Qazaqtyń qara dombyrasynyń tarıhy tym áriden bastalatyndyǵyn aıǵaqtaıtyn, qazirgi Mońǵolııa jerinen tabylǵan myna kóne dombyra týraly eki-úsh jyl buryn merzimdi basylymdarda jarııalanǵan bolatyn. Oqyrmandardyń suraýy boıynsha biz osy jańalyqty taǵy bir jańǵyrtyp, kóne jádigerdi alǵash zerttep, qazaqtyń qasıetti qara dombyrasynyń túp atasy ekenin dáleldep, ǵylymı saraptama jasaǵan ǵalym Qarjaýbaı Sartqojaulynyń paıymdaryn jarııalaýdy jón kórdik. Bul dombyrany áý basta mońǵoldyń Dandar degen bir shopany 2008 jyly Mońǵol Altaı jotasynyń bir silemi – Jarǵalant-qaıyrqan taýyna mal jaıyp júrip taýyp alady. Ol taýda ilbis kóp bolyp, malǵa, adamǵa shabatyndyqtan, jal el aıaǵy tıe bermeıtin jer eken. Al 2008 jyly Ortalyq Azııada, Mońǵolııada úlken jut bolǵany málim. Sol jutta malyn shóbi shúıgin dep álgi taýǵa jaıyp júrip, shopannyń kózi bir úńgirge túsedi. Úńgirge baryp kirgende qabyrǵaǵa súıeýli bir aǵashty kóredi. Jaı aǵash emes, saz aspaby sekildi bolǵasyn alyp, aýylyndaǵy mekteptiń tarıh muǵalimine aparyp kórsetedi. Sosyn tarıh muǵalimin ertip kelip, úńgirdi qaıta qarap, ishin túrtinektep qazyp kórgende, qoramsaq shyǵa keledi. 21 jebesimen. Sodan buǵan tıispeıik dep, arheologtardy shaqyrady. Olar bir jeti qazyp, tabylǵan jádigerlerdi Ulan-Batyrǵa ákeledi. «Sodan bir jumadan keıin osy jaqtan ekspedıııamen men bardym. Biraq bastapqyda olar menen qyzǵanyp, kórsetkileri kelmedi. Degenmen «tilin taýyp» sóıleskesin jibip, álgi tabylǵan saz aspabyn kórsetti. Qarasam, ózimizdiń shyǵystyń abaı-dombyrasyna qatty uqsaıdy. Tek moıyny maıysyp qalǵan. Mońǵoldar ony ózderiniń «at-qobyzy» («Morın-hýýr») deıdi.
Biraq onysyna múlde kelmeıdi, – degen Qarjaýbaı Sartqojauly aspapty aınaldyra qaraǵanda, onyń toǵyz perneli, qos ishekti dombyra ekenine shúbási qalmaǵanyn aıtady. – Shanaǵynyń betinde jabysyp qalǵan tıegi bar, biraq qazirgi dombyralardaı oıyq tesigi joq, onyń ornynda ıneniń kózindeı úsh tesik baıqalady. Tóńkerip qarasam, negizgi tesik shanaqtyń artynda aıqush túrinde oıylypty. Dombyranyń basy buǵy nemese bulannyń basy ispetti jasalǵan. Moınynda toǵyz pernesi jáne jazýy bar. Kádimgi kóne túrkiniń bitik (rýnıka) jazýy».
Budan ári dombyranyń sıpattamasyn ǵalymnyń ǵylymı saraptamasyna súıenip bersek.
Qarjaýbaı SARTQOJAULY:
– At qobyzdyń (Morın-hýýr) shanaǵy úlken ári tórt buryshty, moıny qysqa ári som jýan bolady. Moınynyń basynda attyń basynyń músini qondyrylǵan, ysyp tartyp ún shyǵaratyn aspap (№1 sýretti qarańyz).
Onyń ishegin jylqynyń quıryq qylynan jasaıdy. Jylqynyń eki top qylyn alyp jýyp, tazalap, aspapqa ishek etip ornalastyrady. At qobyzdyń tıegi bıik bolady. Ishek top qyldan jasalǵandyqtan, tıektiń ishek ornalasqan kertik ketigi, shertip ún shyǵaratyn aspaptarǵa qaraǵanda, jalpaq ári kólemdi keledi. Shertip ún shyǵaratyn aspaptyń tıeginiń kertigi 0,7-0,8 mm-den aspaıtyn bolsa, at qobyzdyń tıeginiń kertigi 3-4 mm-den kem bolmaýy kerek. Ýkraınanyń homýsy, túrkitektesterdiń qobyzy sııaqty álemdegi barlyq qobyz aspaptarynyń moıny qysqa ári som jýan bolady. Onyń sebebi ysyp, esip ún shyǵaratyn bolǵandyqtan, aspaptyń moınyna kúsh túsedi. Sonymen birge qobyz aspabynda perne bolmaıdy.
Al úńgirden tabylǵan saz aspabynyń moıny jińishke, shanaǵy qýshyq. Onyń syrtynda japsyrǵan pernelerdiń orny bar. Bul aspaptyń tıegi bar. Tıeginiń kertigi 0,08 mm-den aspaıdy. Bul aspap ysyp ún shyǵaratyn aspap emes, shertip ún shyǵaratyn shertpe aspap ekendigi jińishke moınynan, eki qulaǵynan, pernesinen, tıek sıpattamalarynan kórinip tur (№2 sýretti qarańyz). Sondyqtan bul aspaptyń at qobyz emestigi belgili boldy.
