قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ولجاس بەكتەنوۆتىڭ ماقالاسى قوعامدا قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. وندا قازاقستاننىڭ سوڭعى التى جىلداعى دامۋ جەتىستىكتەرى جان-جاقتى باياندالعان. قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ەلدە جۇزەگە اسىرىلعان ەكونوميكالىق دامۋ، ينۆەستيتسيالار، ينفراقۇرىلىم، الەۋمەتتىك سالا جانە تسيفرلاندىرۋ باعىتىنداعى باستامالار ناقتى ستاتيستيكالىق دەرەكتەرمەن نەگىزدەلىپ، كەڭىنەن سيپاتتالعان.
ساراپشىلار اۆتوردىڭ ۇستانىمىن قولداپ، ونىڭ دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جاساعان تۇجىرىمدارىن جوعارى باعالاپ وتىر. تاريحشىلار ماقالادا تالدانعان جايتتارعا وزگە قىرىنان قاراپ، قوسىمشا زەرتتەۋلەر قاجەت ەكەنىن العا تارتادى.
قايىرجان ابدىحالىقوۆ، الماتى ازاماتتىق اليانسىنىڭ توراعاسى، PhD:
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىن باسقارعانىنا التى جىل تولدى. بۇل كەزەڭ ەل ءۇشىن وڭايعا سوقپادى. الەمدىك گەوساياسي شيەلەنىس، جاھاندىق COVID-19 پاندەمياسى جانە وزگە دە سىن-قاتەرلەر مەملەكەتتىڭ دامۋ جولىندا ۇلكەن سىناق بولدى. دەگەنمەن، پرەزيدەنتتىڭ سارابدال ساياساتى مەن تاباندى ۇستانىمىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان وسى قيىندىقتارعا توتەپ بەرىپ، جاڭا دامۋ تولقىنىن باستان وتكەردى.
پرەمەر-مينيستر ولجاس بەكتەنوۆتىڭ ماقالاسىندا وتاندىق ەكونوميكانى ىلگەرىلەتكەن كوپتەگەن سالاداعى جەتىستىكتەرگە قازاقستاننىڭ قول جەتكىزگەنى تۋرالى ايتىلعان. مەنىڭشە، بۇل – مەملەكەت باسشىمىزدىڭ جۇيەلى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى. سوڭعى جىلدارداعى جانە قازىرگى كەزەڭنىڭ ايقىن بەلگىسى – ەكونوميكانىڭ شيكىزاتتىق ەمەس سەكتورلارىن بارىنشا قارقىندى دامىتۋ. وسى ورايدا، باستى نازار ەكونوميكالىق ارتاراپتاندىرۋعا اۋدارىلىپ، وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ ۇيلەسىمدى دامۋىنا باسىمدىق كۇشەيتىلدى.
قازاقستان – ءداستۇرلى تۇردە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ايماقتاعى كوشباسشى ەلدەردىڭ ءبىرى. بۇل سالانى ودان ءارى دامىتۋ، اگروبيزنەس پەن اگروونەركاسىپ كەشەنىن قولداۋ ماسەلەلەرى دە كۇن تارتىبىندە تۇر. سونىڭ ايعاعى – اۋىل ەڭبەككەرلەرىنە مەملەكەت تاراپىنان قولداۋدىڭ كۇشەيۋى. بۇل شارالار اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا وڭ اسەرىن تيگىزدى. ناتيجەسىندە، وتكەن جىلى قازاقستان رەكوردتىق كولەمدە استىق ءوندىردى.
حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ – مەملەكەتتىڭ باستى ماقساتى. ولجاس بەكتەنوۆتىڭ ماقالاسىندا ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ مەن الەۋمەتتىك سالانى قولداۋ ماسەلەلەرى كەڭىنەن قوزعالعان. سوڭعى التى جىلدا ەلىمىزدە ەنەرگەتيكا مەن كوممۋنالدىق سەكتور جاڭارتىلىپ، 4,4 مىڭ شاقىرىم جاڭا اۆتوجول سالىندى. بۇعان قوسا، بۇرىن-سوڭدى بولماعان 250 جول بويىنداعى سەرۆيس نىساندارى بوي كوتەردى. بۇل مەملەكەتتىڭ ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا ەرەكشە كوڭىل بولەتىنىنىڭ ايقىن كورسەتكىشى.
