جاس ادەبيەت - جاڭا جول
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى، كەشەگى بۇلعاق پەن سىرعاقتىڭ ۋاقىتىندا قازاق حالقىنىڭ ونەردەن ءورىسى بولىنبەگەندە، جالىنسىز جىلدار جالىنا قول سالىپ ەل ءۇشىن ەرەن ەڭبەك ەتكەن جىلدار ىشىندە ت.ابدىكاكىموۆ، ا. كارىبجانوۆ، س.قاليەۆ، م.رايىمبەكۇلى، ءا.بالقىبەكتەر بار. بىراق وسىلاردىڭ اراسىنان ەرەكشە، نار باسى نوقتاعا سيماس شەشىلسە شىدەرگە، كەسىلسە كىسەنگە كونبەس ت.كەڭەسباەۆ مىنەزى تۇسىنىكسىز دە، تۇسىنىكتى دە.
تۇسىنىكسىزدىگى مىنبەرگە شىققان داتتاۋعا دىراۋ، ماقتاۋعا شىعاي اعالار وتكەندى اڭساپ، ارماندا جوق اردا تالانتتارعا ودا ارناپ، ەستىڭ ءتىسىن شۇقىپ جەپ جۇرگەنمەن، ارامىزدا جۇرگەن اققۇلا تالانتتى، دارىندى ەسكەرۋگە ەلەۋگە كەمشىن تارتىپ، كەجەگەمىز كەيىن تارتا بەرەرىمىز راس. قىزعانىشتىڭ ءيتى يەسىز كەتكەندە، ءورت ونەردىڭ كيەسىز كەتەرى داۋسىز. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءسولىن نارىقتىڭ بەلىنەن وتكىزە الماي جاتقانىمىز، ادەبيەتتى جەتكىزە الماي جاتقانىمىزدا. سەمەيدەي قارا ءسوزدىڭ سارى، جۇرتىن سوزبەن كۇڭىرەنتىپ جۇرگەن تىلسىم تىنىشتىقبەك اعا قاسىندا، تالانت تالعات بار ەكەنى باسىرەسىز، اسىرەسىز اقيقات. تەپسىندى، ءدۇمدى تۇعىرلى تالعات مىنەزى كەيدە كەسەك، كەيدە كەسەل كورىنىپ جاتارى تۇلەكتى جۇرتقا تۇسىنىكسىز كورىنگەنمەن، جۇرەكتى جۇرت جىلى تارتىپ، جىميا قابىلدايدى دا.
تالعات اعا كەڭەسباەۆتى العاش كورىپ تانىعان كەزىمدە بۋىنىمىز بوس، تىرسەگىمىز دىرىلدەك ەدى. بويلاپ بىلىنىسە، تەرەڭ تانىسا المادىق. العاش وقىپ قۇرىق سالعان، بۇعاۋ بۇزعان كىتابىمىز «فرانتسۋز ءاتىرىنىڭ ءيىسى» بولدى. كەيىنگى كورگەنىمىز «قىزعىش قۇس»، بەرتىن بوي ۇرعانىمىز « ولار ەكەۋ ەدى» بولدى.
باسىندا بىلمەك ءۇشىن وقىدىق، كەيىن كورمەك ءۇشىن، قازىر قىزىعىپ وقيمىز. ت. كەڭەسباەۆ قازاق ادەبيەتىن مۇحتار اۋەزوۆتەن كەيىن مۇزارت شىڭعا اپارىپ تاستاعان ءاپايتوس، ايبات ايدىندى جازۋشى. ات كوپىر، سابان ءسوزدىڭ ىشىنەن اسىل –تابۋ وتە قيىن، ال سوم التىن، تايتۇياق، جامبى جىردى تابۋ قيىننىڭ قيىنى. ساداعانىڭ ساداعاسى، اقسارباستىڭ اقتالۋى، بوزقاسقانىڭ بوسقا ولمەۋى، تابارىكتىڭ تابىلۋى. تالعات كەڭەسباەۆتىڭ توبىعى بولەك، تابانى تارعىل تۇياعى تۇمسا شىعارمالارىنىڭ ءبىرى «موتسارت» رومانى. رومان ءتورت-اق بەتتەن تۇرادى. يا، ەشقانداي ادەبيەت تەورياسى، ءسوز زاڭىنا باعىنبايدى. ال ادەبيەت زاڭعا –تيىسپە. جالپى ونەردى، شىن سۇلۋ تۋىندىنى تابيعاتتىڭ وزگەشە پەرزەنتىن ءبىر قالىپقا، ءبىر پىشىنگە كىرگىزۋ مۇمكىن بە. وزگەشەلەگىمەن، ۇقسامايتىندىعىمەن ەرەكشەلەنسە كەرەك. رومان مۇلدە باسقاشا باستالادى.
«تۇنىمەن ۇيىقتاي الماعان ادام ءتۇس كەزىندە سۇيرەتىلىپ ورنىنان تۇرعان. «كوزىمنىڭ ىلىنگەنى سول ەدى عوي، ۇلىم-اۋ. پيانينوڭدى دارىلداتىپ، وياتىپ جىبەردىڭ...»- دەدى ىشىنەن. اجەتحناعا كىرىپ، شارۋاسىن بىتىرە وتىرىپ، ۇزاق ويلاندى. اناۋ-مىناۋ ەمەس ءبىر مىڭ دوللار. كەشە جىگىتتەر بەرگەن تاپسىرما. سىرىڭكە. ءشيدى ءتۇرتىپ قالادى-مىڭ دوللار. مىنا ەسكى «جيگۋليدى» ساتادى، جاڭاسىن الادى. تاعى...تاعى...ويلار...
ادام جامان كىسى ەمەس، اقكوڭىل. اڭقاۋ. ءبىر كىسىگە جەتەرلىك جومارتتىعى دا بار. بىراق قورقاق. ءوزى سوعان ىزا بولادى. بالا بولىپ ويناعانىمەن، توبەلەسىپ كورمەپتى.»
