سەن مەنەن: «كىتاپ قالاي جازىلادى؟ - دەيسىڭ
«وڭنان سولعا قاراي» - بىلەسىڭ.
«جازباۋعا بولماعان كەزدە جاز» - بىلەسىڭ.
«قالاممەن جاز» - بىلەسىڭ.
«جۇرەكتەن جۇرەككە» - بىلەسىڭ.
تۇرىكتىڭ ۇلى تاس كىتابىن جازعان تونىكوكشە قاراپايىم، ءدال، ناقتى، بۇيرىققا تولى، قىسقا، نۇسقا، ويعا وراسان، بوياماسىز، اششى، شىن، شىمىر.
نەمەسە ءسوز اتاسى مايقى بي سەكىلدى – «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇپ يەسى.» تازا. تۇنىق. اۋا سياقتى. ونسىز ءومىر سۇرە المايسىڭ. كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس. كورۋ مۇمكىن ەمەس. بار، بىراق جوق. ۇلى شەبەرلىك، قادىرلى تالانت وسى شىعار. اتى بار، ال ءسوزى... بۇكىل ءسوز سونىكى. ءتاڭىرى تەكتەس، قۇداي قۇدىرەت.
مايقى بيمەن سالىستىرعاندا ماحابحاراتا، رامايانا، ريگۆەدا، ۆيسۆاميترا اۆتورلار بالا تەكتەس. پەرىشتە سەكىلدى. ۇستازعا ۇقساس. وسىلارداي جاز. ميللياردتى ۇيىتىپ، جۇرەگىن ەزىپ، ەسىنەن ايىرا مەديتاتسياعا ءتۇسىرىپ، نيرۆاندا مۇنارلاپ.
دوسپامبەتشە پاڭ، تاكاپپار، بيىك، اسقاق، ساف التىن، سىرباز، مەنسىنبەس، شاھيد، كەۋدەلى، نايزالى، جۇرەكتى، قورىقپاس، ۇرىكپەس، شوشىنباس.
فرانسشا ادەمى، شوۋشا ەرەكشە، ۆيون، رابلە، برانت، ساكس، گريممەلسگاۋزەنشە تويلاتا، توماس مانن، گەسسە، مۋزيل، پول ۆالەريشە بابىمەن، سانىمەن.
مارعاسقاشا جەككورە، تاپتاي، باسىنا، بۋىندىرا، قىلقىندىرا، جاعادان الىپ، جەڭ ءۇزىپ، قيراتا، بۇزا، ءتىس سىندىرىپ.
ۇلىلاردىڭ كىتابى ەشقاشان ايعايلاپ تۇرمايدى. ءبىر كورمەگە تۇگى جوق. العاش تانىعاندا تۇسىنىكتى سەكىلدى. تەك جيھازعا قۇراۋعا ارنالعان كىتاپشاداي تۇسىنگەن سوڭ، لاقتىرىپ جىبەرە المايسىڭ. العاش شىققاندا ەشكىم ءمان بەرمەۋى دە مۇمكىن. مۇرسەيىت قولىمەن جازىپ تاراتقان كىتاپتارداي كەيىن، ءيا وتە كەيىن تانىپ تۇسىندىك اباي سوزدەرىن. ءمور باسىلعان بولىس، ستارشىن، اعا سۇلتاندار، گۋبەرناتورلار، پاتشا جارلىقتارى شاڭ باسىپ جاتىر. ال اباي الاشتان اسىپ، ماسكەۋدە پاتشالىق قۇرۋدا.
ۇلىلاردىڭ كىتابى قايشىلىققا تولى. ويلاندىرماي قويمايدى. ال ءوزىڭ شەشىمىن شىعار. قادىروۆ قوجانى قاي قيىرعا شەگەلەۋگە بولادى. قۇنانباي قۇز ۇشىنا وڭاي شىعامىن دەۋگە ءدات جەتە مە؟ ورالحاننىڭ قوڭقايى وڭ جامباسقا، وي جانباسقا كونە مە؟ ستەندالدىڭ سورەلى، بالزاكتىڭ گوبسەگى شە؟ ۇلىلار ءار كەزدە ۋاقىتتان بيىك، ۋاقىتتىڭ قۇلى ەمەس. ۋاقىتتىڭ تورەشىسى. قالا بەردى، ادامزاتتىڭ اقيداسىن انىقتار تارازى باسى، قىل كوپىر قاسى. ولار زامانىنىڭ وپپوزيتسيونەرلەرى. كوشەگە شىق، كەڭىردەك ءۇزى جوق. وشپەندىلىگى، ءولتىرى دە جوق. قارعىسى مەن بەت تۇكىرۋ، سوڭىنان توپىراق شاشاۋى دا جوق. ولار وكىم ايتۋشى، جان العىش تا ەمەس، جان اشۋشى دا ەمەس، جار باسىنداعى جاراقتى جالعىز جاۋىنگەر. قورلاۋشى ەمەس، قورعاۋشى.
