قازاقتىڭ قارا دومبىراسىنىڭ تاريحى تىم ارىدەن باستالاتىندىعىن ايعاقتايتىن، قازىرگى موڭعوليا جەرىنەن تابىلعان مىنا كونە دومبىرا تۋرالى ەكى-ءۇش جىل بۇرىن مەرزىمدى باسىلىمداردا جاريالانعان بولاتىن. وقىرمانداردىڭ سۇراۋى بويىنشا ءبىز وسى جاڭالىقتى تاعى ءبىر جاڭعىرتىپ، كونە جادىگەردى العاش زەرتتەپ، قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا دومبىراسىنىڭ ءتۇپ اتاسى ەكەنىن دالەلدەپ، عىلىمي ساراپتاما جاساعان عالىم قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ پايىمدارىن جاريالاۋدى ءجون كوردىك. بۇل دومبىرانى ءاۋ باستا موڭعولدىڭ داندار دەگەن ءبىر شوپانى 2008 جىلى موڭعول التاي جوتاسىنىڭ ءبىر سىلەمى – جارعالانت-قايىرقان تاۋىنا مال جايىپ ءجۇرىپ تاۋىپ الادى. ول تاۋدا ءىلبىس كوپ بولىپ، مالعا، ادامعا شاباتىندىقتان، جال ەل اياعى تيە بەرمەيتىن جەر ەكەن. ال 2008 جىلى ورتالىق ازيادا، موڭعوليادا ۇلكەن جۇت بولعانى ءمالىم. سول جۇتتا مالىن ءشوبى شۇيگىن دەپ الگى تاۋعا جايىپ ءجۇرىپ، شوپاننىڭ كوزى ءبىر ۇڭگىرگە تۇسەدى. ۇڭگىرگە بارىپ كىرگەندە قابىرعاعا سۇيەۋلى ءبىر اعاشتى كورەدى. جاي اعاش ەمەس، ساز اسپابى سەكىلدى بولعاسىن الىپ، اۋىلىنداعى مەكتەپتىڭ تاريح مۇعالىمىنە اپارىپ كورسەتەدى. سوسىن تاريح مۇعالىمىن ەرتىپ كەلىپ، ۇڭگىردى قايتا قاراپ، ءىشىن ءتۇرتىنەكتەپ قازىپ كورگەندە، قورامساق شىعا كەلەدى. 21 جەبەسىمەن. سودان بۇعان تيىسپەيىك دەپ، ارحەولوگتاردى شاقىرادى. ولار ءبىر جەتى قازىپ، تابىلعان ءجادىگەرلەردى ۇلان-باتىرعا اكەلەدى. «سودان ءبىر جۇمادان كەيىن وسى جاقتان ەكسپەديتسيامەن مەن باردىم. بىراق باستاپقىدا ولار مەنەن قىزعانىپ، كورسەتكىلەرى كەلمەدى. دەگەنمەن «ءتىلىن تاۋىپ» ءسويلەسكەسىن ءجىبىپ، الگى تابىلعان ساز اسپابىن كورسەتتى. قاراسام، ءوزىمىزدىڭ شىعىستىڭ اباي-دومبىراسىنا قاتتى ۇقسايدى. تەك مويىنى مايىسىپ قالعان. موڭعولدار ونى وزدەرىنىڭ «ات-قوبىزى» («مورين-حۋر») دەيدى.
بىراق ونىسىنا مۇلدە كەلمەيدى، – دەگەن قارجاۋباي سارتقوجاۇلى اسپاپتى اينالدىرا قاراعاندا، ونىڭ توعىز پەرنەلى، قوس ىشەكتى دومبىرا ەكەنىنە ءشۇباسى قالماعانىن ايتادى. – شاناعىنىڭ بەتىندە جابىسىپ قالعان تيەگى بار، بىراق قازىرگى دومبىرالارداي ويىق تەسىگى جوق، ونىڭ ورنىندا ينەنىڭ كوزىندەي ءۇش تەسىك بايقالادى. ءتوڭكەرىپ قاراسام، نەگىزگى تەسىك شاناقتىڭ ارتىندا ايقۇش تۇرىندە ويىلىپتى. دومبىرانىڭ باسى بۇعى نەمەسە بۇلاننىڭ باسى ىسپەتتى جاسالعان. موينىندا توعىز پەرنەسى جانە جازۋى بار. كادىمگى كونە تۇركىنىڭ بىتىك (رۋنيكا) جازۋى».
بۇدان ءارى دومبىرانىڭ سيپاتتاماسىن عالىمنىڭ عىلىمي ساراپتاماسىنا سۇيەنىپ بەرسەك.
