Jas ádebıet - jańa jol
Qazaq ádebıetiniń táýelsizdiktiń alǵashqy kezeńindegi, keshegi bulǵaq pen syrǵaqtyń ýaqytynda qazaq halqynyń ónerden órisi bólinbegende, jalynsyz jyldar jalyna qol salyp el úshin eren eńbek etken jyldar ishinde T.Ábdikákimov, A. Káribjanov, S.Qalıev, M.Raıymbekuly, Á.Balqybekter bar. Biraq osylardyń arasynan erekshe, Nar basy noqtaǵa sımas sheshilse shiderge, kesilse kisenge kónbes T.Keńesbaev minezi túsiniksiz de, túsinikti de.
Túsiniksizdigi minberge shyqqan dattaýǵa dyraý, maqtaýǵa shyǵaı aǵalar ótkendi ańsap, armanda joq arda talanttarǵa oda arnap, estiń tisin shuqyp jep júrgenmen, aramyzda júrgen aqqula talantty, daryndy eskerýge eleýge kemshin tartyp, kejegemiz keıin tarta bererimiz ras. Qyzǵanyshtyń ıti ıesiz ketkende, órt ónerdiń kıesiz keteri daýsyz. Qazaq ádebıetiniń sólin naryqtyń belinen ótkize almaı jatqanymyz, ádebıetti jetkize almaı jatqanymyzda. Semeıdeı qara sózdiń sary, jurtyn sózben kúńirentip júrgen tylsym Tynyshtyqbek aǵa qasynda, talant Talǵat bar ekeni básiresiz, ásiresiz aqıqat. Tepsindi, dúmdi tuǵyrly Talǵat minezi keıde kesek, keıde kesel kórinip jatary túlekti jurtqa túsiniksiz kóringenmen, júrekti jurt jyly tartyp, jymııa qabyldaıdy da.
Talǵat aǵa Keńesbaevty alǵash kórip tanyǵan kezimde býynymyz bos, tirsegimiz dirildek edi. Boılap bilinise, tereń tanysa almadyq. Alǵash oqyp quryq salǵan, buǵaý buzǵan kitabymyz «Franýz átiriniń ıisi» boldy. Keıingi kórgenimiz «Qyzǵysh qus», bertin boı urǵanymyz « Olar ekeý edi» boldy.
Basynda bilmek úshin oqydyq, keıin kórmek úshin, qazir qyzyǵyp oqımyz. T. Keńesbaev qazaq ádebıetin Muhtar Áýezovten keıin muzart shyńǵa aparyp tastaǵan apaıtós, aıbat aıdyndy jazýshy. At kópir, saban sózdiń ishinen asyl –tabý óte qıyn, al som altyn, taıtuıaq, jamby jyrdy tabý qıynnyń qıyny. Sadaǵanyń sadaǵasy, aqsarbastyń aqtalýy, bozqasqanyń bosqa ólmeýi, tábáriktiń tabylýy. Talǵat Keńesbaevtyń tobyǵy bólek, tabany tarǵyl tuıaǵy tumsa shyǵarmalarynyń biri «Moart» romany. Roman tórt-aq betten turady. Iıa, eshqandaı ádebıet teorııasy, sóz zańyna baǵynbaıdy. Al ádebıet zańǵa –tıispe. Jalpy ónerdi, shyn sulý týyndyny tabıǵattyń ózgeshe perzentin bir qalypqa, bir pishinge kirgizý múmkin be. Ózgeshelegimen, uqsamaıtyndyǵymen erekshelense kerek. Roman múlde basqasha bastalady.
«Túnimen uıyqtaı almaǵan Adam tús kezinde súıretilip ornynan turǵan. «Kózimniń ilingeni sol edi ǵoı, ulym-aý. Pıanınońdy daryldatyp, oıatyp jiberdiń...»- dedi ishinen. Ájethnaǵa kirip, sharýasyn bitire otyryp, uzaq oılandy. Anaý-mynaý emes bir myń dollar. Keshe jigitter bergen tapsyrma. Sirińke. Shıdi túrtip qalady-myń dollar. Myna eski «Jıgýlıdi» satady, jańasyn alady. Taǵy...taǵy...oılar...
Adam jaman kisi emes, aqkóńil. Ańqaý. Bir kisige jeterlik jomarttyǵy da bar. Biraq qorqaq. Ózi soǵan yza bolady. Bala bolyp oınaǵanymen, tóbelesip kórmepti.»
