Qazaqstan Respýblıkasynyń Premer-mınıstri Oljas Bektenovtyń maqalasy qoǵamda qyzý talqylanyp jatyr. Onda Qazaqstannyń sońǵy alty jyldaǵy damý jetistikteri jan-jaqty baıandalǵan. Qasym-Jomart Toqaevtyń basshylyǵymen elde júzege asyrylǵan ekonomıkalyq damý, ınvestıııalar, ınfraqurylym, áleýmettik sala jáne ıfrlandyrý baǵytyndaǵy bastamalar naqty statıstıkalyq derektermen negizdelip, keńinen sıpattalǵan.
Sarapshylar avtordyń ustanymyn qoldap, onyń derekterge súıene otyryp jasaǵan tujyrymdaryn joǵary baǵalap otyr. Tarıhshylar maqalada taldanǵan jaıttarǵa ózge qyrynan qarap, qosymsha zertteýler qajet ekenin alǵa tartady.
Qaıyrjan Ábdihalyqov, Almaty Azamattyq alıansynyń tóraǵasy, PhD:
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń Qazaqstan Respýblıkasyn basqarǵanyna alty jyl toldy. Bul kezeń el úshin ońaıǵa soqpady. Álemdik geosaıası shıelenis, jahandyq COVID-19 pandemııasy jáne ózge de syn-qaterler memlekettiń damý jolynda úlken synaq boldy. Degenmen, Prezıdenttiń sarabdal saıasaty men tabandy ustanymynyń arqasynda Qazaqstan osy qıyndyqtarǵa tótep berip, jańa damý tolqynyn bastan ótkerdi.
Premer-mınıstr Oljas Bektenovtyń maqalasynda otandyq ekonomıkany ilgeriletken kóptegen saladaǵy jetistikterge Qazaqstannyń qol jetkizgeni týraly aıtylǵan. Menińshe, bul – memleket basshymyzdyń júıeli jumysynyń nátıjesi. Sońǵy jyldardaǵy jáne qazirgi kezeńniń aıqyn belgisi – ekonomıkanyń shıkizattyq emes sektorlaryn barynsha qarqyndy damytý. Osy oraıda, basty nazar ekonomıkalyq ártaraptandyrýǵa aýdarylyp, óńdeý ónerkásibiniń úılesimdi damýyna basymdyq kúsheıtildi.
Qazaqstan – dástúrli túrde aýyl sharýashylyǵymen aınalysatyn aımaqtaǵy kóshbasshy elderdiń biri. Bul salany odan ári damytý, agrobıznes pen agroónerkásip keshenin qoldaý máseleleri de kún tártibinde tur. Sonyń aıǵaǵy – aýyl eńbekkerlerine memleket tarapynan qoldaýdyń kúsheıýi. Bul sharalar aýyl sharýashylyǵynyń damýyna oń áserin tıgizdi. Nátıjesinde, ótken jyly Qazaqstan rekordtyq kólemde astyq óndirdi.
Halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý – memlekettiń basty maqsaty. Oljas Bektenovtiń maqalasynda ınfraqurylymdy jańǵyrtý men áleýmettik salany qoldaý máseleleri keńinen qozǵalǵan. Sońǵy alty jylda elimizde energetıka men kommýnaldyq sektor jańartylyp, 4,4 myń shaqyrym jańa avtojol salyndy. Buǵan qosa, buryn-sońdy bolmaǵan 250 jol boıyndaǵy servıs nysandary boı kóterdi. Bul memlekettiń ınfraqurylymdy damytýǵa erekshe kóńil bóletininiń aıqyn kórsetkishi.
Qazaqstan – áleýmettik baǵyttaǵy memleket. Prezıdenttiń tikeleı bastamasymen sońǵy alty jylda 1 367 jańa balabaqsha men 1 200-den astam mektep ashyldy. «Jaıly mektep» baǵdarlamasy men aýyldyq jerlerde densaýlyq saqtaý nysandaryn salý jobalary halyqqa aıtarlyqtaı paıdasyn tıgizýde. Sonymen qatar, «Ańsaǵan sábı» baǵdarlamasy aıasynda 9 myńnan astam sábı dúnıe esigin ashty. 2024 jyldan bastap árbir kámeletke tolmaǵan balaǵa Ulttyq qordan arnaıy qarjy bólinip, ol bolashaqta bilim alýǵa nemese baspana satyp alýǵa jumsalmaq. Menińshe, alty jyl kúrdeli kezeń bolǵanymen, halyq ıgiligi úshin atqarylǵan jumystar aýqymdy ári mańyzdy. El birligi men turaqtylyǵyn saqtaý, áleýmettik-ekonomıkalyq bastamalardy qoldaý jáne damytý – Qazaqstannyń jarqyn bolashaǵyna bastaıtyn basty qadamdar.
