اۋىلدا كوكتەمنىڭ كەلگەنى ەرەكشە مەرەكە ەدى. ەڭ العاش كۇن كۇركىرەگەندە اجەمىز شومىشىندەگى سۋىن ءۇيدى اينالدىرا شاشىپ: «ءسۇت كوپ، كومىر از» دەپ كۇبىرلەيتىنى بار. ءبىز كۇلەمىز. ءبىزدىڭ كۇلكىمىزدە اجەمنىڭ شارۋاسى جوق. جالپى، اۋىل ۇلكەندەرىنىڭ ءاربىر قيمىلىندا ءبىر ىرىم، ءبىر سالت، ءبىر تيىم جاتاتىن. ءسۇتتى ابايسىزدا جەرگە توگىپ الساڭ، ءسۇتتىڭ جەردەگى قالدىعىن اكەپ ماڭدايىڭا جاعاتىن: «ءسۇتتىڭ توگىلگەن جەرىنە سەنىڭ دە ماڭدايىڭ ءتيسىن». و، ءبىزدىڭ جادىمىزدا قالعان ەتنوگرافيالىق ساباقتار تىم كوپ. كەيبىرىن ۇمىتقانبىز، كەيبىرىن ەسكە ارەڭ-ارەڭ تۇسىرەمىز. ەندى ءبىرىن ءالى كۇنگە وزىمىزگە سەرىك ەتىپ كەلەمىز… كەيىنىرەك اۋىل ناۋرىز تويىن تويلايتىن بولدى. قازاقشا كيىم ۇلگىلەرىنىڭ تاڭعاجايىپ سالتاناتىن سوندا كوردىك. قوسەتەك كويلەكتىڭ سۇلۋلىعىن سول ۋاقىتتا سەزىندىك. اقىن ەسەنقۇل جاقىپبەكتىڭ كوزى تىرىسىندە ايتىپ بەرگەن مىنا اڭگىمەسى بار ەدى: «ءبىز سوۆەتتىك اۋىلدا وستىك. 1963 جىلدارى قىتايدان قازاق باۋىرلار كوشىپ كەلدى. قاريالارى – كۇپى، قىزدارى – بۇرمەلى كويلەك، جىگىتتەرى – تەرى شالبار كيگەن. «قىز جىبەك» ءفيلمىن كورگەندەي بولدىق. كوزىمىز تويماي قاراي بەرەمىز. ءبىر-ەكى اي وتپەي قاريالارى ۇلتتىق كيىمىن تاستاپ، سوۆەتشە كوستيۋم-شالبار كيىپ، قىزداردىڭ بۇرمەلى كويلەگى شولتيىپ شىعا كەلدى. ەرتەگىمىزدەن ايرىلىپ قالعانداي، ناعىز قازاقتىڭ ءومىرى كوز الدىمىزدان كوشىپ كەتكەندەي كۇي كەشتىك».
ناۋرىزدا ءاربىر كوشە وزىنە ءبولىنىپ بەرىلگەن سالت-جورالعىلاردان كىشىگىرىم قويىلىم كورسەتەتىن. سول كەزدە بىزدەر دە ەر توستىكتەر مەن كۇن استىنداعى كۇنەكەيلەردىڭ ەلىنە كوشىپ كەلگەندەي اسەردە جۇرەتىنبىز. ناۋرىزدان كەيىن اقشاڭقان ۇيلەر مەن التىباقاندار جينالىپ، قازاقشا كيىنگەندەر كوزدەن عايىپ بولعان سوڭ، ءبىز دە ەرتەگىمىزدەن ايرىلىپ قالعانداي، كوڭىلىمىز پاسەيەتىن. قازاقى كۇللى سالت-ءداستۇر سول ناۋرىزبەن كەلىپ، ناۋرىزبەن كەتىپ قالعانداي ەدى.
ءبىز دە بالالىق شاعىمىزدا شاما-شارقىمىزشا تيىم مەن ىرىمدى ۇستانۋعا تىرىستىق. ءتىپتى، ويىن ويناپ جۇرگەنىمىزدە، سوزىڭە ەشكىم سەنبەي بارا جاتسا: «نان ۇرسىن!» دەپ قارعاناتىنبىز. ءيا، ناننىڭ، ءدامنىڭ، اقتىڭ قادىرى مەن قاسيەتىن، وبالى مەن ساۋابىن ۇلكەندەر كىشكەنتايىمىزدان قۇلاعىمىزعا قۇيىپ تاستاعان ەدى.