ەرەكشەلىگى سوندا كەيىپكەردىڭ اتى جوق. اتسىز، ءجونسىز، ءناسىلسىز. ءبىر قاراعاندا اۆتور ەشتەڭە ايتىپ تۇرماعان سەكىلدى. ال ەكىنشى جاعىنان تەرەڭ ويلاپ، تەبىرەنە تۇسىنسەڭىز بىلمەيتىن، بەيمالىم جايىتتاردى انىق ۇعىناسىز. ادام بۇل جالپى ۇعىم. ىشىندە ول دا، بۇل دا، قالا بەردى ءسىز بەن ءبىز دە بارمىز. ءبىز قانشالىق ادام دەگەن اتقا لايىقپىز. ادالدىقتىڭ اق تۋىن قانشالىقتى بيىك ۇستاپ ءجۇرمىز. بۇل جاعى جۇمباق. بىراق ادام ەكەنىمىز انىق. ورتاق اتاۋ، بولەك ءىس. بارى وسى.
ادام ءوز ىسىنە مىعىم. نە ىستەرىن، نە قاجەتىن بىلەدى. ال بالاسى مۇلدەم باسقا. بوتەن الەم. جاڭا جۇرت.
«-كەتتىك، بالام.
-قايدا؟
-ورمانعا.
-وي،پاپا، قانداي مولودەتسسىڭ. شىركىن، مەنىڭ پيانينومدى الىپ بارساق قوي!
-ونى قايتەسىڭ؟-دەدى ادام بالاسىنا قاراپ.
-پاپا، ورماننىڭ ءوز ءانى بار عوي، سەن بىلەسىڭ بە ونى...
موتسارتتى تىڭداساڭ عوي، پاپا!
ادام بالاسىنا كۇدىكتەنە قارادى. «ەسى دۇرىس ەمەس، ايتپەسە جىندى كىسىنىڭ ءسوزىن سويلەي مە؟»
ادام –قىلمىس، زور زومبىلىققا بارا جاتىر. ول -, اتتەگەنسىز جۇرەك اتكەنشەك كوڭىل بالانى ۇعار ەمەس. ۇعۋ دا مۇمكىن ەمەس. لەيمنىڭ «سوعىس الدىنداعى» پوۆەسىندەگى فريتس پەن بالانىڭ، ا.كانپەتيدىڭ «ۇل»تۋىندىسىنداعى «سوقىرلانۋداعى» عالىم مەن بالانىڭ اڭگىمەسى سياقتى.
«-ءجۇر،پاپا، ءبىز دايىنبىز.
-ءبىزىڭ كىم؟
-شاريك پەن مەن.
-جەتىسكەن ەكەنسىڭ يتپەن دوس بولساڭ...»
سەبەبى ادام دا مەيىرىم جوق. اقجۇرەك ادالدىق، داۋرەنسىز دارحاندىق جوق. «مالعا ادامنىڭ دوسى جوق، مالدان باسقا». ول جاڭا زاماننىڭ ەسكى كەيىپكەرى. نەمەسە ەشكىم ولتىرە الماس ماڭگىلىك بەينە.
«-پاپا، ورماننىڭ ءيىسى قانداي تاماشى! يىسكەشى، بۇل دا عاجاپ مۋزىكا عوي،- دەدى بوتاي.
«توچنو»-دەدى ىشىنەن ادام. «توچنو، جىندى، مۇنى دارىگەرگە قاراتۋ كەرەك».
-پاپا، تىڭداشى، بۇل –موتسارت،-دەدى ۇلى كاسسەتانى قوسىپ جاتىپ. ءجۇرىپ كەتتى.»
ءان مەن ادام بولەك. جازۋشى وسىنى سونشالىق نازىكتىكپەن تەك ء–تان سەزىم تىلىمەن جەتكىزەدى. ونەر مەن ءومىر شىندىعى، بەيكۇنا بالالىق پەن قاتىگەز قارتتىق، بازارعا بەتتەگەن ءسابي مەن قۇر قايتىپ كەلە جاتقان اكە، ياعني اق پەن قارا، جاقسىلىق پەن جاماندىق، «بالالار مەن اكەلەر» ماسەلەسى، ءبارى اۆتوردىڭ «ساناپ» شىعارار سوزدەر ىشىنەن جارق ەتىپ شىعا كەلەدى. بوس سوزگە، ارتىق شاشىلۋعا اۋەستىگى جوق قالامگەر تۇپتە جاتقان، تۇرىكپەن تاۋدىڭ تاساسىنداعى، ارىستان ارتىنداعى اسىل ويلارىن قارجى قادىرىن بىلەر ساۋداگەرلەردەي شىم-شىمداپ شىعارىپ، سەنىمدى سىڭدىرەدى. فلوبەرشە: «سوزگە ساراڭ، ويعا جومارت».
قالتاسىنا قول سالىپ ەدى، سىرىڭكە ەمەس، ورامال شىقتى. اناسى قايتىس بولعاندا جىرتىسقا تاراتقان ءۇش ءجۇز ورامالدىڭ بىرەۋى وزىندە قالعان. ت.كەڭەسباەۆ ادەبيەت الەمىنىڭ بار ءتاسىلىن مايتالمان مايدانگەردەي ەركىن مەڭگەرگەن، الىپ تا، شالىپ تا جىعادى. جالعىز جول، ءبىر بوياۋمەن قۇلىپتاۋلى، -ساندىقتىڭ بارىن اقتارىپ بەرەدى. بۇگىنگى كوپ ماقتاۋلى، ءدۇمدى، شۇبار ءتوس، قوڭىراۋلى، نوكەرلى قالامگەرلەردەن سوزگە سالاق، ويعا ولاق جازارماننان ت.كەڭەسباەۆتىڭ ەرەكشەلىگى دە وسىندا. ا.ديۋمونىڭ «ءۇش نويانى»، ستەندالدىڭ «قىزىل مەن قاراسى»، ا.ريۋنوسكەنڭى «و، ءتوميدىڭ ۇياتى»، ج.ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەگىندەگى» سەكىلدى دەتالدى جازۋشى جاناماي-جاسقاماي-اق ءوزى سوققان ءسوز سارايعا بىرگە قالاپ جىبەرگەن. ادام ەلگە بەرەر ورامالدى وزىنە الىپ قالعان. ورامال ەمەس ءولىمدى، اسىقتىڭ ەمەس، اجالدىڭ ورامالىن قالتاسىندا قالدىرعان. ادامنىڭ ءىسى قورلىقتى، قاۋىپتى ەكەنىن جۇرەكپەن سەزىپ، ءىش تارتاسىز. ارى قاراي اۋىز بارماس، وي جەتپەس سۇمدىق بوي كورسەتەدى.