قازاقستان – الەۋمەتتىك باعىتتاعى مەملەكەت. پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن سوڭعى التى جىلدا 1 367 جاڭا بالاباقشا مەن 1 200-دەن استام مەكتەپ اشىلدى. «جايلى مەكتەپ» باعدارلاماسى مەن اۋىلدىق جەرلەردە دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارىن سالۋ جوبالارى حالىققا ايتارلىقتاي پايداسىن تيگىزۋدە. سونىمەن قاتار، «اڭساعان ءسابي» باعدارلاماسى اياسىندا 9 مىڭنان استام ءسابي دۇنيە ەسىگىن اشتى. 2024 جىلدان باستاپ ءاربىر كامەلەتكە تولماعان بالاعا ۇلتتىق قوردان ارنايى قارجى ءبولىنىپ، ول بولاشاقتا ءبىلىم الۋعا نەمەسە باسپانا ساتىپ الۋعا جۇمسالماق. مەنىڭشە، التى جىل كۇردەلى كەزەڭ بولعانىمەن، حالىق يگىلىگى ءۇشىن اتقارىلعان جۇمىستار اۋقىمدى ءارى ماڭىزدى. ەل بىرلىگى مەن تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق باستامالاردى قولداۋ جانە دامىتۋ – قازاقستاننىڭ جارقىن بولاشاعىنا باستايتىن باستى قادامدار.
دوسالى سالقىنبەك، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، Satbayev University پروفەسسورى، قازاقستان پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى:
قر پرەمەر-ءمينيسترى بەكتەنوۆتىڭ ماقالاسىن وقىپ شىقتىم. ماقالادا قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ التى جىلدىق پرەزيدەنتتىك كەزەڭىندەگى قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋىنداعى جەتىستىكتەرى كەڭىنەن تالدانعان. اۆتور ەلدىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمى، ينۆەستيتسيالىق ساياسات، ونەركاسىپتىك ءوندىرىستىڭ كەڭەيۋى جانە ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار سياقتى ماڭىزدى اسپەكتىلەردى ناقتى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرمەن نەگىزدەپ كورسەتەدى. ماقالادا ەلىمىزدىڭ وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ قارقىندى دامۋى مەن ەكسپورت قۇرىلىمىنداعى وزگەرىستەر ەرەكشە نازار اۋدارتادى. ەكونوميكانى ارتاراپتاندىرۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ ۇلەسى تومەندەپ، وڭدەۋشى ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتى ايتارلىقتاي وسكەن. سونداي-اق اۆتور ەنەرگەتيكالىق سەكتوردىڭ جاڭعىرتىلۋى مەن اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ ماسەلەسىنە دە توقتالعان
مەن تاريحشى رەتىندە قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قازاقستان تاريحىن تۇگەندەۋگە قوسقان ۇلەسىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. پرەزيدەنت تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ، ۇلتتىق مۇرالاردى زەرتتەۋ جانە تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ باعىتىندا جۇيەلى جۇمىستار اتقاردى. توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن قازاق تاريحىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرى قايتا قارالىپ، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ بويىنشا اۋقىمدى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. كەڭەستىك داۋىردە ادىلەتسىز جازاعا ۇشىراعان تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى قايتا ورالىپ، ولاردىڭ ەڭبەكتەرى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلدى.
قاي قوعام بولماسىن، سول قوعامداعى ادامي قۇندىلىقتار، ادام تاربيەسى، جاستاردى وتانسۇيگىشتىككە باۋلۋ، پاتريوتيزم ماسەلەلەرى ءاردايىم ءبىرىنشى كەزەكتە تۇراتىنى بەلگىلى. وسى تۇرعىدان العاندا، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ وسى قۇندىلىقتاردى ەرەكشە نازاردا ۇستاپ كەلەدى. پرەزيدەنتتىڭ جىل سايىنعى حالىققا جولداۋلارىندا جانە سوڭعى ءتورت جىلدان بەرى وتكىزىلىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق قۇرىلتايدا ەڭ باستى ماسەلە – ادامي قۇندىلىقتار مەن ۇلتتىق تاريح ەكەنى ايقىن كورىنەدى. وسى باعىتتا مەملەكەت باسشىسى 2020 جىلدىڭ 30 مامىرىندا – اشارشىلىق جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي ۇندەۋ جاريالاپ، تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن اياقتاۋ جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءۇشىن ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋدى تاپسىردى. وسىعان سايكەس، 2020 جىلعى 24 قاراشادا №456 «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندە كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويىلىپ، مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. اتالعان كوميسسيا