«ايعا قولىڭدى شوشايتپا»، «كۇلدى باسپا»، «ءسۇتتى توكپە!» دەپ كەتە بەرەتىن ءتۇرلى تيىمداردان ءبىز ەتنوگرافيالىق ەتيكانىڭ الىپپەسىن ۇيرەنۋدى باستاعان ەكەنبىز عوي. ونى ءتۇسىنىپ جۇرگەنىمىز بەرتىندە ەمەس پە، بۇرىندارى ءبىز ول تيىمداردى تيىم ەمەس، ءومىرىمىزدىڭ ءبىر ەرەجەسى سەكىلدى قابىلدايتىنبىز.
وسى كۇنى دە اۋىلعا بارعاندا سەنىڭ جادىڭنان شىعىپ بارا جاتقان ەتنوگرافيالىق ساباقتاردى كىشكەنە بالالار ەسىڭە تۇسىرگەندە، بويىڭدى جىلىلىق جايلايدى. ارعى-بەرگى قازاقتى جالعاستىرىپ تۇرعان ەتنوگرافيالىق ساباقتاردىڭ ءجىبى ۇزىلمەي، سالت-ءداستۇردىڭ دە ىرگەسى سوگىلمەيتىنىنە سەنەسىڭ سوندايدا.
بالا كۇنىمىزدە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «تازا بۇلاعىن» تاستاماي وقىدىق. شاعىن ءارى قىزعىلىقتى مىسالدارىمەن باۋرادى ما، ايتەۋىر سول كىتاپتىڭ ءبىر سيقىرى بار ەدى. جىلدار اينالىپ سول كىتاپتى قولعا قايتا ۇستاعاندا قازاقى تاربيەنىڭ ناعىز ۇلگىسى وسى كىتاپتا ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. بالا كۇننەن جانىمىزعا تانىس اسان مەن ۇسەننىڭ كوشتە قالعانداعى ءىس-ارەكەتى، «تازا بۇلاقتاعى» جان تازالىعى… ايتا بەرسەك، بىرنەشە مارتە قايتالاپ وقىعان مىسالدارىمىز جەتكىلىكتى ەكەن-اۋ. ارينە، «ورىنبور ۆەدومستۆوسى قازاقتارىنىڭ ولگەن ادامدى جەرلەۋ جانە وعان اس بەرۋ ءداستۇرىنىڭ وچەركى»، «ورىنبور ۆەدومستۆوسى قازاقتارىنىڭ قۇدا ءتۇسۋ، قىز ۇزاتۋ جانە توي جاساۋ داستۇرلەرىنىڭ وچەركى» سىندى ەتنوگرافيالىق وچەركتەرىنىڭ مازمۇنىنا ول كەزدە بويلاي الماعان شىعارمىز. وسى كۇنى اتالعان وچەركتەردى قايتالاپ وقي وتىرىپ، قازىرگى داستۇرىمىزدەن اجىراپ تا قالعان تۇستارىمىزدىڭ بار ەكەنىنە كوز جەتكىزگەندەيمىز.
قازاق ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەپ ات بەرگەن ناۋرىز مەكەسى قارساڭىندا بابادان سىڭگەن سول سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ، ءداستۇرىمىز جايلى ءبىر تولعانىپ قويۋدى ءجون سانادىق. سەبەبى، ناۋرىز تويى – ول اۋەلى ءداستۇردىڭ تويى. ءبىر كەزدەرى قازاقىلىعىمىزدان ايرىلدىق پا دەپ كۇيىنگەن ەلدىڭ ەسەسىن تاۋەلسىزدىك قايتارىپ بەرسە، ۇمىتىلا جازداعان ءداستۇرىمىزدىڭ كوبىن وسى ناۋرىز مەرەكەسى جانداندىرعانى راس قوي. جاھاندانۋدىڭ جەتەگىنە كەتىپ جۇرگەن حالىق وسى مەرەكەنى تويلاۋ ۇستىندە اتا داستۇرىنە دە موينىن بۇردى. ناۋرىزدىڭ وزىندە ورىندالاتىن عۇرىپ قانشاما؟ جاسى كىشى – ۇلكەننىڭ قولىن الار، اتالىق جاستاعىسى – كەيىنگىگە اق باتاسىن بەرەر، ءتىپتى، ءبىز كۇندەلىكتى ومىرگە ەنگىزە الماي قويعان قازاقى ويۋمەن اسپەتتەلگەن كيىمدەردىڭ دە جارقىراپ كورىنەر تۇسى وسى مەزگىل ەمەس پە؟ قازاقى سالت-ءداستۇر، ءجون-جورالعى، ىرىم-تيىم دا وسى مەرەكەدە كەڭىنەن ناسيحاتتالادى. ونى ءوسىپ كەلە جاتقان كىشى ۇرپاق ءوز كوزىمەن كورەدى، جۇرەگىمەن سەزىنەدى. ءبىر كەزدەرى اتالارىمىز اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتتىڭ جۇگىن ناۋرىز مەرەكەسى دە قوسا كوتەرىسىپ ءجۇر. ەندەشە، وسى مەرەكەدە بابا جولى تۋرالى دا جازعاننىڭ ءجونى بولەك دەپ تۇيدىك.