«اتىمدى ادام قويعان سوڭ» ادالدىققا شاقىرۋشى.
ولاردىڭ شىعارماسى ورىستانبايدى، پاتشالانبايدى، كەڭەستەنبەيدى، نۇرلانبايدى. سول سەبەپتى دە تىرىلەردىڭ ىشىندە بار-جوعى بىلىنبەيدى. ولار ءتىرى ەكەنىنە ، ورتادا بىرگە جۇرگەنىنە كىنالى. سوندىقتان ماعجان، مۇقاعالي، شوپەنگاۋەر، كيركوگەر، نيتسشەلەر باعالانعان جوق. ولگەن سوڭ، قاۋىپ سەيىلگەن سوڭ، «ءتىرى قۇدايلار» ءبىز بۇگىن بىلمەيتىن»بىرەۋلەر» ەڭىرەپ جوقتاي باستادى. مۇقاعاليدىڭ كوزى جۇمىلعان سوڭ، سول كۇنى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە كىرگىزدى. ءتىرى تالانتتان، ءولى ۇلىنى جاقسى كورەتىن "كومۋگە قۇمار جۇرت" تەرەڭ قازىپ، كۇدىكسىز كومىپ، «ۋھ» دەدى. ەندى ماقتاۋعا بولادى. ماداقتا، اسپانعا اتىن ايت. جاعالاي جامىرا.
قازاقتا «ولگەننىڭ جامانى جوق».
«جان ساقتا» دەگەن ۇلى قازاق.
جاياۋ قىل، ءناپسىڭدى اتقا مىنگىزبەي باق،
مىنە قالسا، جورتقىزىپ، جەلگىزبەي باق -
دەيدى كەمەڭگەر، اۋليە ءماشھۇر-ءجۇسىپ. كىم تىڭداپتى. ەكونوميكا باستى شارۋا دەگەن جۇرت جاعاسى جىرتىلىپ، رۋحى توزىپ بولدى. قازاق بايىمادى. ەڭ باستىسى، رۋح اش قالدى. سارى جۇرتتا ساندالعان قازاق ساناسى، الاش اۋىلىنا كەلگەن جوق، تەڭىز ءتوسىن جالعىزدىققا، قۇرۋعا، وشۋگە توستى... كەتكەن كەلەر، ال جوعالعان، جويىلعان قايتار ما؟
ال ەندەشە قالامىڭنان سيا ورنىنا قان اقسا، جاس ورنىنا اق جالىن اقسا، جۇرەگىڭنەن جۋسان جۇپار توگىلسە، قابىرعاڭنان جارالى ەل، نازالى بەلگە ۋىق جاساي الساڭ، جاز.
قازاق ءۇشىن جاز.
ءبارى وتكەن سوڭ، بۇلدىر عاسىرلارعا قول بۇلعاي تۇرىپ، ءپالساپالاۋ ءىستىڭ جەڭىلى دوسپامبەتتى داتتاۋ، قازتۋعاندى قورلاۋ، ابايدى ايىپتاۋ وڭاي. ال تاريح كوز الدىڭىزدا، جانىڭدا ءوتىپ جاتقاندا ارالاسپاۋ. قيىن. بۇگىننىڭ ادەتىمەن عايبات ايتپاۋ، ارىز جازباۋ – ول دا دۇرىس بولماس-تى.
توقتا! سەنىڭ وقىرمان تاقسىرمەن، مارتەبەلى ادەبيەتشىمەن تىلدەسەر، وي بولىسەر التىن ساعاتتارىڭ وسەك-اياڭ، بوس ءسوز، قان قىجىلمەن وتۋدە.
گەتەشە «ماحابباتسىز جازىلعان دۇنيە ىنتىقسىز وقىلادى.» مۇمكىن وقىلمايدى. ماعجانشا ءسۇي، قاسىمشا «داريعالا»، ءىلياسشا قۇلاي ءسۇي، مۇقاعالي، جۇماتايشا ۇنات. سودان سوڭ جاز. بىراق سەلكەۋسىز سۇيەر، سۇلۋ قالدى ما ەكەن؟!