ەلىمىزدىڭ ماڭىزى بار قالالارىندا جانە وبلىس ورتالىقتارىندا جۇمىس ىستەي باستادى. الماتى قالاسى بويىنشا قۇرىلعان كوميسسيا قۇرامىندا مەن دە قىزمەت اتقاردىم. بۇل كوميسسيا وتاندىق تاريحشىلار ءۇشىن ۇلكەن سەرپىلىس اكەلدى. ويتكەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن تاريحشىلاردىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ، الماتى قالالىق پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ارحيۆتەرىنە كىرۋىنە ەش مۇمكىندىك بولماعان ەدى. ال مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قۇرىلۋى ارقىلى اسا قۇپيا ساقتالعان قۇجاتتارمەن تانىسۋ مۇمكىندىگى تۋدى. سونىڭ ارقاسىندا بۇرىن اقتالماعان، ىستەرى شاڭ باسىپ جاتقان، جالعان ساياسي ايىپتارمەن جازالانعان قانشاما قايراتكەرلەردى اقتاۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى. بۇل كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە تاريحشىلار قۇندى زەرتتەۋلەر جاساپ، ىرگەلى ەڭبەكتەر جاريالادى. 2023 جىلى ءوزىمنىڭ «ەرلىك پەن قاسىرەت» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىم جارىق كوردى. بۇل ەڭبەكتە وسى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن تاريحي تۇلعالاردىڭ ادىلەتسىز جازادان ارشىلىپ، ولاردىڭ شىنايى ساياسي بەينەسى اشىلدى. وسى سەكىلدى قانشاما قايراتكەرلەر وزدەرىنىڭ ءادىل باعاسىن الىپ جاتىر. سونىمەن قاتار، بەلگىلى تاريحشى مامبەت قويگەلدى باستاعان عالىمدار توبى 2024 جىلدىڭ سوڭىندا 12 تومدىق «الاش ءىسى» اتتى ءىرى كولەمدى ەڭبەكتى جارىققا شىعاردى. الداعى ۋاقىتتا بۇل زەرتتەۋلەر ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلاتىن بولادى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاريح سالاسىنداعى ەڭ ماڭىزدى باستامالارىنىڭ ءبىرى – «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسى. 2021 جىلدىڭ باسىندا جاريالانعان بۇل ەڭبەكتە پرەزيدەنت:«بوستاندىق بىزگە وڭايلىقپەن كەلگەن جوق. اتا-بابالارىمىز ازاتتىق جولىندا ارپالىستى. تالاي زۇلمات زاماندار مەن ناۋبەتتەردى باستان وتكەردى. وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ ەسىندە ساقتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلۋى ءتيىس»،– دەپ، ۇلتتىق تاريح عىلىمىن دامىتۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. پرەزيدەنت قازاقستاندىق تاريح عىلىمىنا ساپالى سەرپىلىس جاساپ، حالقىمىزدىڭ وتكەنىن تەرەڭ زەرتتەۋ، تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ جانە ۇلتتىڭ جاڭا تاريحي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ جۇمىستارىن كۇشەيتۋدى تالاپ ەتتى. سونىمەن قاتار، وسى ماقالادا مەملەكەت باسشىسى جەتى تومدىق اكادەميالىق ەڭبەكتى ازىرلەۋ تۋرالى تاپسىرما بەردى. قازىرگى تاڭدا بۇل ەڭبەك تولىق اياقتالىپ، جۋىردا جارىق كورەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
پرەزيدەنت ءوز جولداۋلارىندا، سونداي-اق ۇلىتاۋ، تۇركىستان، اتىراۋ، كەشەگى كوكشەتاۋدا وتكەن قۇرىلتايلاردا تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ ماسەلەسىن تۇراقتى تۇردە كوتەرىپ كەلەدى. ول تاريحىمىزدى دۇرىس زەرتتەپ، مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا ساپالى وقىتۋدى باستى نازاردا ۇستاۋ قاجەتتىگىن ءجيى ايتادى. 2022 جىلى ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اتالىپ ءوتتى. بۇل تاريحي جانە رۋحاني سالادا حالقىمىز ءۇشىن ۇلكەن سەرپىلىس بولدى. سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن 2024 جىلى قازاقستان جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ 800 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. بۇل دا ورتاعاسىرلىق تاريحىمىزدى جاڭعىرتۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى بولدى. قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇلتتىق تاريح پەن رۋحاني قۇندىلىقتارعا ەرەكشە ءمان بەرۋى وتاندىق تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك اشتى. تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ باعىتىنداعى جۇمىستار ءوز ناتيجەسىن بەرىپ، بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن كوپتەگەن تاريحي تۇلعالار اقتالدى. سونىمەن قاتار، وتاندىق تاريح عىلىمىندا جاڭا زەرتتەۋلەر پايدا بولىپ، ولاردىڭ ناتيجەلەرى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا ەنگىزىلۋدە. الداعى ۋاقىتتا دا پرەزيدەنتتىڭ وسى سالاداعى باستامالارى جالعاسىن تابادى دەپ سەنەمىز.