شۇكىر، ءتۇرلى-ءتۇرلى باعدارلامالاردىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ ءداستۇرى، ءانى، كۇيى، ءبيى، جىرى، ادەبي شىعارمالارى، شەجىرەسى، تاريحى، باسقا دا ونەر تۋىندىلارى قايتا تۇلەۋدە. قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە جات ادەت-عۇرىپتار جىلدان-جىلعا قازاقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنەن ىعىسىپ بارادى. سونىڭ قايسىسى جادىمىزدا، قايسىسىنان الشاقتاپ كەتتىك دەگەن ساۋالدىڭ دا جاۋابىن بىلمەككە ۇمتىلساق دەدىك. بۇگىندەرى سالت-سانامىزدىڭ وشكەنى قايسى، ءومىر سۇرگەنى قايسى دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە ادەبيەتشى، ەتنوگراف، فيلوسوف عالىمدار بىلاي دەيدى…
دوسىمبەك قاتران،
ەتنوگراف، قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرى:
«ىنساپ، ۇيات دەگەن ۇستانىم وزگەرىپ كەلەدى»
ناۋرىزدىڭ العاشقى تاڭىن جۇرت بولىپ قارسى الۋدى قولعا الماي، ەسكەرمەي كەلەمىز. بۇرىندارى، اسىرەسە، جاستار جاعى، الگى كوپ ايتىلا بەرەتىن «ۇيقىاشار» تاعامىن ازىرلەپ، ناۋرىزدىڭ تاڭىن كوڭىلدى ءجۇرىپ قارسى الاتىن. ۇكىمەتتىڭ 21-ءىن دەمالىس ەتكەنى جاقسى-اق بولدى، ويتكەنى، حالىق 22-سىنە دايىندالادى، ءۇي-قورا تازالاپ، ەسكى-قۇسقىنى، كەتىكتى تاستاۋ سياقتى جاڭا كۇندى قارسى الۋدىڭ قامىن جاسايدى. ەكىنشى ماسەلە: اۋىل اراسىن وگىزدىڭ ۇستىنە تەمىر ىدىس (لەگەن، تەگەنە، ت.ب.) بايلاپ، تاڭ اتپاي داڭعازامەن كوتەرەتىنى سياقتى، قالادا، اۋىل-اۋدان ورتالىعىندا فەستيۆال، كارناۆال، سپارتاكيادا وتكىزۋ كەرەك.