Ereksheligi sonda keıipkerdiń aty joq. Atsyz, jónsiz, násilsiz. Bir qaraǵanda avtor eshteńe aıtyp turmaǵan sekildi. Al ekinshi jaǵynan tereń oılap, tebirene túsinseńiz bilmeıtin, beımálim jaıyttardy anyq uǵynasyz. Adam bul jalpy uǵym. Ishinde ol da, bul da, qala berdi siz ben biz de barmyz. Biz qanshalyq adam degen atqa laıyqpyz. Adaldyqtyń aq týyn qanshalyqty bıik ustap júrmiz. Bul jaǵy jumbaq. Biraq adam ekenimiz anyq. Ortaq ataý, bólek is. Bary osy.
Adam óz isine myǵym. Ne isterin, ne qajetin biledi. Al balasy múldem basqa. Bóten álem. Jańa jurt.
«-Kettik, balam.
-qaıda?
-Ormanǵa.
-Oı,papa, qandaı molodesiń. Shirkin, meniń pıanınomdy alyp barsaq qoı!
-Ony qaıtesiń?-dedi Adam balasyna qarap.
-Papa, ormannyń óz áni bar ǵoı, sen bilesiń be ony...
Moartty tyńdasań ǵoı, papa!
Adam balasyna kúdiktene qarady. «Esi durys emes, áıtpese jyndy kisiniń sózin sóıleı me?»
Adam –qylmys, zor zombylyqqa bara jatyr. Ol -, áttegensiz júrek átkenshek kóńil balany uǵar emes. Uǵý da múmkin emes. Leımniń «Soǵys aldyndaǵy» povesindegi Frı pen balanyń, A.Kanpetıdiń «ul»týyndysyndaǵy «Soqyrlanýdaǵy» ǵalym men balanyń áńgimesi sııaqty.
«-Júr,papa, biz daıynbyz.
-Biziń kim?
-Sharık pen men.
-Jetisken ekensiń ıtpen dos bolsań...»
Sebebi adam da meıirim joq. Aqjúrek adaldyq, dáýrensiz darhandyq joq. «Malǵa adamnyń dosy joq, maldan basqa». Ol jańa zamannyń eski keıipkeri. Nemese eshkim óltire almas máńgilik beıne.
«-Papa, ormannyń ıisi qandaı tamashy! Iiskeshi, bul da ǵajap mýzyka ǵoı,- dedi Botaı.
«Tochno»-dedi ishinen Adam. «Tochno, jyndy, muny dárigerge qaratý kerek».
-Papa, tyńdashy, bul –Moart,-dedi uly kassetany qosyp jatyp. Júrip ketti.»
Án men Adam bólek. Jazýshy osyny sonshalyq náziktikpen tek –tán sezim tilimen jetkizedi. Óner men ómir shyndyǵy, beıkúná balalyq pen qatigez qarttyq, bazarǵa bettegen sábı men qur qaıtyp kele jatqan áke, ıaǵnı aq pen qara, jaqsylyq pen jamandyq, «balalar men ákeler» máselesi, bári avtordyń «sanap» shyǵarar sózder ishinen jarq etip shyǵa keledi. Bos sózge, artyq shashylýǵa áýestigi joq qalamger túpte jatqan, túrikpen taýdyń tasasyndaǵy, arystan artyndaǵy asyl oılaryn qarjy qadirin biler saýdagerlerdeı shym-shymdap shyǵaryp, senimdi sińdiredi. Flobershe: «sózge sarań, oıǵa jomart».
Qaltasyna qol salyp edi, sirińke emes, oramal shyqty. Anasy qaıtys bolǵanda jyrtysqa taratqan úsh júz oramaldyń bireýi ózinde qalǵan. T.Keńesbaev ádebıet áleminiń bar tásilin maıtalman maıdangerdeı erkin meńgergen, alyp ta, shalyp ta jyǵady. Jalǵyz jol, bir boıaýmen qulyptaýly, -sandyqtyń baryn aqtaryp beredi. Búgingi kóp maqtaýly, dúmdi, shubar tós, qońyraýly, nókerli qalamgerlerden sózge salaq, oıǵa olaq jazarmannan T.Keńesbaevtyń ereksheligi de osynda. A.Dıýmonyń «Úsh noıany», Stendaldiń «Qyzyl men qarasy», A.Rıýnoskenńi «O, tomıdiń uıaty», J.Aımaýytovtyń «Aqbilegindegi» sekildi detaldi jazýshy janamaı-jasqamaı-aq ózi soqqan sóz saraıǵa birge qalap jibergen. Adam elge berer oramaldy ózine alyp qalǵan. Oramal emes ólimdi, asyqtyń emes, ajaldyń oramalyn qaltasynda qaldyrǵan. Adamnyń isi qorlyqty, qaýipti ekenin júrekpen sezip, ish tartasyz. Ary qaraı aýyz barmas, oı jetpes sumdyq boı kórsetedi.