قارجاۋباي سارتقوجاۇلى:
– ات قوبىزدىڭ (مورين-حۋر) شاناعى ۇلكەن ءارى ءتورت بۇرىشتى، موينى قىسقا ءارى سوم جۋان بولادى. موينىنىڭ باسىندا اتتىڭ باسىنىڭ ءمۇسىنى قوندىرىلعان، ىسىپ تارتىپ ءۇن شىعاراتىن اسپاپ (№1 سۋرەتتى قاراڭىز).
ونىڭ ىشەگىن جىلقىنىڭ قۇيرىق قىلىنان جاسايدى. جىلقىنىڭ ەكى توپ قىلىن الىپ جۋىپ، تازالاپ، اسپاپقا ىشەك ەتىپ ورنالاستىرادى. ات قوبىزدىڭ تيەگى بيىك بولادى. ىشەك توپ قىلدان جاسالعاندىقتان، تيەكتىڭ ىشەك ورنالاسقان كەرتىك كەتىگى، شەرتىپ ءۇن شىعاراتىن اسپاپتارعا قاراعاندا، جالپاق ءارى كولەمدى كەلەدى. شەرتىپ ءۇن شىعاراتىن اسپاپتىڭ تيەگىنىڭ كەرتىگى 0,7-0,8 مم-دەن اسپايتىن بولسا، ات قوبىزدىڭ تيەگىنىڭ كەرتىگى 3-4 مم-دەن كەم بولماۋى كەرەك. ۋكراينانىڭ حومۋسى، تۇركىتەكتەستەردىڭ قوبىزى سياقتى الەمدەگى بارلىق قوبىز اسپاپتارىنىڭ موينى قىسقا ءارى سوم جۋان بولادى. ونىڭ سەبەبى ىسىپ، ەسىپ ءۇن شىعاراتىن بولعاندىقتان، اسپاپتىڭ موينىنا كۇش تۇسەدى. سونىمەن بىرگە قوبىز اسپابىندا پەرنە بولمايدى.
ال ۇڭگىردەن تابىلعان ساز اسپابىنىڭ موينى جىڭىشكە، شاناعى قۋشىق. ونىڭ سىرتىندا جاپسىرعان پەرنەلەردىڭ ورنى بار. بۇل اسپاپتىڭ تيەگى بار. تيەگىنىڭ كەرتىگى 0,08 مم-دەن اسپايدى. بۇل اسپاپ ىسىپ ءۇن شىعاراتىن اسپاپ ەمەس، شەرتىپ ءۇن شىعاراتىن شەرتپە اسپاپ ەكەندىگى جىڭىشكە موينىنان، ەكى قۇلاعىنان، پەرنەسىنەن، تيەك سيپاتتامالارىنان كورىنىپ تۇر (№2 سۋرەتتى قاراڭىز). سوندىقتان بۇل اسپاپتىڭ ات قوبىز ەمەستىگى بەلگىلى بولدى.
دومبىرا شاناعى. شاناقتىڭ ءبىرىنشى بەتىنە ەكى ىشەكتى اسپاپتىڭ تيەگى ورنالاسقان. تيەك ورنىنان قوزعالىپ، شاناقتىڭ بەتىنە كولدەنەڭىنەن ەمەس، ۇزىنا بويىمەن پاراللەل جابىسىپ قالعان. ىشەك تارتىلىپ بارىپ ۇزىلگەن كەزدە ورنىنان قوزعالعان. شاناقتىڭ ءبىرىنشى بەتىندە ينەنىڭ كوزىندەي ءۇش تەسىك بار. ۇلكەن تەسىك جوق. دومبىرانىڭ شاناعىنىڭ بەتكى بەتى مويىننان 2 مم-دەي بيىك ورنالاسقان. ۇلكەن تەسىگى شاناقتىڭ سىرتقى بەتىنە ايشىق تاڭبامەن ويىلىپ سالىنعان. ايشىق – كەرەي تايپاسىنىڭ تاڭباسى. شاناقتىڭ سىرتقى بەتىنە بۇعىنىڭ، بۇلاننىڭ سۋرەتتەرى ويىپ سالىنعان. تاس بەتىندەگى سۋرەتتەردەن كوپ ايىرماشىلىعى جوق.
دومبىرا پەرنەسى. اسپاپتىڭ توعىز پەرنەسى بولعان. توعىز – تۇركىلەردىڭ كيەلى سانى. ەتنوستىڭ ءبىر سيمۆولىنا اينالعان سان. پەرنەلەردى ىشەكپەن نەمەسە جىپپەن تاقپاعان. ىرعاي، قاراعان نەمەسە قايىڭنىڭ ىشكى جۇقا قابىعىنان تاسپالاپ ءتىلىپ الىپ، پەرنە ەتىپ جاپسىرعان. پەرنە ەتىپ جاپسىرعان جۇقا قابىرشىقتى دومبىرانىڭ موينىن وراپ ورنالاستىرعان. وسى كەزدە دومبىرانىڭ موينىنا جازىلعان ارىپتەردىڭ ۇستىنەن تاسپالاپ جاپسىرعان پەرنە قابىرشىقتارى باسىپ قالعان. جازۋدىڭ كەيبىر ارىپتەرى قابىرشىق استىندا قالىپ قويعان.