جالپى، سالت-ءداستۇر حاقىندا دا ايتاتىن ماسەلە كوپ. مىسالى، قىمىزدى تاڭەرتەڭ ۇلكەندەر جينالعان سوڭ باستاپ ءىشۋدىڭ ەجەلگى جوسىنىن ۇمىتتىق: قىمىز اياقتارعا قۇيىلعان سوڭ توردەگى ۇلكەنگە ءۇي يەسى توستاعانىن ۇستاي ۇمتىلا ءتۇسىپ، «بۇيىرىڭىز» دەپ ىقىلاس سۇرايتىن. سول كەزدە ۇلكەن كىسى مەن ءۇي يەسى ىدىستارىن تۇيىستىرگەن سوڭ داستارحان باسىنداعىلاردىڭ بارلىعى «ءبىسمىللا» ايتىپ، قىمىزعا باس قويىساتىن بولعان ەكەن. توست ءتۇيىستىرۋدىڭ شىعۋ توركىنى قايدا جاتقانىن بايقادىڭىز با؟ وسى تەكتەس قىرعىزدىڭ جورا بوزاسى ىسپەتتەس «جىر كەسە»-ءنىڭ قىمىز ءىشۋ كەزىندە جاستار اراسىندا باسەكەگە اينالعانىن ۇمىتتىق. «وي، ول قىرعىزدىكى» دەپ قاشامىز. ەجەلگى ورتاق مادەنيەتتى نەگە بىرەۋگە تەلي سالامىز؟
ەجەلگى سالەم سالۋ – توڭقاڭ ەتە قالۋ ەمەس-ءتى. سول تىزەسىن ءسال وزدىرا، ەكى قولىن قويىپ يىلەتىن. ۇيلەنۋ سالتتارىندا جاسالاتىن «شارىق تاستاۋ»، «مويىنتاستار» ىرىم-جوراسى قازىردە گۇل لاقتىرۋمەن الماستىرىلدى.
سارقىت دەپ سالىپ بەرەتىن ىرىم – ءىشىپ-جەمدى پاكەتكە سالىپ الۋمەن الماستى. سول پاكەتكە بۇگىنگى سارقىتتى سالىپ جاتقان ەلدىڭ ءتۇرىن كورسەڭىز، ىنساپ، ۇيات دەگەن ۇستانىم مۇلدەم وزگەرگەنىن بايقار ەدىڭىز.
اسىرەدىنشىلدەر ۋاعىزدايتىن، ءتول مادەنيەتكە جاسالىپ جاتقان شابۋىل ءوز الدىنا ۇلكەن داۋ. بەت اشپا، سالەم سالعىزبا دەيدى ولار. ۇلكەندى، ءدامدى، وتتى (كۇل، وت ورنىن باسپاۋ، ت.ب.) قادىرلەۋدەن بارلىعى پالە ىزدەيدى دە تۇرادى. تاڭىرلىك نانىم-سەنىم كەرەك بولسا، دىننەن دە جوعارى تۇراتىن، ءومىر ءسۇرۋدىڭ جۇيەسى. تابيعات، قورشاعان ورتا، ادام جانە تىلسىم كۇش اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك، ۇيلەسىمگە قۇرىلعان حالىقتىق تاجىريبە ەمەس پە؟ ۇلتتىق ءدىنىمىزدى، ءتىلىمىزدى، سانامىزدى ساقتاۋدىڭ ءبىر جولى – اتا-بابا ونەگەسىمەن ءجۇرۋ. ويتكەنى، ادام بالاسى ەڭ اۋەلى قورشاعان ورتاعا تاۋەلدى ءومىر سۇرەتىن اقىلدى عانا حايۋان بولسا، نەشە مىڭداعان جىلدار بويى ءدىن-امان بولىپ كەلۋىنىڭ سىرى اتا جولىن جالعاستىرۋدا (قولدان جاسالعان رەفورمالاردى ايتپاعاندا).
وسى كۇنى قازاقى قالجىڭ دا باسقا بولىپ كەتتى. بىرنەشەۋىن ايتار بولسام – قۇرداستار اراسىنداعى، تۋىستىق نەگىزدەگى قالجىڭدار، اتاپ ايتقاندا، جەزدە مەن بالدىز، جەڭگە مەن قاينى، كۇيەۋلەرگە دەگەن ويناقى قاتىناستار، اسىرەسە، كارى كۇيەۋ، كارى جەزدە دەگەن سياقتى ەركىن قاتىناستار ءتىپتى جوق بولدى دەۋگە بولادى. بار بولسا، كۇندەلىكتى الىس-بەرىستەن تۋاتىن دەڭگەيدە عانا، ۇساقتالىپ كەتتى. ول – تاۋىنا قاراي اڭى، زامانىنا قاراي زاڭى دا بولار. سەبەبى، ۇلگى-ونەگە الار ءداستۇرلى ورتا جوق بولدى عوي. ۇلكەندەردىڭ شەتىن كورگەن مەن قاتارلىلار، ءسال جاستاۋلارى دا بار ىشىندە، ارينە، وسىلار از-مۇز بىلەدى. ولاردىڭ سەبەبى، قالاعا كوپ شوعىرلانۋ، وتىرىقشىلىقتىڭ جالپىلاسۋى، سودان كەيىنگى كەزەكتە سانانى جاۋلاپ العان رەسەيلىك، شەتەلدىك باق-نىڭ ىقپالى. قازىرگى جاستاردىڭ ءازىل-قالجىڭىن ءبىزدىڭ (بۋىندى ايتام) تۇسىنبەيتىنىمىز سول. ءازىل، قالجىڭ، قاعىتپا دەپ ايتپايدى جاستار. ولاردىڭ ءتىلى – «پريكول».