«Adamnyń talaıdan bergi kúlgeni osy. Ózi-ózinen. Ómiri boıynda joq qaısarlyq kele qaldy. Bir mınýt batyrlyq bitti. Shap berip aq pýdeldi ustap, ústine shasha-masha benzın quıdy. «Áı, seniń de áıelim Túrkııadan alyp kelgen kilemniń ústine istemegeniń bar ma?» shybyqtaı ıretilgen quıryǵynyń ushyna oramaldy baılap qoıdy. Jerge jiberip, «ká-ká, kúshigim» dep edi, ıt emes pe, aldyńǵy eki aıaǵyn kóterip, tili salaqtap, shyr kóbelek aınaldy. Botaı úıretken.
-Qazir seni bıletemin, ıttiń balasy,-dedi tuńǵysh ret kijinip. «It-ıesi úshin»degen atam qazaq, myna ormandy jalǵyz ózim órtep júrem be? Bireý kórip qalsa qaıtpekpin. Botaı oıanyp ketse mamasyna aıtyp qoımaı ma?
Op-ońaı sirińkeni tutatyp tastaı saldy.
Otty shyr aınalǵan. Anasynan qalǵan oramaldy almaq bolyp qolyn sozǵanda jalyn sharpyp tústi. «Oramal,oramal-apamnan qalǵan kóz...»
Otqa oranǵan aq pýdel jan ushyryp baryp, Botaı uıyqtap jatqan «Jıgýlıdiń» ishine qashyp kirdi.
Sol-aq eken...»
Fınal. Sumdyq. Tragedııa. Buǵan deıingi qandaı shyǵarmany oqysaq ta selt etkizbes sý sýretter múldem basqa sıpatta bilinedi. Batys ádebıetindegi «Momento Morı», «ólim sáti» tek keshegi 20-ǵasyr basynda jalaý tastap, jon tartqyzbaı ketken ekzıstenıalızm baǵyty, ushqyny uly týyndylar «Qorǵansyzdyń kúni», «Aıt kúnderinde» kóriner kereǵarlyq tragedııasy kóz aldymyzǵa kóldeneń tartylady. Tanymdy tusaýlap, sezimdi sendelteti.
«Órt úsh kúnge sozylǵan. Búkil qala bolyp jabylyp, áreń óshirip aldy.
....Adam til-kózden aıyrylǵan. Júz jylǵa qartaıǵan. Shashy túsip qalǵan. Ol túk emes qoı, Botaıdyń jylyn bergennen keıin ómir boıy birge oqyǵan, birge turǵan áıeli kýıeýge shyqqan. Kimge deısiz ǵoı? Nalogovyıdaǵy baldyzynyń bastyǵyna. El bir-eki aı sóz qyldy. Sosyn qoıdy. El sóz qylyp jatqanda «Gerbalaıfpen» qorektengen áıel jalt-jult etken qap-qara «Mersedeske» minip, qalanyń ishinde aǵyzyp júr. Jol erejesin buzbaıdy.
Adam ormanǵa keldi. Óz ýchaskisine. Órtengen orman.
«KamAZ»-ǵa yńqıtyp turyp aǵash tıegen baýyry janynan óte shyqty. Tanydy. Toqtaǵan joq. Aýrý aǵanyń keregi ne? Birge týmaq bolsa da, birge ólmek joq. «Zakazdy ýaqytynda oryndaý kerek, Adam aǵa!"
Bsısýshalaq «Artyq sóz joq, tek ómir, ómir...», artyq aıtar kim bar. Mirjaqypshalasaq «Kósemder keshe qaıda ediń!»
Ókinishti Adam órtengen ormanǵa keledi.
«... Adam qara kúıege oralǵan, jalǵyz qalǵan qaraǵaıdy qushaqtap jylady. Botaıdy-balasyn saǵyndy. Aınalasyna qarady. Qyltıǵan túbirler bir kezde Moarttyń ár notasyn basqan Botaıdyń balǵyn saýsaqtaryndaı shoshaıyp-shoshaıyp tur.»