Dombyra shanaǵy. Shanaqtyń birinshi betine eki ishekti aspaptyń tıegi ornalasqan. Tıek ornynan qozǵalyp, shanaqtyń betine kóldeneńinen emes, uzyna boıymen parallel jabysyp qalǵan. Ishek tartylyp baryp úzilgen kezde ornynan qozǵalǵan. Shanaqtyń birinshi betinde ıneniń kózindeı úsh tesik bar. Úlken tesik joq. Dombyranyń shanaǵynyń betki beti moıynnan 2 mm-deı bıik ornalasqan. Úlken tesigi shanaqtyń syrtqy betine aıshyq tańbamen oıylyp salynǵan. Aıshyq – kereı taıpasynyń tańbasy. Shanaqtyń syrtqy betine buǵynyń, bulannyń sýretteri oıyp salynǵan. Tas betindegi sýretterden kóp aıyrmashylyǵy joq.
Dombyra pernesi. Aspaptyń toǵyz pernesi bolǵan. Toǵyz – túrkilerdiń kıeli sany. Etnostyń bir sımvolyna aınalǵan san. Pernelerdi ishekpen nemese jippen taqpaǵan. Yrǵaı, qaraǵan nemese qaıyńnyń ishki juqa qabyǵynan taspalap tilip alyp, perne etip japsyrǵan. Perne etip japsyrǵan juqa qabyrshyqty dombyranyń moınyn orap ornalastyrǵan. Osy kezde dombyranyń moınyna jazylǵan áripterdiń ústinen taspalap japsyrǵan perne qabyrshyqtary basyp qalǵan. Jazýdyń keıbir áripteri qabyrshyq astynda qalyp qoıǵan.
Dombyranyń basy. Dombyranyń basy buǵy men bulannyń basyna uqsas. Búgingi kúnniń dombyralaryndaı qalaqbas emes. Ejelgi dáýirden kele jatqan ań stılimen jasalǵan.
Qazaq halqy musylman dinin qabyldaǵannan keıin ań stılin joıdy. Sebebi táńirshildiktiń barlyq nyshandaryn joımaıynsha, musylman dinine búkil halyq boısuný múmkin emes edi. Aspaptyń moınynyń qısaıý sebebi tómendegideı: onda, birinshi, qandaı da bir osyndaı aǵashty qabyrǵaǵa súıep qoıa salsa, bir aıdyń ishinde qısaıyp qalady. Ekinshi, aspapta ishek bolǵan. Ishekti kóshpeli túrkiler qoıdyń ash isheginen ıirip jasaıdy. Ishek kepken saıyn tartyla-tartyla úziledi. Mine, bul da moıynnyń qısaıýyna áser etken.
Mátin. Túpnusqa:
ıaǵnı 16 tańba, bir qos núkte bar.
Translıteraııasy:
Transkrıpııasy:
Aýdarmasy:
Jupar kúı áýeni bizdi súıisindirdi
Jazý túrik tiliniń úılesim zańdylyǵyna baǵynbaǵan. Tujyryp aıtsaq, túrik bitigke reforma jasalýdan burynǵy jazý. Qarańyz, basqy J (ž2, j) tańbasy – jińishke aıtylatyn sózde, al úshinshi tańba r (r1) – jýan aıtylatyn sózde jazylatyn áripter.
Baıyrǵy túrik bitigtiń grammatıkasyna b.z. 552-570 jyldary reforma júrgizilgen. Al mynaý – odan burynǵy dúnıe.
Reformadan buryn baıyrǵy túrik bitigteriniń árip-tańbalaryn aǵymdaǵy túrde qosyp jaza beretin bolǵan. Ol dáýirde jazýdyń grammatıkalyq erejesi jasalmaǵan. Sondyqtan b.z. V-VI ǵasyrlarda jasalǵan bolýy múmkin.
Osyndaı saraptama jasap, kóneniń qupııasyna úńilgen ǵalym Qarjaýbaı Sartqojauly tabylǵan jádigerdiń túp-tórkinin ańyzben de salǵastyryp, «Aqsaq qulan» ańyzyn da eske alady. Dombyra shanaǵyndaǵy qazirgi tesik osy ańyz boıynsha qaǵanǵa balasynyń ólimin estirtken aspaptyń kómeıine quıylǵan qorǵasynnan qalǵanyn bilemiz. Bul ańyzdyń oqıǵasy 1220-1227 jyldar shamasyna tán bolsa, myna tabylǵan dombyranyń moınyndaǵy bitik jazýy onyń odan erte zamanda da babalarymyzǵa serik bolǵanyn aıǵaqtaıtyndaı.
P.S.
Joǵaryda aıtylǵan úńgirden dombyradan bólek, bas súıegi bútin adamnyń qańqasy 20 dana sadaqtyń temir oǵy, oqtyń aǵash saptary, jalpaq qasty qazaqy er, eki túrik úzeńgi tabylǵan.
Aıbyn BAQYTULY, «Alash aınasy».