پۋشكينشە «الدانۋعا ماقۇل بولساڭ دا».
الدە قاسىمحانشا «جابىلاردان جالىعار كەزدى» توساسىڭ با؟
ۋاقىتتان بيىك، زۇلىمدىقتان جوعارى اقسۇيەك مىنەز، بەكزات پەيىلمەن بارىنە كونەسىڭ بە؟ سۇلتانماحمۇدشا شىداۋ، بەردىبەكشە سىر بەرمەۋ.
ءبىر بەتتەن ۇرسا، ەكىنشى بەتتى توسۋ. تولستويشا. «تولستوي كاپىر ەمەس، ءوزىڭ – كاپىر» (شاكارىم) توڭكەرىستەردەن سوڭ، ۇلى اشتىقتان كەيىن، رەپرەسسيادان سوڭ وسى مۇمكىن بە؟
بىراق احمەت بايتۇرسىنۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ، پلاتون، تولستوي، گاندي، ءسابيت دونەنتاەۆ، كافكا... وسىلاي كۇن كەشكەن، شىداعان. اشتىققا، قورلىققا، ۇرعانعا، جامانداعانعا، تەپكىگە، باسىنا لاي قۇيعانعا، ەزگەندە، تامىرلارىن ەتتەن بولگەندە، ەتتەرىن سۇيەكتەن بولگەندە، ايەلدەرىن تۇتقىنداپ اكەتكەندە، بالالارى اشتان شەتىنەپ جاتقاندا، تۋىستارىن تۇرمەگە قاماپ جاتقاندا، زيات باۋىزدالىپ ولگەندە، الكەي مارعۇلان ءوزىن-ءوزى تاماعىنان ورعاندا مۇحتارشا شىداۋ. كوكبازاردان ۇيگەن جەمىستەردى تۇندە تەرىپ اكەلىپ، كۇن كەشۋ. «اباي جولىنداي» ۇلى تۋىندى تۋدىرىپ تۇرىپ، ءوزىڭنىڭ سونشا قور ەكەنىڭدى سەزىنۋ. تۇنەك تۇرمە ىشىندە رۋحاني ۇستازدارىڭدى، اعالارىڭدى تاستاپ شىعۋ. جەندەتىڭنەن جىلۋلىق كۇتۋ.
نەمەسە ماعجانشا «توقسانعا كەتۋ». ءتىرى قالۋ. ءيا، كەر زاماننىڭ بار سىيلىعى - وسى. سىيلىققا تالاس جوق. اتاققا بۇيدا سالۋ جوق. بار مۇرات – ءتىرى قالۋ. اقىلسىز ەمەس. اقىماق ەمەس. قانشا ونەردى مەڭگەرگەن، تەك ولمەۋدى مەڭگەرە الماعان. شاكارىم، مىرجاقىپ، ماعجان، احمەت، ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس...كوپ. وتە كوپ. ەندەشە ولمەس شىعارما جازۋ كەرەك شىعار. «جەر قازعاندار» رەكۆيەم. ازا ءۇنى. كوشپەلىلىكتەن قول ءۇزىپ، باسقا بوگدە قيىرعا شىققان قازاق.
القيسسا. ۇلتتىڭ ۇلى ءشامىلدى ءپىر تۇتقان ساكەن جەر ەمەس، كور قازىپ جۇرگەندەرىن سۋرەتكەر جۇرەكپەن بىلمەدى دەۋگە بولماس. نەمەسە «كوكسەرەك». زيالى قاۋىم مىنەزبەن قالۋ. نە بولىپ جاتسا دا، بەت پەردەڭدى شەشپەۋ. سماعۇلدى ورتەپ جاتقاندا ءتۇرىن بۇزباعان ءاليحان مىنەزبەن شىداۋ. ساكەندەي سەرىگە اسقاق قارار پاڭ نۇرماعامبەت پىشىندە قالۋ. ەڭ باستىسى – ەل بىلەتىن ءتۇرىڭدى بۇزباۋ. اقوردا قاسىندا قاسقايىپ وتىرا بەرۋ. جاڭاوزەننەن شەت، ارقانكەرگەننەن الىس تۇرۋ. شاڭىراقتان شالعاي بولۋ. قازاققا قاتىسسىز، ورىسقا ورتاعى جوق، بيلىكتىڭ بەتىنەن الماس تۋىندىڭدى جازىپ جۇرە بەرۋ. قاراقشىلاردى قادىرلەۋ، ۇرىنى ۇلىقتاپ، باسكەرلەرگە باس بەرىپ، قانىشەردى قورعاماي اقكوزدەنە جاعىنىپ، جانتايىپ جاتۋ. كەرە تاستاپ، كۇدىكسىز بەرىلۋ.