«ادامنىڭ تالايدان بەرگى كۇلگەنى وسى. ءوزى-وزىنەن. ءومىرى بويىندا جوق قايسارلىق كەلە قالدى. ءبىر مينۋت باتىرلىق ءبىتتى. شاپ بەرىپ اق پۋدەلدى ۇستاپ، ۇستىنە شاشا-ماشا بەنزين قۇيدى. «ءاي، سەنىڭ دە ايەلىم تۇركيادان الىپ كەلگەن كىلەمنىڭ ۇستىنە ىستەمەگەنىڭ بار ما؟» شىبىقتاي يرەتىلگەن قۇيرىعىنىڭ ۇشىنا ورامالدى بايلاپ قويدى. جەرگە جىبەرىپ، «كا-كا، كۇشىگىم» دەپ ەدى، يت ەمەس پە، الدىڭعى ەكى اياعىن كوتەرىپ، ءتىلى سالاقتاپ، شىر كوبەلەك اينالدى. بوتاي ۇيرەتكەن.
-قازىر سەنى بيلەتەمىن، ءيتتىڭ بالاسى،-دەدى تۇڭعىش رەت كىجىنىپ. «يت-يەسى ءۇشىن»دەگەن اتام قازاق، مىنا ورماندى جالعىز ءوزىم ورتەپ جۇرەم بە؟ بىرەۋ كورىپ قالسا قايتپەكپىن. بوتاي ويانىپ كەتسە ماماسىنا ايتىپ قويماي ما؟
وپ-وڭاي سىرىڭكەنى تۇتاتىپ تاستاي سالدى.
وتتى شىر اينالعان. اناسىنان قالعان ورامالدى الماق بولىپ قولىن سوزعاندا جالىن شارپىپ ءتۇستى. «ورامال،ورامال-اپامنان قالعان كوز...»
وتقا ورانعان اق پۋدەل جان ۇشىرىپ بارىپ، بوتاي ۇيىقتاپ جاتقان «جيگۋليدىڭ» ىشىنە قاشىپ كىردى.
سول-اق ەكەن...»
فينال. سۇمدىق. تراگەديا. بۇعان دەيىنگى قانداي شىعارمانى وقىساق تا سەلت ەتكىزبەس سۋ سۋرەتتەر مۇلدەم باسقا سيپاتتا بىلىنەدى. باتىس ادەبيەتىندەگى «مومەنتو موري»، «ءولىم ءساتى» تەك كەشەگى 20-عاسىر باسىندا جالاۋ تاستاپ، جون تارتقىزباي كەتكەن ەكزيستەنتسياليزم باعىتى، ۇشقىنى ۇلى تۋىندىلار «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، «ايت كۇندەرىندە» كورىنەر كەرەعارلىق تراگەدياسى كوز الدىمىزعا كولدەنەڭ تارتىلادى. تانىمدى تۇساۋلاپ، سەزىمدى سەندەلتەتى.
«ءورت ءۇش كۇنگە سوزىلعان. بۇكىل قالا بولىپ جابىلىپ، ارەڭ ءوشىرىپ الدى.
....ادام ءتىل-كوزدەن ايىرىلعان. ءجۇز جىلعا قارتايعان. شاشى ءتۇسىپ قالعان. ول تۇك ەمەس قوي، بوتايدىڭ جىلىن بەرگەننەن كەيىن ءومىر بويى بىرگە وقىعان، بىرگە تۇرعان ايەلى كۋيەۋگە شىققان. كىمگە دەيسىز عوي؟ نالوگوۆىيداعى بالدىزىنىڭ باستىعىنا. ەل ءبىر-ەكى اي ءسوز قىلدى. سوسىن قويدى. ەل ءسوز قىلىپ جاتقاندا «گەربالايفپەن» قورەكتەنگەن ايەل جالت-جۇلت ەتكەن قاپ-قارا «مەرسەدەسكە» ءمىنىپ، قالانىڭ ىشىندە اعىزىپ ءجۇر. جول ەرەجەسىن بۇزبايدى.
ادام ورمانعا كەلدى. ءوز ۋچاسكىسىنە. ورتەنگەن ورمان.
«كاماز»-عا ىڭقيتىپ تۇرىپ اعاش تيەگەن باۋىرى جانىنان وتە شىقتى. تانىدى. توقتاعان جوق. اۋرۋ اعانىڭ كەرەگى نە؟ بىرگە تۋماق بولسا دا، بىرگە ولمەك جوق. «زاكازدى ۋاقىتىندا ورىنداۋ كەرەك، ادام اعا!"
بسيسۋشالاق «ارتىق ءسوز جوق، تەك ءومىر، ءومىر...»، ارتىق ايتار كىم بار. مىرجاقىپشالاساق «كوسەمدەر كەشە قايدا ەدىڭ!»
وكىنىشتى ادام ورتەنگەن ورمانعا كەلەدى.
«... ادام قارا كۇيەگە ورالعان، جالعىز قالعان قاراعايدى قۇشاقتاپ جىلادى. بوتايدى-بالاسىن ساعىندى. اينالاسىنا قارادى. قىلتيعان تۇبىرلەر ءبىر كەزدە موتسارتتىڭ ءار نوتاسىن باسقان بوتايدىڭ بالعىن ساۋساقتارىنداي شوشايىپ-شوشايىپ تۇر.»