Mýzykany túsinbese de, túsingen júrek sózi bul. Uqpasa da, buqpas sezim sózi bul. Ónerin óltirgen Birjanǵa arqany batqan, Aqanǵa sózi, Abaıǵa qamshysy, Ámirege álegi, Maǵjanǵa mazaǵy batqan jurttyń sózi sol. «Aqyn-bóbek», óner-bóbek, án-sábı, áýen ántek. «Menshe súıer» jan bar ma.
Roman sońyndaǵy sózder jan shoshytyp, arqa shymyrlatady. Aǵash tıegen kamazdar, adamzattyń kúnásin, Adamnyń órtegen balasyn Moarttyń áýenin artqan kólikter.
«Bir kezde, maǵan senińizshi, aǵash tıegen jıyrma «KamAZ» kelip toqtady.
Sol –aq eken...
Qara ormannan shar ete túsken sábıdiń daýsy estildi.»
Ólik tıegen kólikter. Kempirbaı, Abaı, Áset, Álıhan, Muhtar, Sultanmahmut, Júsipbek, Shákárim, Qanysh aralaǵan esil aǵashtardy tıegen mashınalar. Qazaq dalasynyń shashyn julyp, júregin úzgen jandar. Romanǵa adasyp kirgendegi kóriner «gaıshnık» beınesi talaı syrdyń ashady.
«...MAI beketi. Bir kezdegi júdeý «gaıshnıktiń» moıny jýandap, shyr bitken. Biraq, tútinniń ıisi tamaǵyna kelip, jutyna beredi eken. Tanys dárigerlerdiń bárine qaraldy. Sonda da bolmapty. Aýyryda. Ózi sondaı bedeldi. Eshkimdi mensinbeıtinderdiń ózi, oǵan «Bálenbaı, Bálenbaevıch» dep, jaltaqtap jatady...
-Kómektesip jiberińizshi, ótinemin sizden.-Myna kisi joldasyn jerleýge ákelip tur.Ózińiz de biletin shyǵarsyz, bul jas jigit myna MAI beketinde turatyn edi ǵoı, tamaǵy aýyryp, bir-aq kúnde qaıtys boldy. Adam qolynda bar kezinde kerek eken ǵoı, «Bálenbaevıch» dep, bári jalpaqtap júrýshi edi, jerleýge de kelmedi ǵoı, ıttiń ǵana balalary...»
Iıa, ııa bassyzdyqqa, shekten asqan sheksiz aıýandyqqa jol bergen keıipkerler syıqy osyndaı. Romandaǵy obrazdardy jiliktep, jiktep bólsek: 1.Órteýshiler, 2.Órtenýshiler, 3.Soǵan jol berýshiler. Eger siz Botaı ǵana órtendi deseńiz qatelesesiz. Bala ǵana óldi deseńiz, qatelesesiz. «Turmys atyn-tylsym deıdi». Moart óldi. Mýzyka óldi. Syńsyǵan orman jan tapsyrdy. Aq pýdel óldi. Siz ben bizdiń balalar oınar orman otqa orandy.Alashtyq arqadaǵy arqa súıer aǵashtary qara ... qol bylǵar kúıege aınaldy. Siz ben biz órtendik.Otannnyń ormanyna qol salyndy. Jeti qazynamyz jandy. Uldarymyz shahıd boldy. Táýelsizdik deıtin táýir sózdiń ishindegi shyn tragedııa qaýzap jazǵan qalamnan keıin bet kórsetti. Basynda tóńkerisshil, keıin basqa soqpaqty tańdaǵan Goıa aıtady: «Maǵan revolıýııa týraly aıtpańdar, barrıkada basynda ólgen áıeldi kórsetpeńdershi».
Uly ustaz Q.P.Júsip «Mıllıondardyń basyndaǵy haldi bireý arqyly da kórsetýge bolady»-deıdi. Sózimizge «Moart ýáj». Sońǵy jıyrma jyl ishinde sóz... ishindegi ozyǵy, moıny ozǵan, qara úzip shyqqany, júrekten urar jebesi, saýyt buzar súbelisi osy. Shar etip shyqqan sábı daýysy, esil ormanǵa jas qaıyńǵa, balǵyn terekke qoıylǵan eskertkishtegi alash aǵashynyń azamat jazýshyǵa ókpesi joq. «Alasa aǵash» baryn berdi. Tógiltip aıtyp, egilip aıtty. «Sóz óziniki», biraq óner bizdiki. Bar ónerdiń batagóıi ádebıet. Ádebıet eldiki. Tabysty talant Talǵat Keńesbaev «Moarty», franýzdyń «Áshekeıi», orystyń «Baldan sońy», japonnyń «Muǵalim Morıi» sııaqty shań juqpas shedevr, bult baspas shyn týyndy ekeni kámil. Qor elde qolda bardyń qadiri bolmaı jatary jan sýytady. T.Keńesbaevtyń taǵy bir týysy bólek týyndysy rok-novella «Marafon». Basty keıipker Darhan birde aqyldy, birde aqylsyz, birde komedıant, birde fılosof. «Ár bala-danyshpan, ár danyshpan –bala»
«Aıjan shydaı almaı ketti. Jigittiń janyna jetip bardy.