ادەت 50-60 جىل بويى تۇتىنىستا بولسا، سالتقا اينالادى، ول سالتتى ءبىر عاسىر نەمەسە 4-5 ۇرپاق پايدالانسا، داستۇرگە اينالادى.
سالتقا اينالدىرماعان ارەكەتىمىزدىڭ ءبىرى دەپ – داستارحانعا اراق قويۋ مىنەزىمىزدى ايتۋعا بولادى. اراقتىڭ ورنىنا قازىر داستارحانعا قىمىز، شۇبات تارتىلۋدا. بۇل – قۋانتارلىق جايت.
سالت-ءداستۇردىڭ جادىمىزداعىسى بار، جادىمىزدان ءوشىپ كەلە جاتقانى بار، قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى وسى تۇرمىسىمىزدىڭ كەم-كەتىگىن جاماۋ ءۇشىن ەتنوگرافيالىق ەنتسيكلوپەديا شىعارۋدا. سول كىتاپتى اشىپ وقىساڭىز، بۇگىندە جادىمىزدان وشە باستاعان سانسىز ءداستۇرىمىز بەن سالتىمىزدى ويىڭىزدا قايتا تىرىلتەسىز.
باقىتجان ساتەرشينوۆ,
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
«ءداستۇر سانامىزعا ءسىڭىپ كەتكەن»
كەزىندە تەك ەۋرازيالىق ايماقتىڭ دامۋىنا عانا ەمەس، الەمدىك دامۋعا دا وزىندىك ىقپالىن تيگىزگەن قازاقستان مەن ورتالىق ازياداعى ءۇش مىڭجىلدىق كوشپەلى مادەنيەت ەۋروورتالىقتىق كوزقاراستاعى ادەبيەتتەردە العاشقى قاۋىمدىق، جابايىلىق رەتىندە قاراستىرىلىپ، ۇلتتىق تاريحتاعى وركەنيەتتىك، مەملەكەتتىك ءداستۇر جوققا شىعارىلدى. قوعامدىق جانە مادەني دامۋدىڭ باتىستىق ۇلگىدەن ءتۇبىرلى ايىرماشىلىقتارى ەسكەرىلمەدى. قازاقستاننىڭ رەسەيگە كىرۋىنىڭ سەبەپ-سالدارى اسىرا دارىپتەلدى، ونىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ استارلارى بۇركەمەلەندى.
قازىرگى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جادىنىڭ ءۇش دەڭگەيىندە دە – جاhاندىق دەڭگەيىندە، ۇلتتىق دەڭگەيدە جانە جەكە تۇلعالىق دارەجەدە ءتۇبىرلى وزگەرىستەر بولىپ جاتىر: ادامدىق ينديۆيدۋالدىق دەڭگەيدە انتروپولوگيالىق توڭكەرىس ورىن الدى، الەۋمەتتىك نەمەسە ەتنوستىق دەڭگەيدە ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءدۇمپۋى بايقالدى، ال جالپىادامزاتتىق دەڭگەيدە اقپاراتتىق جاhاندانۋ ۇدەرىسىن باستان كەشىپ وتىرمىز.
قازاقى ءداستۇر ساناعا ءسىڭىپ كەتكەن دەپ ايتۋعا بولادى. جانە بىزدە ءداستۇر مەن ءدىن سوناۋ عاسىرلاردان بەرى قاتار ۇستانىپ كەلە جاتقاندىقتان، ەكەۋى جىمداسىپ كەتكەن. ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتار دا وسىعان بايلانىستى قۇرىلعان.