بانۋ ناربەكوۆا، اباي اتىنداعى قازۇپۋ اكادەميالىق قىزمەت جونىندەگى پرورەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت:
بىرەر كۇن بۇرىن پرەمەر-مينيستر ولجاس بەكتەنوۆتىڭ ماقالاسى جاريالاندى. وندا 2019 جىلى 19 ناۋرىزدا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ مەملەكەت تىزگىنىن قولىنا العانى جانە وسى التى جىل ىشىندە اتقارىلعان جۇمىستار، جەتكەن جەتىستىكتەر ءسوز بولدى.
ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنىڭ مامانى رەتىندە سوڭعى جىلدارى جۇزەگە اسقان رەفورمالار مەن جەتىستىكتەرگە ەرەكشە توقتالعىم كەلەدى. بارشاڭىزعا بەلگىلى، پرەزيدەنتىمىز جوعارى ءبىلىم جۇيەسىنە ۇلكەن مىندەتتەر جۇكتەدى. سولاردىڭ ءبىرى – ەڭبەك نارىعىنىڭ سۇرانىسىنا ساي كادرلار دايارلاۋ. بۇل ماقساتتا بارلىق ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى قايتا ساراپتامادان ءوتىپ، جاڭا اتلاس نەگىزىندە ماماندار دايارلاۋ جۇيەسى قالىپتاستى. سونىمەن قاتار، جوعارى ءبىلىمنىڭ گەوگرافيالىق جانە گەوساياسي اياسىن كەڭەيتۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى. ەلىمىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى 34 ستراتەگيالىق ارىپتەستىك ورناتىپ، ناتيجەسىندە 20-دان استام جوو-دا الەمنىڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ فيليالدارى اشىلدى. بۇل باستاما بولاشاقتا جوعارى ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرىپ، ازاماتتارىمىزعا وزىق تاجىريبەگە نەگىزدەلگەن ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
سوڭعى جىلدارى عىلىمعا دا ايرىقشا نازار اۋدارىلۋدا. پرەزيدەنت تاپسىرماسى بويىنشا عىلىم سالاسىندا جاڭا زاڭ قابىلدانىپ، عىلىمدى قولدانبالى باعىتتا دامىتۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. وسىعان بايلانىستى دوكتورانتتاردى دايارلاۋ جۇيەسى جولعا قويىلدى. پرەزيدەنتتىڭ قولداۋىمەن جىل سايىن 1000 گرانت ءبولىنىپ، قازىرگى تاڭدا 3000-عا جۋىق دوكتورانت ءبىلىم الۋدا. بۇل كورسەتكىش جىل سايىن ارتىپ كەلەدى.
جاس عالىمداردى قولداۋ شارالارى دا كۇشەيتىلۋدە. ولار ءۇشىن شەتەلدىڭ جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە تاعىلىمدامادان ءوتۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلعان. جىل سايىن 500 جاس عالىم شەتەلدە ءبىلىمىن جەتىلدىرۋدە. ايتا كەتەرلىك، عىلىمدى كوممەرتسيالاندىرۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلىپ وتىر. ەندى عىلىممەن تەك زەرتتەۋ جۇرگىزۋ عانا ەمەس، ونى وندىرىسپەن ۇشتاستىرىپ، عىلىمي جەتىستىكتەردى ناقتى ونىمگە اينالدىرۋ جانە نارىققا شىعارۋ ماڭىزدى مىندەتكە اينالدى. وسى ماقساتتا جاس عالىمدارعا جىل سايىن 1000 گرانت بولىنۋدە.
ءبىز پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەت بولعاندىقتان، پرەزيدەنت جۇكتەگەن نەگىزگى مىندەتتەردىڭ ءبىرى – ساپالى پەداگوگ كادرلاردى دايارلاۋ جانە ولاردىڭ الەۋمەتتىك الەۋەتىن ارتتىرۋ. وسىعان وراي، مۇعالىمدەردى دايارلاۋ ىسىندە مەكتەپتەرمەن جانە ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىمەن ارىپتەستىك ودان ءارى نىعايىپ كەلەدى. جوعارى ءبىلىم سالاسىنداعى باستى ۇردىستەردىڭ ءبىرى – تسيفرلىق ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ. بۇگىندە جاساندى ينتەللەكت ەكونوميكا مەن تۇرلى سالالاردا ماڭىزدى ءرول اتقارىپ وتىر. وسى باعىتتا 20 ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بازاسىندا 40-تان استام IT كافەدراسى ءىرى كومپانيالاردىڭ قاتىسۋىمەن اشىلدى. سونداي-اق 25 مىڭ ستۋدەنت Coursera ونلاين پلاتفورماسىنان كۋرستار ءوتىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرۋدە. وسى اتقارىلعان جۇمىستار اۋقىمدى رەفورمالاردىڭ تەك باستاماسى عانا. الداعى ۋاقىتتا دا ءبىز ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم جۇيەسىن جەتىلدىرىپ، جاڭا بەلەستەردى باعىندىرۋعا ۇمتىلامىز.