-Júrińiz...men sizdi jetkizip salaıyn.-Qyz baıqamaı qaldy, zaǵıp jigit qolynan myqtap ustap úlgeripti.
-Aparyp salyńyzshy,-jigit jylap jiberýge shaq qaldy. Osy kezde avtobýs ta kósheniń buryshynan shyǵa keldi. Aıaldamadaǵylar shýlap ketti.
«Aparyp sal, aınalaıyn...»
«Kórgendi bala eken».
«Shapaǵaty tıeli... shapaǵaty» dep tapal daýystap qaldy. Qalanyń shetine baratyn sary avtobýs ornynan yńyranyp zorǵa qozǵaldy. Joǵaryda bas túıisip, tómende taý aıaqtar quıtaqandaı baspalardy ezip, avtobýs ishi bazardaǵy ettiń óshiretinen kem emes, aıǵaı-shý. Aıjan janarynan aırylǵan jigitke qaramaýǵa tyrysady. Qarasa boldy ózi jylap jiberetin sııaqty.»
Ekinshi joly jigit-mylqaý.
«Qyz ben bigittiń janary túıisip qaldy. Qyz:
-«Sen qyzyqsyń ǵoı...munyń ne endi...»
(sol ma, sol emes pe)
Jigit: «Sen sondaı tamasha qyzsyń!»
(Aıyrylmaý kerek endi).
Qyz: «Nemenege qaraısyń, kerek ediń sen maǵan?»
Jigit: «Men senimen qalaı da tanysam, súıkimdi qyz!»
Avtobýs aıaldamaǵa toqtady. Aıjan avtobýstan túsip barady.
Mylqaý jigitke til bitti.
-Qaryndas, sál kidire turyńyzshy.»
Darhan basynda qala men dala, keelik pen kóshelik, Qııasbaı minez bári birige kelip jańa keıipker pishinin jasaǵan. Darhandy qur nápsániń jolynda júrgen, tek júrek lúpiline ǵana mán berer taıaz deseńiz qatelesesiz. Onyń boıynda tabıǵattyń bar boıaýy bar. Bul Keńestik dáýirdegi «jaǵymdy» nemese «jaǵymsyz»degen pishinge syımas bári aralas, sıntez, kesip aıtýǵa kelmes jańa obraz.
«Aıjan oǵan úrke qarady. Kózi sharasynan shyǵyp barady.
-Seni jalyqtyrmaý úshin,aımalap, jyly-jyly sózder aıtýym ...
-Ne smeıte!
-Shynynda, solaı ǵoı, jyly-jyly sóılep jandaryńdy ótirik bolsada aıalap turǵandy qalaısyńdar. Jasandy aıalaýmen jandaryńdy aýyrtqandaryńdy kesh,óte kesh túsinesińder
-Doǵar endi! Tyńdaǵym kelmeıdi.
-Men genıımin.
-Joq, sen Qojanasyr men Don Kıhottyń qaldyǵysyń
-Ha...ha...ha... ol da múmkin.
-Men ketem...
-Bara ber
-A, solaı de fraer!
Qyz syrtqa umtyldy. Asyǵys kıinip jatyr «Dýrak HH veka. Qazir-aq, aldyma kep keshirim surap jalynarsyn». Darhan qutyrynǵan mýzykany kúsheıtip qoıdy da, bıleı jóneldi. Mýzyka oınap tur. Jarq-jurq etken qyzyldy-jasyldy jaryq. Aıjan úıden shyǵyp bara jatyp kúldi. Nege kúlgenin ózi de bilmeıdi.»