ءيا، قازىر بىرقاتار ءداستۇرىمىز وزگەرىسكە ۇشىراعانىن مويىنداماسقا بولمايدى. ماسەلەن، «قوناقجايلىمىز»، «تويقۇمار حالىقپىز»، «توي دەگەندە قۋ باس دومالايدى» دەيمىز. قازىر بەلگىلى ءبىر تويلاردى وتكىزۋ ءداستۇرى شەگىنەن شىعىپ، ىسىراپشىلدىققا ۇرىندىرۋدا. بۇرىندارى ىسىراپقا، توگىپ-شاشۋعا جول بەرمەيتىن، وبال-ساۋاپ دەگەن ۇعىمعا بەرىك حالىق ەدىك. قازىر ءتىپتى، تويدىڭ فورماسى دا وزگەرىپ بارادى. تويلاردان باققۇمارلىق، مانساپقۇمارلىق، ريانى بايقايمىز. تويداعى ءارتۇرلى انايى مىنەزدەردىڭ كورىنىس بەرۋى دە شوشىتادى.
ەكىنشىدەن، ەلىكتەۋگە قۇمار بولىپ الدىق. ءبىز مىنانى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك: قايسىبىر ەلدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن وزىمىزگە جاپسىرساق، ۇلتتىق ءبىتىم-بولمىسىمىزدان ايرىلامىز. ءجون-جوسىقسىز ەلىكتەۋ ءبىزدى جەتىلدىرمەيدى. باسەكەگە قابىلەتتى ەل بولۋ ءۇشىن وزىندىك ءبىتىم-بولمىسىڭ، ءوز ەرەكشەلىگىڭ بولۋى جانە ەڭ باستىسى، وتكەنگە قۇرمەتىڭ بولۋى كەرەك.
ءۇشىنشى، ءبىزدىڭ قوعام ءدىني تۇرعىدان ارتەكتى بولعانىمەن، حالىقتىڭ كوپ بولىگى يسلام ءدىنىن ۇستانادى. ولاردىڭ كوپشىلىگى زەكەت بەرۋ، بەس ۋاقىت ناماز وقۋ، ورازا تۇتۋ ءتارىزدى يسلامنىڭ پارىزدارىن ۇستانباۋى مۇمكىن. بىراق مۇسىلماندىقتىڭ سىرتقى بەلگىلەرىن بىلدىرەتىن فورمالدى جورالعىلاردى ۇستايدى. باسقا مۇسىلمان حالىقتارمەن قاتار، ءوزىن الىمساقتان بەرى مۇسىلمان سانايتىن قازاقتى الساق، نارەستە دۇنيەگە كەلگەندە قۇلاعىنا ازان شاقىرىپ ات قويادى، بەس، جەتى جاسقا تولعاندا سۇننەتكە وتىرعىزىپ، مۇسىلمان بولدىڭ دەپ قۇتتىقتايدى. اقىرىندا، قايتىس بولعاندا جانازاسىن شىعارىپ، مۇسىلماندىق ءجون-جورالعىمەن اتتاندىرىپ سالادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ داستۇرىندە مۇسىلماندىقتىڭ دا ءجون-جورالعىلارى بار. جانە ۇلتتىق داستۇرلىك تانىم بار.
ارينە، ءداستۇر تۇرمىستا دا قولدانىلۋى كەرەك. ادەبيەت پەن ونەردە، كينودا ۇلتتىق ءداستۇر، قازاقى ءيىس اڭقىپ تۇرۋى كەرەك. ەكسپونات ەسەبىندە ەمەس. مەيلى، ادەبيەتتە بولسىن، كينودا بولسىن، فيلوسوفيا سالاسىندا بولسىن، ۇلتتىق ءداستۇر ساقتالۋى كەرەك.
الەۋمەتتىك-مادەني ەسپەن سيپاتتالاتىن تاريحي جادى نەمەسە تاريحي سانا نەعۇرلىم تەرەڭ بولعان سايىن ادام دا، تۇتاستاي العاندا قوعام دا رۋحاني باي بولادى.
قازاقستاننىڭ قازىرگى جاعدايىندا ۇلتتىق بىرەگەيلىك پەن مادەني تۇتاستىقتى قالىپتاستىرۋ ەڭ كوكەيتەستى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. بارلىق ىزگى رۋحاني بەلسەندىلىكتەر باسىلىپ قالاتىن جاعدايدان شىعىپ، شىنايى ەركىندىككە قول جەتكىزۋ قازىرگى جاhانداستىرۋدىڭ قاتاڭ باسەكەلەستىگى جاعدايىندا ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دەربەستىكپەن قاتار، رۋحاني تاۋەلسىزدىككە يە بولۋدى دا قاجەت ەتەدى. بۇل ءۇشىن زامانا اعىمىنا لايىقتى سىرتتان كەلەتىن سوڭعى، بىراق بارلىق رۋحانيلىقتان جۇرداي جالاڭ تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ جەتكىلىكسىز، ماڭگۇرتتىك جانە مارگينالدىق جاعدايدان ارىلۋ ءۇشىن ۇلت ءتارىزدى كۇردەلى جۇيەنىڭ قالىپتى ءومىرىن قامتاماسىز ەتەتىن ءتولتۋما تاريح پەن مادەنيەتتىڭ وزەگىن قۇرايتىن ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى، رۋحاني قاينارلاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى قوعامنىڭ وزىندىك تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك.