مۋزىكانى تۇسىنبەسە دە، تۇسىنگەن جۇرەك ءسوزى بۇل. ۇقپاسا دا، بۇقپاس سەزىم ءسوزى بۇل. ونەرىن ولتىرگەن بىرجانعا ارقانى باتقان، اقانعا ءسوزى، ابايعا قامشىسى، امىرەگە الەگى، ماعجانعا مازاعى باتقان جۇرتتىڭ ءسوزى سول. «اقىن-بوبەك»، ونەر-بوبەك، ءان-ءسابي، اۋەن انتەك. «مەنشە سۇيەر» جان بار ما.
رومان سوڭىنداعى سوزدەر جان شوشىتىپ، ارقا شىمىرلاتادى. اعاش تيەگەن كامازدار، ادامزاتتىڭ كۇناسىن، ادامنىڭ ورتەگەن بالاسىن موتسارتتىڭ اۋەنىن ارتقان كولىكتەر.
«ءبىر كەزدە، ماعان سەنىڭىزشى، اعاش تيەگەن جيىرما «كاماز» كەلىپ توقتادى.
سول –اق ەكەن...
قارا ورماننان شار ەتە تۇسكەن ءسابيدىڭ داۋسى ەستىلدى.»
ولىك تيەگەن كولىكتەر. كەمپىرباي، اباي، اسەت، ءاليحان، مۇحتار، سۇلتانماحمۇت، جۇسىپبەك، شاكارىم، قانىش ارالاعان ەسىل اعاشتاردى تيەگەن ماشينالار. قازاق دالاسىنىڭ شاشىن جۇلىپ، جۇرەگىن ۇزگەن جاندار. رومانعا اداسىپ كىرگەندەگى كورىنەر «گايشنيك» بەينەسى تالاي سىردىڭ اشادى.
«...ماي بەكەتى. ءبىر كەزدەگى جۇدەۋ «گايشنيكتىڭ» موينى جۋانداپ، شىر بىتكەن. بىراق، ءتۇتىننىڭ ءيىسى تاماعىنا كەلىپ، جۇتىنا بەرەدى ەكەن. تانىس دارىگەرلەردىڭ بارىنە قارالدى. سوندا دا بولماپتى. اۋىرىدا. ءوزى سونداي بەدەلدى. ەشكىمدى مەنسىنبەيتىندەردىڭ ءوزى، وعان «بالەنباي، بالەنباەۆيچ» دەپ، جالتاقتاپ جاتادى...
-كومەكتەسىپ جىبەرىڭىزشى، وتىنەمىن سىزدەن.-مىنا كىسى جولداسىن جەرلەۋگە اكەلىپ تۇر.ءوزىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىز، بۇل جاس جىگىت مىنا ماي بەكەتىندە تۇراتىن ەدى عوي، تاماعى اۋىرىپ، ءبىر-اق كۇندە قايتىس بولدى. ادام قولىندا بار كەزىندە كەرەك ەكەن عوي، «بالەنباەۆيچ» دەپ، ءبارى جالپاقتاپ ءجۇرۋشى ەدى، جەرلەۋگە دە كەلمەدى عوي، ءيتتىڭ عانا بالالارى...»
يا، يا باسسىزدىققا، شەكتەن اسقان شەكسىز ايۋاندىققا جول بەرگەن كەيىپكەرلەر سىيقى وسىنداي. رومانداعى وبرازداردى جىلىكتەپ، جىكتەپ بولسەك: 1.ورتەۋشىلەر، 2.ورتەنۋشىلەر، 3.سوعان جول بەرۋشىلەر. ەگەر ءسىز بوتاي عانا ورتەندى دەسەڭىز قاتەلەسەسىز. بالا عانا ءولدى دەسەڭىز، قاتەلەسەسىز. «تۇرمىس اتىن-تىلسىم دەيدى». موتسارت ءولدى. مۋزىكا ءولدى. سىڭسىعان ورمان جان تاپسىردى. اق پۋدەل ءولدى. ءسىز بەن ءبىزدىڭ بالالار وينار ورمان وتقا وراندى.الاشتىق ارقاداعى ارقا سۇيەر اعاشتارى قارا ... قول بىلعار كۇيەگە اينالدى. ءسىز بەن ءبىز ورتەندىك.وتانننىڭ ورمانىنا قول سالىندى. جەتى قازىنامىز جاندى. ۇلدارىمىز شاھيد بولدى. تاۋەلسىزدىك دەيتىن ءتاۋىر ءسوزدىڭ ىشىندەگى شىن تراگەديا قاۋزاپ جازعان قالامنان كەيىن بەت كورسەتتى. باسىندا توڭكەرىسشىل، كەيىن باسقا سوقپاقتى تاڭداعان گويا ايتادى: «ماعان رەۆوليۋتسيا تۋرالى ايتپاڭدار، بارريكادا باسىندا ولگەن ايەلدى كورسەتپەڭدەرشى».