جوق! جىلاپ تۇرىپ جازۋ. قازاق قالعان. الاش ولگەن. رۋح جوق. ورىسقا وڭاي كەتتىڭ، قىتايعا قىتىقسىز كوندىڭ. زارلا. ەگىل. ەڭىرە. شىڭعىر. سەنىڭ ايعايىڭنان شامدالدار كۇل-پارشا بولىپ كەتسىن.
ءار ءارىپىڭنىڭ استىنان ارۋاق تۇرسىن. ءار جولىڭنىڭ استىندا زيرات جاتسىن. ءۇنسىز قالما. مۇڭسىزدىقپەن ۇنسىزدىك ەگىز.
تىڭداپ ال، جاقسىلاپ تىڭدا. ەل ىشىنە كەت. ت.كەڭەسبايشا «قالادان كەتىڭدەر» سودان سوڭ جاز.
اقىنسىڭ...
تۇسىنەمىن سەن ءۇشىن ولەڭ-بۇلتتار، ءسوز كوشە
وكىنبە،
ۇعا الماسا ءوز شەشەڭ.
جىلاما بوس...
جۇرت ءدىلىڭدى سەزبەسە،
سەنىڭ جولىڭ وزگەشە.
سەنىڭ جولىڭ تىم باسقا
تەك جازا بەر تىنباستان.
سەرىگىڭ – وي، تۇنگى اسپان
ءوزىڭدى-ءوزىڭ قيناما،
قالامىڭدى ال، تۇرعان كەزدە ءان قىسىپ،
جىرلارىڭنان جاپىراق-ءسوز اڭقىسىن.
شۇمەك تىلدەن قىران ويلار قالقىسىن.
ولەڭىڭمەن جىلىت سەن،
جاراتقاننىڭ جارتىسىن
سوزبەن قاقسات،
سايتاندىقتىڭ سار ءتىسىن.
دۇنيە ءوزى سايراپ تۇرسا ۇندەمە،
تالانت تارلان ءسوز وقىسا كۇندەمە،
شاڭقوبىزىن تارتقان كەزدە شىن اقىن
تۇك دەمە.
تۇرا بەر باتپىراۋىق جىرلارىڭدى
قالتاعا ساپ بۇكتە دە.
ەگەر،
ەگەر ەشكىم جوق بولسا،
سەنىڭ جىرىڭ مي قايناتار وت بولسا،
وندا وينات، وينات ءسوزدىڭ جاسىسىن،
شوككەن كولدەر تاسىسىن
سوزگە ەرىسىن تارباعاتاي باسى شىڭ
ولەڭ وقى، دوس ۇيىندە قاس ءۇشىن.
تىنباشى،
ءان بوپ اباي، جىر – قاسىم،
ولىلەر مەن تىرىلەر
وزەگى ءوشىپ تىڭداسىن.
مەنىكى سول...
جۇلدىز تىلەك، اي تىلەك
دۇرىسى
كەۋدەڭدەگى كوپ ءسوزدى تىرلىگىڭدە ايتىپ ءوت!
ازىرەيىلگە ءان ەمەس، ازىرەيىلگە جان كەرەك (س.ەلىكباي «ءسوز – ايا»)
نەمەسە تىنىشتىقبەكشە قۇپيا، تەرەڭ، تىلسىم، قۇدىرەتتى، جۇمباق، سيقىرلى، مايەگىن اعىزا، ءار ءسوزدىڭ الەمىنىڭ اشەكەيىن اشا... «ءومىر، ءولىم – قوس بولمەم» باردى ايتا، قيال جەتپەس قالشىلمەن.