مۇراتبەك يمانعازينوۆ,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور:
«قازاق ءداستۇرى – اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىمىزدە ساقتالعان»
قازاق حالقى سالت-داستۇرگە وتە باي دەپ جاتامىز عوي. سول بايلىعىمىزدىڭ قوماقتى بولىگى بايىرعى جانە بۇگىنگى اۋىزشا، جازباشا ادەبيەتتەردە كورىنىس تاپقان. قازاق ەتنوگرافياسى، سالت-ساناسى تۋرالى ادەبي دەرەك ىزدەسەڭىز، ونى تابۋ وڭاي. الايدا، سول وڭاي تابىلعان نارسە وقىرماننىڭ جۇرەگىنەن وڭاي قۇلاپ ءتۇسىپ جاتقانداي كورىنەتىن مىنەزىمىز بايقالسا، ونىڭ سەبەبىن وزىمىزدەن ىزدەۋ كەرەك شىعار.
سوناۋ ساق-عۇن، تۇركى داۋىرلەرىنەن ساقتالعان داستۇرلەرىمىزدىڭ سارقىنشاعى ءالى كۇنگە ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالاعاندا الدىڭنان شىعا كەلەدى.
بالا دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ ونىڭ ءوسۋى، جەتىلۋى، ەر جەتۋى، ۇيلەنۋى، پەرزەنت ءسۇيۋى، كوز جۇمۋى – تۇتاستاي العاندا قازاقى ءداستۇردىڭ نەگىزىندە ءجۇرىپ كەلەدى. ارينە، ۋاقىت وتە كەلە كەيبىر سالت-سانامىز ءسال-ءپال وزگەرىپ، ەندى ءبىرى مۇلدەم جادىمىزدان ءوشىپ بارا جاتقانىن مويىنداماسقا بولمايدى. جاھاندانعان الەمدە ءبىز ءوز داستۇرىمىزبەن عانا ءومىر سۇرە المايمىز عوي. الايدا، بۇل داستۇردەن جەرۋىمىز كەرەك دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. سوندىقتان بىزگە دە الەمدىك وزگەرىستەرگە كوندىگۋگە تۋرا كەلەدى. بۇگىنگى كاپيتاليزاتسيا، ينفورماتيكا زامانىندا بابا ءداستۇرى بىزگە ۇلكەن كومەكشى بولار ەدى.
وسى كۇنى ەۋروپاڭ وتكەنىنە ءۇڭىلىپ، اتا سالتىن قايتا جاڭعىرتۋ ۇردىسىنە كىرىسىپ كەتتى. ۇلتتىق جادىسىن جاڭعىرتىپ، ۇلتتىق تامىرىن نىعايتۋ ءۇشىن داستۇردەن اجىراماۋ كەرەگىن بەك ءتۇسىندى. ءبىز شە؟ قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇرپاق ساباقتاستىعى ارقىلى عانا كۇللى الەمگە قازاق ەكەنىن تانىتا الاتىنىن ۇعىنا الىپ ءجۇر مە؟ ۇقسا، بۇگىنگى ادەبيەتتە سول كورىنىستەر حالىققا «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن» دەگىزەتىندەي كورىنىس بەردى مە؟ الدە، الەمدىك اعىمداردىڭ جەتەگىندە، الەمنىڭ ءداستۇر سالتىن ناسيحاتتاپ كەتتىك پە؟
ماسەلەن، شىعىس ەلدەرىندەگى ۇلتتىق مىنەزدىڭ جاقسارۋى ەكى الەۋمەتتىك-رۋحاني نەگىزگە سۇيەندى. ولار ازاماتتارىن جاڭا تەحنولوگيالارعا ۇيرەتتى. سويتە وتىرىپ، ۇلتتىق كەلبەتىن ساقتاۋعا تىرىستى. ۇلتتىق تىلىنە، ادەبيەتىنە، دىلىنە نەمقۇرايدى قارايتىن جاپون يا كارىس جوق. ال بىزدە ارالىق دەڭگەيدە قالىپ قويعان ءارتۇرلى قاباتتار كوپ. قازاقتىڭ تۇتاستىعى جەتىسپەي جاتىر. وسى قاسيەتتەردىڭ جوقتىعىن ايتۋدىڭ ورنىنا جينالىستار جاساپ، ماقتايمىز، ماقتانامىز كەلىپ.