Biz buǵan deıin ári-sári obrazdardy qaıyq sheti, jol basyna ıterip, qatarǵa qospaǵan edik. Sholohovtaǵy, Býlgakovtaǵy adasýy kóp, alysýy joq kóriner keıipkerler, I.Esenberlındegi «Alashordashylar»beınesi tipti sur sulba emes, qaralar qatarynda edi. Darhan jyǵylyp jatqan qyzǵa, súıgen qyzyna qol sozyp turǵyzbaıdy.
«Aıjan kele jatyp, aıaǵy taıyp ketti de, qulap tústi. (Bunysy qısynbaıtyn edi)
«Netken jasandy ediń Aıjan».
«Kótershi meni, Darhan».
Jigit qulap jatqan qyzǵa burylyp qarady da, basyn shaıqap aldyǵa qaraı júre berdi.
«Netken jasandy qylyq».
Aıjandy serýendep júrgen kempir men shal kóterip aldy.
Shal «Qyzym-aý, baıqasań etti».
Kempir: «osy senderdiń túpterine osy bıik ókshe etik jetedi, qaıdaǵyny qaıdan shyǵaorady...osylar moda emesti moda ǵyp... Jazym bola jazdadyń ǵoı... esh jeriń aýyrǵan joq pa?
Alqynyp dos qyzy jetti.
«Ne boldy saǵan?»
-Soqyr, naǵyz, soqyr!-dedi Aıjan.
Kempir men shal eshteńe túsingen joq. Bastaryn shaıqap jónderine ketti.
«Soqyr, naǵyz soqyr».
Dos qyzy túsingen joq.
Adamdar asyǵys basyp ótip jatyr.»
Darhannyń qyzǵa sóz aıtýy siz ben biz biler biregeı senarıı jolymen júrmeıdi. Ol Alpamys emes, Qobylandy emes, Er Tarǵyn emes, Tólegen emes eshkim emes, qyzǵa sóz aıtýy qazaqı uǵymnan alshaq, adamı uǵymnan alys. Turmysqa shyq degen sózi tusaýsyz, súıem degen sózi shidersiz.
«Toqyma toqyp otyrǵan qyzdar da bastaryn kóterdi. «Aıjan...aınalaıyn» ... «Darhan...óńim be, túsim be?»
-Qyzdar, Aıjandy ońasha qaldyra turyńdarshy. Qyzdar ań-tań.
-Qyzdar, men senderge aıtyp turmyn ǵoı...
Qyzdardyń kózderi baǵjıyp ań-tań kúıleri bólmeden shyǵyp ketti.
«Mynaý jyndy ma ózi?»
-Nemene aıtýǵa keldiń bul kúıińde?..
-Meniń syrtym las bolsa da, janym almas.
-Taqpaqtaýyn... ne aıtasyń... aıt ta ket, men seni kórgim kelmeıdi.
-Sen maǵan kúıeýge shyǵasyn ba?
-Ne?»
- Kúıeýge shyǵasyn ba, joq pa?
- Mássaǵan, sen ne?
«..........»
-Sen ne...ne...
Qyz abdyrap ne isterin bilmedi. Jigit suraǵyn qaıtalady.
-Birden qalaı aıtam?!
-Sońǵy ret suraımyn. Kúıeýge shyǵasyn ba, joq pa?
Qyz: «joq».
Jigit: «Saý bol, onda!
Kerzi etigin qurp-qurp basyp shyǵyp ketti. Edende etiktiń batpıǵan qap-qara izderi qaldy. Aıjannyń kózderinen móp-móldir monshaqtar mólt-móltetip, omyraýyna shashylyp túsip.
Jazýshy T.Keńesbaevtyń keıipkerleri aıtýmen dodaǵa, aıdaýmen qoraǵa sımaıdy. Keıipker qyz Aıjan alǵash jolyqqanda Darhanna ımenbeıdi, sheginbeıdi, taısalmaıdy, boı tartpaıdy.
«-Shedevr...shedevr,-dep kúbirlegen kúıi kresloǵa baryp otyrdy. Darhan (ol rıýmkamen emes, bokalmen iship otyrǵan) konıaktan iship taǵy iship saldy da, magnıtofonnyń kassetasyn aýystyrdy. Mýzyka qutyrynyp ala jóneldi.Darhan jumsaq kresloda otyrǵan qyzǵa tuńǵysh ret suqtanyp qarady. Erini ýyljı ashylyp qalǵan, kirpikterin jıi qaǵady. Velıýr kóıleginiń óńirin tyrsyldata teýip otyrǵan qos anary dem alǵan saıyn dir- dir etip,es ketiredi.Tolqyp otyrǵan qyz júregi ózine qaraı eńkeıip kele jatqan jigitti kórgende alqymyna tyǵyldy. «Súıshi, Darhan. Meni aımalashy. Sen sondaı jaqsy jigitsiń» ( Qyz júregi men erini alǵashqy súıisti taǵatsyzdana kútti. Uzaq kútip otyrdy da, kózin ashyp jiberdi... ǵajaıyp. Darhan sol qolyn búıirine taıanyp konıak ishi tur. Qyz ornynan ushyp turdy... yza bop ketti.»