ۇلى ۇستاز ق.پ.ءجۇسىپ «ميلليونداردىڭ باسىنداعى ءحالدى بىرەۋ ارقىلى دا كورسەتۋگە بولادى»-دەيدى. سوزىمىزگە «موتسارت ءۋاج». سوڭعى جيىرما جىل ىشىندە ءسوز... ىشىندەگى وزىعى، موينى وزعان، قارا ءۇزىپ شىققانى، جۇرەكتەن ۇرار جەبەسى، ساۋىت بۇزار سۇبەلىسى وسى. شار ەتىپ شىققان ءسابي داۋىسى، ەسىل ورمانعا جاس قايىڭعا، بالعىن تەرەككە قويىلعان ەسكەرتكىشتەگى الاش اعاشىنىڭ ازامات جازۋشىعا وكپەسى جوق. «الاسا اعاش» بارىن بەردى. توگىلتىپ ايتىپ، ەگىلىپ ايتتى. «ءسوز وزىنىكى»، بىراق ونەر بىزدىكى. بار ونەردىڭ باتاگويى ادەبيەت. ادەبيەت ەلدىكى. تابىستى تالانت تالعات كەڭەسباەۆ «موتسارتى»، فرانتسۋزدىڭ «اشەكەيى»، ورىستىڭ «بالدان سوڭى»، جاپوننىڭ «مۇعالىم ءموريى» سياقتى شاڭ جۇقپاس شەدەۆر، بۇلت باسپاس شىن تۋىندى ەكەنى كامىل. قور ەلدە قولدا باردىڭ قادىرى بولماي جاتارى جان سۋىتادى. ت.كەڭەسباەۆتىڭ تاعى ءبىر تۋىسى بولەك تۋىندىسى روك-نوۆەللا «مارافون». باستى كەيىپكەر دارحان بىردە اقىلدى، بىردە اقىلسىز، بىردە كومەديانت، بىردە فيلوسوف. «ءار بالا-دانىشپان، ءار دانىشپان –بالا»
«ايجان شىداي الماي كەتتى. جىگىتتىڭ جانىنا جەتىپ باردى.
-ءجۇرىڭىز...مەن ءسىزدى جەتكىزىپ سالايىن.-قىز بايقاماي قالدى، زاعيپ جىگىت قولىنان مىقتاپ ۇستاپ ۇلگەرىپتى.
-اپارىپ سالىڭىزشى،-جىگىت جىلاپ جىبەرۋگە شاق قالدى. وسى كەزدە اۆتوبۋس تا كوشەنىڭ بۇرىشىنان شىعا كەلدى. ايالداماداعىلار شۋلاپ كەتتى.
«اپارىپ سال، اينالايىن...»
«كورگەندى بالا ەكەن».
«شاپاعاتى تيەلى... شاپاعاتى» دەپ تاپال داۋىستاپ قالدى. قالانىڭ شەتىنە باراتىن سارى اۆتوبۋس ورنىنان ىڭىرانىپ زورعا قوزعالدى. جوعارىدا باس ءتۇيىسىپ، تومەندە تاۋ اياقتار قۇيتاقانداي باسپالاردى ەزىپ، اۆتوبۋس ءىشى بازارداعى ەتتىڭ وشىرەتىنەن كەم ەمەس، ايعاي-شۋ. ايجان جانارىنان ايرىلعان جىگىتكە قاراماۋعا تىرىسادى. قاراسا بولدى ءوزى جىلاپ جىبەرەتىن سياقتى.»
ەكىنشى جولى جىگىت-مىلقاۋ.
«قىز بەن بىگىتتىڭ جانارى ءتۇيىسىپ قالدى. قىز:
-«سەن قىزىقسىڭ عوي...مۇنىڭ نە ەندى...»
(سول ما، سول ەمەس پە)
جىگىت: «سەن سونداي تاماشا قىزسىڭ!»
(ايىرىلماۋ كەرەك ەندى).
قىز: «نەمەنەگە قارايسىڭ، كەرەك ەدىڭ سەن ماعان؟»
جىگىت: «مەن سەنىمەن قالاي دا تانىسام، سۇيكىمدى قىز!»
اۆتوبۋس ايالداماعا توقتادى. ايجان اۆتوبۋستان ءتۇسىپ بارادى.
مىلقاۋ جىگىتكە ءتىل ءبىتتى.
-قارىنداس، ءسال كىدىرە تۇرىڭىزشى.»
دارحان باسىندا قالا مەن دالا، كەششەلىك پەن كوشەلىك، قياسباي مىنەز ءبارى بىرىگە كەلىپ جاڭا كەيىپكەر ءپىشىنىن جاساعان. دارحاندى قۇر ءناپسانىڭ جولىندا جۇرگەن، تەك جۇرەك لۇپىلىنە عانا ءمان بەرەر تاياز دەسەڭىز قاتەلەسەسىز. ونىڭ بويىندا تابيعاتتىڭ بار بوياۋى بار. بۇل كەڭەستىك داۋىردەگى «جاعىمدى» نەمەسە «جاعىمسىز»دەگەن پىشىنگە سىيماس ءبارى ارالاس، سينتەز، كەسىپ ايتۋعا كەلمەس جاڭا وبراز.
«ايجان وعان ۇركە قارادى. كوزى شاراسىنان شىعىپ بارادى.
-سەنى جالىقتىرماۋ ءۇشىن،ايمالاپ، جىلى-جىلى سوزدەر ايتۋىم ...
-نە سمەيتە!
-شىنىندا، سولاي عوي، جىلى-جىلى سويلەپ جاندارىڭدى وتىرىك بولسادا ايالاپ تۇرعاندى قالايسىڭدار. جاساندى ايالاۋمەن جاندارىڭدى اۋىرتقاندارىڭدى كەش،وتە كەش تۇسىنەسىڭدەر
-دوعار ەندى! تىڭداعىم كەلمەيدى.
-مەن گەنيمىن.
-جوق، سەن قوجاناسىر مەن دون كيحوتتىڭ قالدىعىسىڭ
-حا...حا...حا... ول دا مۇمكىن.
-مەن كەتەم...
-بارا بەر
-ا، سولاي دە فراەر!
قىز سىرتقا ۇمتىلدى. اسىعىس كيىنىپ جاتىر «دۋراك حح ۆەكا. قازىر-اق، الدىما كەپ كەشىرىم سۇراپ جالىنارسىن». دارحان قۇتىرىنعان مۋزىكانى كۇشەيتىپ قويدى دا، بيلەي جونەلدى. مۋزىكا ويناپ تۇر. جارق-جۇرق ەتكەن قىزىلدى-جاسىلدى جارىق. ايجان ۇيدەن شىعىپ بارا جاتىپ كۇلدى. نەگە كۇلگەنىن ءوزى دە بىلمەيدى.»