دومبىرانىڭ باسى. دومبىرانىڭ باسى بۇعى مەن بۇلاننىڭ باسىنا ۇقساس. بۇگىنگى كۇننىڭ دومبىرالارىنداي قالاقباس ەمەس. ەجەلگى داۋىردەن كەلە جاتقان اڭ ستيلىمەن جاسالعان.
قازاق حالقى مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن اڭ ءستيلىن جويدى. سەبەبى ءتاڭىرشىلدىكتىڭ بارلىق نىشاندارىن جويمايىنشا، مۇسىلمان دىنىنە بۇكىل حالىق بويسۇنۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. اسپاپتىڭ موينىنىڭ قيسايۋ سەبەبى تومەندەگىدەي: وندا، ءبىرىنشى، قانداي دا ءبىر وسىنداي اعاشتى قابىرعاعا سۇيەپ قويا سالسا، ءبىر ايدىڭ ىشىندە قيسايىپ قالادى. ەكىنشى، اسپاپتا ىشەك بولعان. ىشەكتى كوشپەلى تۇركىلەر قويدىڭ اش ىشەگىنەن ءيىرىپ جاسايدى. ىشەك كەپكەن سايىن تارتىلا-تارتىلا ۇزىلەدى. مىنە، بۇل دا مويىننىڭ قيسايۋىنا اسەر ەتكەن.
ءماتىن. تۇپنۇسقا:
ياعني 16 تاڭبا، ءبىر قوس نۇكتە بار.
ترانسليتەراتسياسى:
ترانسكريپتسياسى:
اۋدارماسى:
جۇپار كۇي اۋەنى ءبىزدى ءسۇيىسىندىردى
جازۋ تۇرىك ءتىلىنىڭ ۇيلەسىم زاڭدىلىعىنا باعىنباعان. تۇجىرىپ ايتساق، تۇرىك بىتىگكە رەفورما جاسالۋدان بۇرىنعى جازۋ. قاراڭىز، باسقى J (ž2, j) تاڭباسى – جىڭىشكە ايتىلاتىن سوزدە، ال ءۇشىنشى تاڭبا r (r1) – جۋان ايتىلاتىن سوزدە جازىلاتىن ارىپتەر.
بايىرعى تۇرىك بىتىگتىڭ گرامماتيكاسىنا ب.ز. 552-570 جىلدارى رەفورما جۇرگىزىلگەن. ال مىناۋ – ودان بۇرىنعى دۇنيە.
رەفورمادان بۇرىن بايىرعى تۇرىك بىتىگتەرىنىڭ ءارىپ-تاڭبالارىن اعىمداعى تۇردە قوسىپ جازا بەرەتىن بولعان. ول داۋىردە جازۋدىڭ گرامماتيكالىق ەرەجەسى جاسالماعان. سوندىقتان ب.ز. V-VI عاسىرلاردا جاسالعان بولۋى مۇمكىن.
وسىنداي ساراپتاما جاساپ، كونەنىڭ قۇپياسىنا ۇڭىلگەن عالىم قارجاۋباي سارتقوجاۇلى تابىلعان جادىگەردىڭ ءتۇپ-توركىنىن اڭىزبەن دە سالعاستىرىپ، «اقساق قۇلان» اڭىزىن دا ەسكە الادى. دومبىرا شاناعىنداعى قازىرگى تەسىك وسى اڭىز بويىنشا قاعانعا بالاسىنىڭ ءولىمىن ەستىرتكەن اسپاپتىڭ كومەيىنە قۇيىلعان قورعاسىننان قالعانىن بىلەمىز. بۇل اڭىزدىڭ وقيعاسى 1220-1227 جىلدار شاماسىنا ءتان بولسا، مىنا تابىلعان دومبىرانىڭ موينىنداعى بىتىك جازۋى ونىڭ ودان ەرتە زاماندا دا بابالارىمىزعا سەرىك بولعانىن ايعاقتايتىنداي.
P.S.
جوعارىدا ايتىلعان ۇڭگىردەن دومبىرادان بولەك، باس سۇيەگى ءبۇتىن ادامنىڭ قاڭقاسى 20 دانا ساداقتىڭ تەمىر وعى، وقتىڭ اعاش ساپتارى، جالپاق قاستى قازاقى ەر، ەكى تۇرىك ۇزەڭگى تابىلعان.
ايبىن باقىتۇلى، «الاش ايناسى».