Shyǵarma sońynda qosylǵan eki jas bári bir janjaldasyp, tolasyp, eregesip bara jatady. «Qyz syqylyqtap kúldi de, qasha jóneldi. Jańbyr taǵy jaýyp ótti. Jarq etip naızaǵaı oınaǵanda ekeýi anyq kórinip qaldy. Qyz qashyp, jigit ony qýyp barady...
Qyz: «Sen meni shyn súımeısiń... súıseń aıalar ediń»... Taǵy taǵy-janjaldy daýys.
Avtor kúbirledi: « Solar ǵoı...solar...»
Ózi asyǵa basyp keledi.»
Bulardan bólek avtor. Biz buǵan deıin mahabbat kelisimnen, úılenýden, gormonııadan turady desek, T.Keńesbaev basqasha aıqyndama beredi. Mahabbat-kúres. Mahabbat-maıdan. Mahabbat-dáleldeý. Mahabbat eki júrek arasyndaǵy júrek jarasy. Mahabbat-keıisý men kerisý. Mahabbat-dostasý men qastasý. Mahhabbat-kúnde, kúnde súıetinińdi nemese súımeıtinińdi, artynan súımeıtinińdi, sosyn súıetinińdi dáleldeý. Ýh! Ýh! Jazýshynyń ulylyǵy sonda sananyń silikpesin, oıdyń tortasyn, qııaldyń qıýasyn shyǵarady. Oqyrmandy beı-jaı qaldyrmaıdy. «Oıly jan qyzyqsyz» qalady. Jazarmannyń jete almas, qas talanttyń qınalmaı shyǵar básire bıigin, talastaý dy talantty jazýshy ońaı alady, qınalmaı jetedi. Shyǵarma sharty oqýshyny ózimen ózin qaldyrmaý. Keshegi Keńes dáýirindegi kósemder Alashqa aqsha bermese de, Armanǵa toly Korchagın, Bolatbek, Hamıt sekildi keıipkerlerdi qushaqtatyp jibergen. Búgin naryq alǵa ketkende, paryq artta qaldy. Tanym tili tistelip, som sózder soldy. Oıly oqyrman, qoıly oqyrmanǵa aınaldy. Tanyt tutylǵanda, baǵyń qutylmas...
Shyǵarma ishindegi qurylym bólek. Tabıǵaty basqa. ...-novellanyń uly súıegin basqasha órgen. Mysaly
«-Onda, -dedi Aıjan kózin tóńkerip,- men saǵan suraq qoıaıyn:
A) –Qaıda oqısyń?
V) –Qandaı mamandyq ıei bolmaqsyz jáne qysqasha ómirbaıanyńyz týraly maǵlumat bere ketseńiz
«a» -Bálendeı mamandyǵym joq, bar bolǵyny ortalyq monshada ot jaǵýshy bolyp isteımin.
«b»-Sýret salýǵa qushtarmyn. Shveıarııada týmaǵanyma ókinemin..., Nemese;
«PANORAMA: Asaý tolqyndy teńiz jaǵasy. Gúldi jaǵalaýda myń san kóbelekter ushyp júr,. Teńiz betinde jalǵyz shaǵala birese tómen quldılap... birese joǵary sharyqtap sharq uryp júr... Jaǵalaýda san myń kóbelekter... Beıne bir alýan gúlder úzilip, jelmen ushyp jatqandaı... San –myń kóbelekter. Jalǵyz shaǵala»... Nemese;
«Tıtr: Magazınniń qabyrǵasyna qoıylǵan Elektronıka 407 televızorynda.
Qasqyr qoıandy qýyp barady. Qoıan qashyp bara jatyp, quryp qoıǵan qaqpannyń eki ortasyna zý etip óte shyqty. Al, qasqyr aıaǵyn alǵansha qaqpanyn shappasy shart etip jabyldy. Qoıan mazaq qylyp, kúledi. «Ný, pogodı,zaıa!»