بىراق تۇسىنە مە، شايناپ جەگەنگە ميى شارشاۋىق جۇر؟.. سوزدىك ىزدەپ سابىلا ما، ەرىنشەك ەل ؟ تۋراپ بەرگە،كۇش قايدا؟
وزىڭشە جاز، جولىڭدى تاپ. وزگەشە ويلا، شاكارىمشە شىڭىراۋلاتىپ، مۇحتارشا مۇنارلاتا، جۇسىپبەكشە جەلدىرە، بەيىمبەتشە بايىپتاپ، ماعجانشا مازداتا، ساكەنشە سىلدىراي، ءىلياسشا ءىزبۇزا، قاسىمشا قايراتپەن، ورالحانشا وراعىتىپ، تىنىمبايشا تۇنىق، مۇقاعاليشا مۋزالاتىپ، قادىرشا قايىرىپ، قابدەششە قازاقى. ياعني ءوز ءستيلىڭدى تاپ. جىرىڭنان جۇرەگىڭ، تىنىس بەلگىڭنەن تىلەگىڭ تانىلسىن.
ول ءۇشىن وقى. توقتا! فرەزەرشە قىرىق جىلدى قايدان تاباسىڭ.
نەمەسە ولگەننەن كەيىن جاز، وتكەننەن كەيىن جاز. وشكەننەن سوڭ. ءاليحاننىڭ تۋراعۇل ولگەن سوڭ جازعانىن كور. ۇلت كوسەمى ءاليحاننىڭ ادامي ءتۇرى، پەندەۋي بەينەسىن كورسەتەر وسى ماقالا عانا. ودان سوڭ شەشىلمەيدى. قۇنانبايدىڭ «پەندەنىڭ جوق-جىتىگى» دەگەنىندەي. سۋىق مىنەز اعا سۇلتاننىڭ العاشقى جانە سوڭعى جۇرەگىن اشارى – وسى. قايتالانبايدى. وسىلاي ايت. ءبىر-اق رەت. ءبىر ىشىندە ءبارى بولسىن.
بىرەۋگە عانا جاز. جالعىزعا عانا. كەشەگى ءبىرىنشى حاتشىلاردىڭ قاۋلىلارى، بۇگىنگى دارىستەر،جولداۋلار ميلليوندارعا ارنالعان. بۇنىڭ ءبارى ۇمىتىلادى. قۇدايلار كىتابى دا بىرەۋگە عانا تۇسكەن. مۇسادان ميللياردقا تارادى. «جالعىزىڭا» عانا (س.اداي). جاز. ءبىر جۇرەكتەن مىڭ جۇرەككە شاشىلسىن. سيا ورنىنا قانىڭدى قۇي. بەس ليتر قان جەتى ميلليونعا جەتەتىن بولسىن. جاز. ورتەنىپ جاز. ولەڭ جاز.
ولەڭ جازۋ -
قۇرالۋ.
كۇنىنە مىڭ شاعىلىپ،
ايارلىققا قارسى شابۋ. جارىلىس.
قارا باقتا جالعىز-جالعىز قىدىرۋ
ايى جوق ءتۇن. الدەقايدا ساعىنىش.
ولەڭ جازۋ -
تاعدىرىڭدى جازمىشقا تەلۋ بۇل.
اق پاراقتا قارا ءارىپتى كەبىن قىلىپ ءولۋ بۇل.
مۇمكىن سەنىڭ قاقپاڭا داڭق كەلەر
كەلگىسى ەگەر كەلگىسى
وقۋشىڭدى تابا الماي
مۇمكىن ماڭگى ولەرسىڭ...
بەلگىسىز...بەلگىسىز... (س.ەلىكباي «ءسوز – ايا»)
ال ەگەر ايتار ءسوزىڭ التىن اقىلىڭنان جەڭىل بولسا، ۇندەمە. «اۋزىڭداعى مارجانىڭ شاشىلا ما، جۇمعان اۋزىڭدى اشپايسىڭ»- دەيدى ۇلى قازاق. ەزۋىنىڭ ار جاعىندا اقىق جاتسا، امال نەشىك.
الاش ارىستارى، بەس بايتەرەك، قىزىل قىرعىن، ۇلى اشتىق، نەمىس-ورىس سوعىسىنان، تىڭ كوتەرۋدەن، جەلتوقساننان، جاڭاوزەننەن سوڭ ۇندەمەۋىمىز ەرلىك پە؟ بوستاندىعىڭ بوشالاي قاشىپ، تاۋەلسىزدىگىڭ تىزەرلەگەندە جازباساڭ، جانازاڭا جاناشىرىڭ جوق.
ال جاز. «قالامىڭدا عالام وتىر كۇرسىنىپ...».