ءبىز بۇعان دەيىن ءارى-ءسارى وبرازداردى قايىق شەتى، جول باسىنا يتەرىپ، قاتارعا قوسپاعان ەدىك. شولوحوۆتاعى، بۋلگاكوۆتاعى اداسۋى كوپ، الىسۋى جوق كورىنەر كەيىپكەرلەر، ءى.ەسەنبەرليندەگى «الاشورداشىلار»بەينەسى ءتىپتى سۇر سۇلبا ەمەس، قارالار قاتارىندا ەدى. دارحان جىعىلىپ جاتقان قىزعا، سۇيگەن قىزىنا قول سوزىپ تۇرعىزبايدى.
«ايجان كەلە جاتىپ، اياعى تايىپ كەتتى دە، قۇلاپ ءتۇستى. (بۇنىسى قيسىنبايتىن ەدى)
«نەتكەن جاساندى ەدىڭ ايجان».
«كوتەرشى مەنى، دارحان».
جىگىت قۇلاپ جاتقان قىزعا بۇرىلىپ قارادى دا، باسىن شايقاپ الدىعا قاراي جۇرە بەردى.
«نەتكەن جاساندى قىلىق».
ايجاندى سەرۋەندەپ جۇرگەن كەمپىر مەن شال كوتەرىپ الدى.
شال «قىزىم-اۋ، بايقاساڭ ەتتى».
كەمپىر: «وسى سەندەردىڭ تۇپتەرىنە وسى بيىك وكشە ەتىك جەتەدى، قايداعىنى قايدان شىعاورادى...وسىلار مودا ەمەستى مودا عىپ... جازىم بولا جازدادىڭ عوي... ەش جەرىڭ اۋىرعان جوق پا؟
القىنىپ دوس قىزى جەتتى.
«نە بولدى ساعان؟»
-سوقىر، ناعىز، سوقىر!-دەدى ايجان.
كەمپىر مەن شال ەشتەڭە تۇسىنگەن جوق. باستارىن شايقاپ جوندەرىنە كەتتى.
«سوقىر، ناعىز سوقىر».
دوس قىزى تۇسىنگەن جوق.
ادامدار اسىعىس باسىپ ءوتىپ جاتىر.»
دارحاننىڭ قىزعا ءسوز ايتۋى ءسىز بەن ءبىز بىلەر بىرەگەي ستسەناري جولىمەن جۇرمەيدى. ول الپامىس ەمەس، قوبىلاندى ەمەس، ەر تارعىن ەمەس، تولەگەن ەمەس ەشكىم ەمەس، قىزعا ءسوز ايتۋى قازاقي ۇعىمنان الشاق، ادامي ۇعىمنان الىس. تۇرمىسقا شىق دەگەن ءسوزى تۇساۋسىز، سۇيەم دەگەن ءسوزى شىدەرسىز.
«توقىما توقىپ وتىرعان قىزدار دا باستارىن كوتەردى. «ايجان...اينالايىن» ... «دارحان...ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟»
-قىزدار، ايجاندى وڭاشا قالدىرا تۇرىڭدارشى. قىزدار اڭ-تاڭ.
-قىزدار، مەن سەندەرگە ايتىپ تۇرمىن عوي...
قىزداردىڭ كوزدەرى باعجيىپ اڭ-تاڭ كۇيلەرى بولمەدەن شىعىپ كەتتى.
«مىناۋ جىندى ما ءوزى؟»
-نەمەنە ايتۋعا كەلدىڭ بۇل كۇيىڭدە؟..
-مەنىڭ سىرتىم لاس بولسا دا، جانىم الماس.
-تاقپاقتاۋىن... نە ايتاسىڭ... ايت تا كەت، مەن سەنى كورگىم كەلمەيدى.
-سەن ماعان كۇيەۋگە شىعاسىن با؟
-نە؟»
- كۇيەۋگە شىعاسىن با، جوق پا؟
- ماسساعان، سەن نە؟
«..........»
-سەن نە...نە...
قىز ابدىراپ نە ىستەرىن بىلمەدى. جىگىت سۇراعىن قايتالادى.
-بىردەن قالاي ايتام؟!
-سوڭعى رەت سۇرايمىن. كۇيەۋگە شىعاسىن با، جوق پا؟
قىز: «جوق».
جىگىت: «ساۋ بول، وندا!
كەرزى ەتىگىن قۇرپ-قۇرپ باسىپ شىعىپ كەتتى. ەدەندە ەتىكتىڭ باتپيعان قاپ-قارا ىزدەرى قالدى. ايجاننىڭ كوزدەرىنەن ءموپ-ءمولدىر مونشاقتار ءمولت-مولتەتىپ، ومىراۋىنا شاشىلىپ ءتۇسىپ.
جازۋشى ت.كەڭەسباەۆتىڭ كەيىپكەرلەرى ايتۋمەن دوداعا، ايداۋمەن قوراعا سيمايدى. كەيىپكەر قىز ايجان العاش جولىققاندا دارحاننا يمەنبەيدى، شەگىنبەيدى، تايسالمايدى، بوي تارتپايدى.
«-شەدەۆر...شەدەۆر،-دەپ كۇبىرلەگەن كۇيى كرەسلوعا بارىپ وتىردى. دارحان (ول ريۋمكامەن ەمەس، بوكالمەن ءىشىپ وتىرعان) كونياكتان ءىشىپ تاعى ءىشىپ سالدى دا، ماگنيتوفوننىڭ كاسسەتاسىن اۋىستىردى. مۋزىكا قۇتىرىنىپ الا جونەلدى.دارحان جۇمساق كرەسلودا وتىرعان قىزعا تۇڭعىش رەت سۇقتانىپ قارادى. ەرىنى ۋىلجي اشىلىپ قالعان، كىرپىكتەرىن ءجيى قاعادى. ۆەليۋر كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن تىرسىلداتا تەۋىپ وتىرعان قوس انارى دەم العان سايىن ءدىر- ءدىر ەتىپ،ەس كەتىرەدى.تولقىپ وتىرعان قىز جۇرەگى وزىنە قاراي ەڭكەيىپ كەلە جاتقان جىگىتتى كورگەندە القىمىنا تىعىلدى. «ءسۇيشى، دارحان. مەنى ايمالاشى. سەن سونداي جاقسى جىگىتسىڭ» ( قىز جۇرەگى مەن ەرىنى العاشقى ءسۇيىستى تاعاتسىزدانا كۇتتى. ۇزاق كۇتىپ وتىردى دا، كوزىن اشىپ جىبەردى... عاجايىپ. دارحان سول قولىن بۇيىرىنە تايانىپ كونياك ءىشى تۇر. قىز ورنىنان ۇشىپ تۇردى... ىزا بوپ كەتتى.»