Dosaly Salqynbek, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, Satbayev University professory, Qazaqstan pedagogıkalyq ǵylymdar akademııasynyń akademıgi:
QR Premer-mınıstri Bektenovtyń maqalasyn oqyp shyqtym. Maqalada Qasym-Jomart Toqaevtyń alty jyldyq prezıdenttik kezeńindegi Qazaqstannyń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne ınfraqurylymdyq damýyndaǵy jetistikteri keńinen taldanǵan. Avtor eldiń ekonomıkalyq ósimi, ınvestıııalyq saıasat, ónerkásiptik óndiristiń keńeıýi jáne ınfraqurylymdyq jobalar sııaqty mańyzdy aspektilerdi naqty statıstıkalyq málimettermen negizdep kórsetedi. Maqalada elimizdiń óńdeý ónerkásibiniń qarqyndy damýy men eksport qurylymyndaǵy ózgerister erekshe nazar aýdartady. Ekonomıkany ártaraptandyrýǵa baǵyttalǵan memlekettik saıasattyń nátıjesinde munaı-gaz sektorynyń úlesi tómendep, óńdeýshi ónerkásip pen aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń eksporty aıtarlyqtaı ósken. Sondaı-aq avtor energetıkalyq sektordyń jańǵyrtylýy men atom energetıkasyn damytý máselesine de toqtalǵan
Men tarıhshy retinde Qasym-Jomart Toqaevtyń Qazaqstan tarıhyn túgendeýge qosqan úlesin erekshe atap ótkim keledi. Prezıdent tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý, ulttyq muralardy zertteý jáne tarıhı sanany jańǵyrtý baǵytynda júıeli jumystar atqardy. Toqaevtyń bastamasymen qazaq tarıhynyń aqtańdaq betteri qaıta qaralyp, qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý boıynsha aýqymdy zertteýler júrgizildi. Keńestik dáýirde ádiletsiz jazaǵa ushyraǵan tulǵalardyń esimderi qaıta oralyp, olardyń eńbekteri ǵylymı aınalymǵa engizildi.
Qaı qoǵam bolmasyn, sol qoǵamdaǵy adamı qundylyqtar, adam tárbıesi, jastardy otansúıgishtikke baýlý, patrıotızm máseleleri árdaıym birinshi kezekte turatyny belgili. Osy turǵydan alǵanda, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev osy qundylyqtardy erekshe nazarda ustap keledi. Prezıdenttiń jyl saıynǵy halyqqa Joldaýlarynda jáne sońǵy tórt jyldan beri ótkizilip kele jatqan Ulttyq Quryltaıda eń basty másele – adamı qundylyqtar men ulttyq tarıh ekeni aıqyn kórinedi. Osy baǵytta Memleket basshysy 2020 jyldyń 30 mamyrynda – Asharshylyq jáne saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúnine oraı úndeý jarııalap, tarıhı ádildikti qalpyna keltirý jumystaryn aıaqtaý jáne saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý úshin arnaıy memlekettik komıssııa qurýdy tapsyrdy. Osyǵan sáıkes, 2020 jylǵy 24 qarashada №456 «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jóninde komıssııa qurý týraly» Jarlyqqa qol qoıylyp, memlekettik komıssııa quryldy. Atalǵan komıssııa elimizdiń mańyzy bar qalalarynda jáne oblys ortalyqtarynda jumys isteı bastady. Almaty qalasy boıynsha qurylǵan komıssııa quramynda men de qyzmet atqardym. Bul komıssııa otandyq tarıhshylar úshin úlken serpilis ákeldi. Óıtkeni osy ýaqytqa deıin tarıhshylardyń Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń, Almaty qalalyq Polıııa departamentiniń arhıvterine kirýine esh múmkindik bolmaǵan edi. Al memlekettik komıssııanyń qurylýy arqyly asa qupııa saqtalǵan qujattarmen tanysý múmkindigi týdy. Sonyń arqasynda buryn aqtalmaǵan, isteri shań basyp jatqan, jalǵan saıası aıyptarmen jazalanǵan qanshama qaıratkerlerdi aqtaý jumysy júrgizildi. Bul komıssııa jumysynyń nátıjesinde tarıhshylar qundy zertteýler jasap, irgeli eńbekter jarııalady. 