Avtor jańalyqtan qoryqpaıdy. Sózdi de, oıdy da ońaı oınatady. Sekemshil jurt bara bermes tájirıbıelerdi tizege salyp, úmitti úzbeı, kúdikti buzbaı ońaı jasaı salady. Bılep sóndiredi, ılep kóndiredi.
Koelo jolda, Spılberg solda qalady. Jarasymdy. Sándi. Sulý. Óıtkeni bul shyn sheber. Maıtalman master. Zeńgir zerger. Talǵat Keńesbaev.
Jazýshynyń tosyndaý jazylǵan dúnıesi «Qanden». Bir qaraǵanda jeńil kóriner áńgime, aınaldyra orap, shyǵar shara qaldyrmaı, bappen basyp aryǵa áketedi.
«-Inim,-dedi uzynturaǵa jaýtańdap. –Sharıkti sender ne istemeksińder?
-Bizge seniń qandenniń kók tıynǵa keregi joq. Ana sheteldik áıel erteń ózimen birge eline ala ketpek.
-Ony ne isteıdi?-dedi daýysy dirildep.
-Ne isteýshi edi, múmkin eline barǵan soń qarnyn jaryp, múshelep satatyn shyǵar. Shaldyń ústine bireý muzdaı sý quıyp jibergendeı qaltyrap ketti.
-Qalaı, qalaı?
-Áı, ári tur,-dedi jýan qaryn mashınanyń esigin jaýyp jatyp. –Shetelge ıt túgil balany da áketip jatyr.»
-Ne isteýshi edi? Iá shetelge bárin alýda. Jer de. Bel de. El de. Teskentaý asýda. Sonyń ishinde júreksiz qoǵamda, tireksiz qalǵan Qarııanyń jalǵyz qandeni de bar. It emes, balalar erteńgi el bastar, qol bastar Abylaılar, Baýyrjandar jat bosaǵa, jylýsyz jaǵalaýlarǵa ketip jatqany «sóz ishinde»aıtylady. «Qaryndaǵy balanyń han bolaryn kim biler, besiktegi balanyń bı bolaryn kim biler». Áńgimeniń sońy biz bittemegen soqpaqqa soǵady.
«-Men mas emespin, shyndyqty aıtam.-dedi kújildep. –Osy sumyraı kempir meni qurtqan! Sheshesinen aýmaı qalǵan, ońbaǵan qatyn! Onyń sheshesi seniń shesheń sııaqty kóringen tóbetpen ylyǵyp, qanyǵyp júretin, naǵyz sýka... jálep. Seniń shesheń sııaqty kóringen tóbetpen...
Shaldyń kózi jarq etti. Qanden aıaǵynan julyp-julyp aldy. Shalbary jyrtylyp, baltyrynan qan shyqty.
-Ne istediń, ıttiń ǵana balasy!
Shalǵa jaýap ornyna qanden tisin aqsıtty.
Aı qashyp júr...»
It ıttigin isteıdi. Kókserek adamnyń emes, kóktiń bórisi ekenin tanytsa, qanden kim ekenin tisteı, azý batyra kórsetti. T.Keńesbaevtyń «Qandeni» G.Gesseniń «Dala bórisinen», D.Londonnyń «Aq azýynan», N.Býlgakovtyń «It júreginen» A.Chehovtyń «Kashtankasynan» som, shoqtyǵy bıik. Sebebi bul eldiń, eńkeıgen eldiń, «úrerge ıti qalmaǵan» jurttyń zary. Marqasyn araqqa, Arqasyn shirigen daraqqa satqan jurttyń kóz jasy osynda. Buǵyp qalǵandarmen, shyǵyp qalǵandardyń aıta almaǵanyn T.Keńesbaev Tolstoı júrekpen, Korolenko kóńilmen, Shákárim shyndyqpen aıtty. El «aıtty» degen joq, Talǵat «qaıtty» degen joq.
Siri soqpaqtaǵy-sony oılar.
T.Keńesbaevty aıdala adasqan, adasyp shyqqan, shyǵandaǵan, shyryny basqa, burymy bóten qalamger desek aqıqattan aýlaq qonǵanymyz. Ol-eskiniń sońy. Ol-jańanyń basy. Muhtar júrgen muńdy joldyń «talant tuıaǵy», Talǵat tuıaǵy. Keńes ádebıetimen táýelsiz ádebıettiń arasyn qosar altyn kópir. Shoshynbasy da, qosylmas degen eki daýyldyń arasyn qosqan, aǵaıyndaspas degen aǵymdardy qosar asy adal aq dastarhan.