شىعارما سوڭىندا قوسىلعان ەكى جاس ءبارى ءبىر جانجالداسىپ، تولاسىپ، ەرەگەسىپ بارا جاتادى. «قىز سىقىلىقتاپ كۇلدى دە، قاشا جونەلدى. جاڭبىر تاعى جاۋىپ ءوتتى. جارق ەتىپ نايزاعاي ويناعاندا ەكەۋى انىق كورىنىپ قالدى. قىز قاشىپ، جىگىت ونى قۋىپ بارادى...
قىز: «سەن مەنى شىن سۇيمەيسىڭ... سۇيسەڭ ايالار ەدىڭ»... تاعى تاعى-جانجالدى داۋىس.
اۆتور كۇبىرلەدى: « سولار عوي...سولار...»
ءوزى اسىعا باسىپ كەلەدى.»
بۇلاردان بولەك اۆتور. ءبىز بۇعان دەيىن ماحاببات كەلىسىمنەن، ۇيلەنۋدەن، گورمونيادان تۇرادى دەسەك، ت.كەڭەسباەۆ باسقاشا ايقىنداما بەرەدى. ماحاببات-كۇرەس. ماحاببات-مايدان. ماحاببات-دالەلدەۋ. ماحاببات ەكى جۇرەك اراسىنداعى جۇرەك جاراسى. ماحاببات-كەيىسۋ مەن كەرىسۋ. ماحاببات-دوستاسۋ مەن قاستاسۋ. ماححاببات-كۇندە، كۇندە سۇيەتىنىڭدى نەمەسە سۇيمەيتىنىڭدى، ارتىنان سۇيمەيتىنىڭدى، سوسىن سۇيەتىنىڭدى دالەلدەۋ. ۋح! ۋح! جازۋشىنىڭ ۇلىلىعى سوندا سانانىڭ سىلىكپەسىن، ويدىڭ تورتاسىن، قيالدىڭ قيۋاسىن شىعارادى. وقىرماندى بەي-جاي قالدىرمايدى. «ويلى جان قىزىقسىز» قالادى. جازارماننىڭ جەتە الماس، قاس تالانتتىڭ قينالماي شىعار باسىرە بيىگىن، تالاستاۋ دى تالانتتى جازۋشى وڭاي الادى، قينالماي جەتەدى. شىعارما شارتى وقۋشىنى وزىمەن ءوزىن قالدىرماۋ. كەشەگى كەڭەس داۋىرىندەگى كوسەمدەر الاشقا اقشا بەرمەسە دە، ارمانعا تولى كورچاگين، بولاتبەك، حاميت سەكىلدى كەيىپكەرلەردى قۇشاقتاتىپ جىبەرگەن. بۇگىن نارىق العا كەتكەندە، پارىق ارتتا قالدى. تانىم ءتىلى تىستەلىپ، سوم سوزدەر سولدى. ويلى وقىرمان، قويلى وقىرمانعا اينالدى. تانىت تۇتىلعاندا، باعىڭ قۇتىلماس...
شىعارما ىشىندەگى قۇرىلىم بولەك. تابيعاتى باسقا. ...-نوۆەللانىڭ ۇلى سۇيەگىن باسقاشا ورگەن. مىسالى
«-وندا، -دەدى ايجان كوزىن توڭكەرىپ،- مەن ساعان سۇراق قويايىن:
ا) –قايدا وقيسىڭ؟
ۆ) –قانداي ماماندىق يەى بولماقسىز جانە قىسقاشا ءومىربايانىڭىز تۋرالى ماعلۇمات بەرە كەتسەڭىز
«ا» -بالەندەي ماماندىعىم جوق، بار بولعىنى ورتالىق مونشادا وت جاعۋشى بولىپ ىستەيمىن.
«ب»-سۋرەت سالۋعا قۇشتارمىن. شۆەيتساريادا تۋماعانىما وكىنەمىن...، نەمەسە;
«پانوراما: اساۋ تولقىندى تەڭىز جاعاسى. گۇلدى جاعالاۋدا مىڭ سان كوبەلەكتەر ۇشىپ ءجۇر،. تەڭىز بەتىندە جالعىز شاعالا بىرەسە تومەن قۇلديلاپ... بىرەسە جوعارى شارىقتاپ شارق ۇرىپ ءجۇر... جاعالاۋدا سان مىڭ كوبەلەكتەر... بەينە ءبىر الۋان گۇلدەر ءۇزىلىپ، جەلمەن ۇشىپ جاتقانداي... سان –مىڭ كوبەلەكتەر. جالعىز شاعالا»... نەمەسە;
«تيتر: ماگازيننىڭ قابىرعاسىنا قويىلعان ەلەكترونيكا 407 تەلەۆيزورىندا.
قاسقىر قوياندى قۋىپ بارادى. قويان قاشىپ بارا جاتىپ، قۇرىپ قويعان قاقپاننىڭ ەكى ورتاسىنا زۋ ەتىپ وتە شىقتى. ال، قاسقىر اياعىن العانشا قاقپانىن شاپپاسى شارت ەتىپ جابىلدى. قويان مازاق قىلىپ، كۇلەدى. «نۋ، پوگودي،زاياتس!»