2023 jyly ózimniń «Erlik pen qasiret» atty zertteý eńbegim jaryq kórdi. Bul eńbekte osy kúnge deıin belgisiz bolyp kelgen tarıhı tulǵalardyń ádiletsiz jazadan arshylyp, olardyń shynaıy saıası beınesi ashyldy. Osy sekildi qanshama qaıratkerler ózderiniń ádil baǵasyn alyp jatyr. Sonymen qatar, belgili tarıhshy Mámbet Qoıgeldi bastaǵan ǵalymdar toby 2024 jyldyń sońynda 12 tomdyq «Alash isi» atty iri kólemdi eńbekti jaryqqa shyǵardy. Aldaǵy ýaqytta bul zertteýler orta mektepter men joǵary oqý oryndarynda oqytylatyn bolady.
Memleket basshysynyń tarıh salasyndaǵy eń mańyzdy bastamalarynyń biri – «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasy. 2021 jyldyń basynda jarııalanǵan bul eńbekte Prezıdent:«Bostandyq bizge ońaılyqpen kelgen joq. Ata-babalarymyz azattyq jolynda arpalysty. Talaı zulmat zamandar men náýbetterdi bastan ótkerdi. Osynyń bári halyqtyń esinde saqtalyp, urpaqtan urpaqqa berilýi tıis»,– dep, ulttyq tarıh ǵylymyn damytý qajettigin atap ótti. Prezıdent qazaqstandyq tarıh ǵylymyna sapaly serpilis jasap, halqymyzdyń ótkenin tereń zertteý, tarıhı sanany jańǵyrtý jáne ulttyń jańa tarıhı dúnıetanymyn qalyptastyrý jumystaryn kúsheıtýdi talap etti. Sonymen qatar, osy maqalada Memleket basshysy jeti tomdyq akademııalyq eńbekti ázirleý týraly tapsyrma berdi. Qazirgi tańda bul eńbek tolyq aıaqtalyp, jýyrda jaryq kóredi dep úmittenemiz.
Prezıdent óz Joldaýlarynda, sondaı-aq Ulytaý, Túrkistan, Atyraý, keshegi Kókshetaýda ótken Quryltaılarda tarıhı sanany jańǵyrtý máselesin turaqty túrde kóterip keledi. Ol tarıhymyzdy durys zerttep, mektepter men joǵary oqý oryndarynda sapaly oqytýdy basty nazarda ustaý qajettigin jıi aıtady. 2022 jyly ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń 150 jyldyq mereıtoıy respýblıkalyq deńgeıde atalyp ótti. Bul tarıhı jáne rýhanı salada halqymyz úshin úlken serpilis boldy. Sonymen qatar, Memleket basshysynyń tikeleı tapsyrmasymen 2024 jyly Qazaqstan Joshy ulysynyń qurylýynyń 800 jyldyǵyn atap ótti. Bul da ortaǵasyrlyq tarıhymyzdy jańǵyrtý jolyndaǵy mańyzdy qadamdardyń biri boldy. Qasym-Jomart Toqaevtyń ulttyq tarıh pen rýhanı qundylyqtarǵa erekshe mán berýi otandyq tarıhshylar men zertteýshiler úshin úlken múmkindik ashty. Tarıhı ádildikti qalpyna keltirý baǵytyndaǵy jumystar óz nátıjesin berip, buryn belgisiz bolyp kelgen kóptegen tarıhı tulǵalar aqtaldy. Sonymen qatar, otandyq tarıh ǵylymynda jańa zertteýler paıda bolyp, olardyń nátıjeleri bilim berý salasyna engizilýde. Aldaǵy ýaqytta da Prezıdenttiń osy saladaǵy bastamalary jalǵasyn tabady dep senemiz.