تەحنيكالىق جاڭالىقتارىمىزدىڭ جەتىستىگىمەن امەريكانى، جاپونيانى نە گەرمانيانى قۋىپ جەتەمىز دەپ تىراشتانۋدىڭ قاجەتى جوق. رۋحاني قۇندىلىقتارىن جوعالتىپ الماعان، تاريحى مەن داستۇرىنەن قول ۇزبەگەن ەل اتانساق، وزگە جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ بارلىعىن وپ-وڭاي ۇيرەنۋگە بولادى. سەبەبى، ءبىزدىڭ حالىق جاڭالىققا وتە بەيىم.
ءيا، قازاق داستۇرىنە قاتىستى مونوگرافيالار، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى، ەنتسيكلوپەديالار بارشىلىق. سول كىتاپتاردى كىم، قالاي وقىپ ءجۇر؟ بۇل دا جاۋابى جۇمباق ماسەلە.
قازاقتىڭ ءداستۇرى باي فولكلورلىق مۇرالارىمىزدا جاتىر. باتىرلىق، عاشىقتىق داستاندارىمىزدا قازاقى ىرىم-تيىم، سالت-سانا، ءداستۇرىڭىز تۇنىپ تۇر. جىراۋلىق داستۇرiمiزدە سال-سەرiلiك، انشiلiك ونەرiمiزدە دە ءداستۇردىڭ جالعاسى بار. دەمەك، بىزدە ءداستۇردى، وتكەندى قۇرمەتتەۋمەن بىرگە، ودان ايرىلىپ قالىپ جاتقان مىنەزىمىز دە بار ەكەن.
جاڭارۋ جىرى
ناۋرىزىم، مىنە، كەلدى جايراڭداعان،
ىنتىماق پەن دوستىق ءبىر سايراڭداعان.
مول داستارحان، اق نيەت، ىرىس تولعان
كوكتەمنىڭ بۇل كۇنىنە قايران قالام.
كوردىم مەن كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەنىن،
جان دۇنيە شۋاق كۇنگە بولەنگەنىن.
قۋانىش پەن بەرەكە قاتار كەلىپ،
جىل باسى شاتتىق كەرنەي جونەلگەنىن
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قۇتتى بولسىن!
مال تولدەپ، قۋانىشتار جۇپتى بولسىن!
جىلقى، سيىر، قوي-ەشكى ءوسىپ-ءونىپ
مال اتاۋلى ءاردايىم ءسۇتتى بولسىن!
بۇل كۇنگە جەتكەن دە بار، جەتپەگەن دە،
مەكەن-جاي، قۇلپىرىپ جەر كوكتەگەندە.
الىس-جاقىن قۇشاقتار قاۋىشتى عوي،
وكپە-ناز قايتسىن بۇگىن كەتپەگەندە.
سۋىق جەل دە باسىلار بۇل كۇندەرى،
بۇلاق كوزى اشىلار بۇل كۇندەرى،
تال ەگىلىپ، كوركەيىپ اينالامىز،
ەڭبەك نۇرى شاشىلار بۇل كۇندەرى.
توي-دۋمان دا تابىلار بۇل كۇندەرى،
ماحاببات سىر جازىلار بۇل كۇندەرى.
اقساقالدار بەرىپ مول باتالارىن،
ءۇمىت وتى جاعىلار بۇل كۇندەرى.
اينالدىم قايتا ورالعان داستۇرىمنەن،
قۇلاققا قانىق بولعان جاس كۇنىمنەن
بىرلىكتى، جاڭارۋدى مۇرات ەتكەن
باستايىن «ناۋرىز تويىن» ءدال بۇگىننەن.
سەرىكبەك ستانبەكوۆ.