اۆتور جاڭالىقتان قورىقپايدى. ءسوزدى دە، ويدى دا وڭاي ويناتادى. سەكەمشىل جۇرت بارا بەرمەس تاجىريبيەلەردى تىزەگە سالىپ، ءۇمىتتى ۇزبەي، كۇدىكتى بۇزباي وڭاي جاساي سالادى. بيلەپ سوندىرەدى، يلەپ كوندىرەدى.
كوەلو جولدا، سپيلبەرگ سولدا قالادى. جاراسىمدى. ءساندى. سۇلۋ. ويتكەنى بۇل شىن شەبەر. مايتالمان ماستەر. زەڭگىر زەرگەر. تالعات كەڭەسباەۆ.
جازۋشىنىڭ توسىنداۋ جازىلعان دۇنيەسى «قاندەن». ءبىر قاراعاندا جەڭىل كورىنەر اڭگىمە، اينالدىرا وراپ، شىعار شارا قالدىرماي، باپپەن باسىپ ارىعا اكەتەدى.
«-ءىنىم،-دەدى ۇزىنتۇراعا جاۋتاڭداپ. –شاريكتى سەندەر نە ىستەمەكسىڭدەر؟
-بىزگە سەنىڭ قاندەننىڭ كوك تيىنعا كەرەگى جوق. انا شەتەلدىك ايەل ەرتەڭ وزىمەن بىرگە ەلىنە الا كەتپەك.
-ونى نە ىستەيدى؟-دەدى داۋىسى دىرىلدەپ.
-نە ىستەۋشى ەدى، مۇمكىن ەلىنە بارعان سوڭ قارنىن جارىپ، مۇشەلەپ ساتاتىن شىعار. شالدىڭ ۇستىنە بىرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي قالتىراپ كەتتى.
-قالاي، قالاي؟
-ءاي، ءارى تۇر،-دەدى جۋان قارىن ماشينانىڭ ەسىگىن جاۋىپ جاتىپ. –شەتەلگە يت تۇگىل بالانى دا اكەتىپ جاتىر.»
-نە ىستەۋشى ەدى؟ ءيا شەتەلگە ءبارىن الۋدا. جەر دە. بەل دە. ەل دە. تەسكەنتاۋ اسۋدا. سونىڭ ىشىندە جۇرەكسىز قوعامدا، تىرەكسىز قالعان قاريانىڭ جالعىز قاندەنى دە بار. يت ەمەس، بالالار ەرتەڭگى ەل باستار، قول باستار ابىلايلار، باۋىرجاندار جات بوساعا، جىلۋسىز جاعالاۋلارعا كەتىپ جاتقانى «ءسوز ىشىندە»ايتىلادى. «قارىنداعى بالانىڭ حان بولارىن كىم بىلەر، بەسىكتەگى بالانىڭ بي بولارىن كىم بىلەر». اڭگىمەنىڭ سوڭى ءبىز بىتتەمەگەن سوقپاققا سوعادى.
«-مەن ماس ەمەسپىن، شىندىقتى ايتام.-دەدى كۇجىلدەپ. –وسى سۇمىراي كەمپىر مەنى قۇرتقان! شەشەسىنەن اۋماي قالعان، وڭباعان قاتىن! ونىڭ شەشەسى سەنىڭ شەشەڭ سياقتى كورىنگەن توبەتپەن ىلىعىپ، قانىعىپ جۇرەتىن، ناعىز سۋكا... جالەپ. سەنىڭ شەشەڭ سياقتى كورىنگەن توبەتپەن...
شالدىڭ كوزى جارق ەتتى. قاندەن اياعىنان جۇلىپ-جۇلىپ الدى. شالبارى جىرتىلىپ، بالتىرىنان قان شىقتى.
-نە ىستەدىڭ، ءيتتىڭ عانا بالاسى!
شالعا جاۋاپ ورنىنا قاندەن ءتىسىن اقسيتتى.
اي قاشىپ ءجۇر...»
يت يتتىگىن ىستەيدى. كوكسەرەك ادامنىڭ ەمەس، كوكتىڭ ءبورىسى ەكەنىن تانىتسا، قاندەن كىم ەكەنىن تىستەي، ازۋ باتىرا كورسەتتى. ت.كەڭەسباەۆتىڭ «قاندەنى» گ.گەسسەنىڭ «دالا بورىسىنەن»، د.لوندوننىڭ «اق ازۋىنان»، ن.بۋلگاكوۆتىڭ «يت جۇرەگىنەن» ا.چەحوۆتىڭ «كاشتانكاسىنان» سوم، شوقتىعى بيىك. سەبەبى بۇل ەلدىڭ، ەڭكەيگەن ەلدىڭ، «ۇرەرگە ءيتى قالماعان» جۇرتتىڭ زارى. مارقاسىن اراققا، ارقاسىن شىرىگەن داراققا ساتقان جۇرتتىڭ كوز جاسى وسىندا. بۇعىپ قالعاندارمەن، شىعىپ قالعانداردىڭ ايتا الماعانىن ت.كەڭەسباەۆ تولستوي جۇرەكپەن، كورولەنكو كوڭىلمەن، شاكارىم شىندىقپەن ايتتى. ەل «ايتتى» دەگەن جوق، تالعات «قايتتى» دەگەن جوق.
ءسىرى سوقپاقتاعى-سونى ويلار.
ت.كەڭەسباەۆتى ايدالا اداسقان، اداسىپ شىققان، شىعانداعان، شىرىنى باسقا، بۇرىمى بوتەن قالامگەر دەسەك اقيقاتتان اۋلاق قونعانىمىز. ول-ەسكىنىڭ سوڭى. ول-جاڭانىڭ باسى. مۇحتار جۇرگەن مۇڭدى جولدىڭ «تالانت تۇياعى»، تالعات تۇياعى. كەڭەس ادەبيەتىمەن تاۋەلسىز ادەبيەتتىڭ اراسىن قوسار التىن كوپىر. شوشىنباسى دا، قوسىلماس دەگەن ەكى داۋىلدىڭ اراسىن قوسقان، اعايىنداسپاس دەگەن اعىمداردى قوسار اسى ادال اق داستارحان.