Baný Narbekova, Abaı atyndaǵy QazUPÝ Akademııalyq qyzmet jónindegi prorektory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, doent:
Birer kún buryn Premer-mınıstr Oljas Bektenovtyń maqalasy jarııalandy. Onda 2019 jyly 19 naýryzda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń memleket tizginin qolyna alǵany jáne osy alty jyl ishinde atqarylǵan jumystar, jetken jetistikter sóz boldy.
Bilim men ǵylym salasynyń mamany retinde sońǵy jyldary júzege asqan reformalar men jetistikterge erekshe toqtalǵym keledi. Barshańyzǵa belgili, Prezıdentimiz joǵary bilim júıesine úlken mindetter júktedi. Solardyń biri – eńbek naryǵynyń suranysyna saı kadrlar daıarlaý. Bul maqsatta barlyq bilim berý baǵdarlamalary qaıta saraptamadan ótip, jańa atlas negizinde mamandar daıarlaý júıesi qalyptasty. Sonymen qatar, joǵary bilimniń geografııalyq jáne geosaıası aıasyn keńeıtý máselesine erekshe kóńil bólindi. Elimizdiń joǵary oqý oryndary 34 strategııalyq áriptestik ornatyp, nátıjesinde 20-dan astam JOO-da álemniń úzdik ýnıversıtetteriniń fılıaldary ashyldy. Bul bastama bolashaqta joǵary bilim sapasyn arttyryp, azamattarymyzǵa ozyq tájirıbege negizdelgen bilim alýǵa múmkindik beredi.
Sońǵy jyldary ǵylymǵa da aıryqsha nazar aýdarylýda. Prezıdent tapsyrmasy boıynsha ǵylym salasynda jańa zań qabyldanyp, ǵylymdy qoldanbaly baǵytta damytý máselesi kóterildi. Osyǵan baılanysty doktoranttardy daıarlaý júıesi jolǵa qoıyldy. Prezıdenttiń qoldaýymen jyl saıyn 1000 grant bólinip, qazirgi tańda 3000-ǵa jýyq doktorant bilim alýda. Bul kórsetkish jyl saıyn artyp keledi.
Jas ǵalymdardy qoldaý sharalary da kúsheıtilýde. Olar úshin sheteldiń jetekshi ǵylymı ortalyqtary men ýnıversıtetterinde taǵylymdamadan ótý múmkindigi qarastyrylǵan. Jyl saıyn 500 jas ǵalym shetelde bilimin jetildirýde. Aıta keterlik, ǵylymdy kommerııalandyrýǵa erekshe nazar aýdarylyp otyr. Endi ǵylymmen tek zertteý júrgizý ǵana emes, ony óndirispen ushtastyryp, ǵylymı jetistikterdi naqty ónimge aınaldyrý jáne naryqqa shyǵarý mańyzdy mindetke aınaldy. Osy maqsatta jas ǵalymdarǵa jyl saıyn 1000 grant bólinýde.
Biz pedagogıkalyq ýnıversıtet bolǵandyqtan, Prezıdent júktegen negizgi mindetterdiń biri – sapaly pedagog kadrlardy daıarlaý jáne olardyń áleýmettik áleýetin arttyrý. Osyǵan oraı, muǵalimderdi daıarlaý isinde mekteptermen jáne orta bilim berý uıymdarymen áriptestik odan ári nyǵaıyp keledi. Joǵary bilim salasyndaǵy basty úrdisterdiń biri – ıfrlyq bilim berýdi damytý. Búginde jasandy ıntellekt ekonomıka men túrli salalarda mańyzdy ról atqaryp otyr. Osy baǵytta 20 ýnıversıtettiń bazasynda 40-tan astam IT kafedrasy iri kompanııalardyń qatysýymen ashyldy. Sondaı-aq 25 myń stýdent Coursera onlaın platformasynan kýrstar ótip, bilimin jetildirýde. Osy atqarylǵan jumystar aýqymdy reformalardyń tek bastamasy ǵana. Aldaǵy ýaqytta da biz elimizdiń bilim jáne ǵylym júıesin jetildirip, jańa belesterdi baǵyndyrýǵa umtylamyz.
