«الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىندا كورنەكتى عالىم، تاريحشى جانە ادەبيەتشى مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ تۋعانىنا 525 جىل تولۋىنا وراي «ۇلى دالا مۇراسى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل بولىپ ءوتتى.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا اسا قۇندى تۇپنۇسقا بولىپ سانالاتىن «تاريح-ي راشيدي» ەڭبەگى قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىلىك قۇرىپ جاتقان ۋاقىتتاعى تاريحي وقيعالاردى بايانداپ قانا قويماي، اتا-بابامىزدىڭ ءومىر تىرشىلىگى، بولمىسى مەن تانىمى تۋرالى سىر شەرتەتىن اسا قىمبات رۋحاني قۇندىلىقتار ايتىلادى. م.ح. دۋلاتي عۇمىر كەشكەن زامانداعى ۇلتتىڭ سازدى اۋەندەرى حالقىمىزدىڭ ءبىتىم-بولمىسى مەن دۇنيەتانىمىنان حابار بەرەدى. سول داۋىردە جىراۋلىق ونەر مەن كۇيشىلىك ونەر ەرەكشە داۋىرلەپ تۇرعان زامان ەدى. «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترى بولسا اتالعان ءداستۇرلى ونەر جانرلارىنىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسقان ۇلتتىق ونەردىڭ قاراشاڭىراعى.
كەلەلى باسقوسۋعا «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىنىڭ ديرەكتورى م. نۋراليەۆ، اقىن، دراماتۋرگ. «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىنىڭ ديرەكتورىنىڭ كەڭسشىسى ب. بەدەلحان، قازۇۋ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دوكتورانتى ن. ۇسەنوۆا، ونەرتانۋشى، ءداستۇرلى ءانشى د. ومىراليەۆتەر جانە الماتى قالاسىنىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى قاتىستى.
دوڭگەلەك ۇستەلدە م.ح. دۋلاتيدىڭ ۇلت رۋحانياتىنا قاتىستى ەڭبەكتەرى، م.ح. دۋلاتي داۋىرىندەگى مادەني قۇندىلىقتار جونىندە (جىراۋلىق، كۇيشىلىك، سال-سەرىلىك ءداستۇر), م.ح. دۋلاتي ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ مۋزىكالىق مۇراسى سىندى تاقىرىپتار تالقىلاندى. ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مامانى ا. بەركىمباي ارنايى بايانداما جاساپ، جيىندى جۇرگىزىپ وتىردى.
ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ رۋحانيات تۇرعىسىندا ماقتان ەتەر باي مۇراسىنىڭ ءبىرى – مۋزىكاسى بولسا، مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، حالقىمىزدا 5 مىڭنان اسا كۇي، 12 مىڭعا جۋىق ءان بار كورىنەدى.
قىتاي ويشىلى سىما تسياننىڭ مىنا پىكىرىن ەسكە الايىق: «دۇنيەگە كەلگەن ادام بالاسى ومىرشەڭ رۋحتى، جۇرەك پەن سانانى ەنشىلەي تۋادى. ال، قايعى مەن شاتتىق، اشۋ مەن قۋانىش بولسا، تۋا بىتەتىن قاسيەتتەر ەمەس، مۇنىڭ ءبارى دە سىرتقى اسەرگە دەگەن ادام سەزىمىنىڭ وزگەرۋى عانا، ءارى - بەرىدەن سوڭ سەزىمدى قالىپتاستىراتىن دا سول سىرتقى اسەرلەر. سودان دا بولار، باياۋ دا بويلاۋىق، زارلى دا سارناۋىق اۋەن بەل العان ورتادا حالىقتىڭ سانامەن سارعايىپ، مۇڭعا باتقانى; ەگەر ەركە دە ەركىن، جايدارى دا جەڭىل، ءيىرىم - قايىرىمى الابۇرتا ەلپىلدەگەن اۋەن بەل السا، وندا حالىقتىڭ شات - شادىمان عۇمىر كەشكەنى; ەگەر قاتقىل دا قاھارلى، باستاۋى جىگەرلى، قوشتاۋى اسقاق، قايىرماسى كەڭ ورامدى اۋەن بەل السا، وندا حالىقتىڭ وزىنە - ءوزى سەنىمدى دە تاباندى بولعانى; ەگەر قوڭىرجاي دا اشىق، ورنىقتى دا قالىپتى، بايسالدى دا شىنشىل اۋەن بەل السا، وندا حالىقتىڭ سىپايى دا ىزەتشىل بولعانى; ەگەر شالقار دا شالقىمالى، جۇرەككە جىلى، جانعا جايلى اۋەن بەل السا، وندا حالىقتىڭ مەيىرىم مەن ماحابباتقا بولەنگەنى; ال ەگەر جابايىلاردىڭ اندەرى سياقتى شەگىنە جەتە ءبۇلىنىپ - بۇرمالانعان، جانىعىپ – جان ۇشىرعان، ىردۋ - دىردۋ اۋەن بەل السا، وندا حالىقتىڭ بۇزىلعاندىق پەن بەيباستاقتىققا بەلشەسىنەن باتقانى” (تراكتات و مۋزىكە يۋەشۋ) – يستوريچەسكيە زاپيسكي (”شي تسزي”. م.، 1986. ءىV توم. 74, 81, 82 – ب.). ءسويتىپ، سىما تسيان حالىقتىڭ مۋزىكاسى ارقىلى ولاردىڭ ىشكى جانە سىرتقى تىرشىلىكتەرىن اڭعارىپ، انىقتاۋعا بولاتىنىن ايتادى.
كاۆكاز حالىقتارىندا ەل اراسىندا جىلاۋىق اندەر ايتقىزباعان. ونداي ونەرپازدى «ۇلتتىڭ رۋحىن تۇسىرەسىڭ» دەپ تيىپ تاستاپ وتىرعان. شوقان ءۋاليحانوۆ، «جاناقتان كەيiن ەشكiم قولىنا قوبىز الىپ جىرشىلىقتى جالعاستىرمادى، ءبارi انگە اۋىپ كەتتi»، – دەپ جازعانى بار.
تەاترىمىزدىڭ بەلگىلى جىراۋلار امانقوس سادىقوۆ، ەرسەيىت اليەۆ، شاتتىق ۋاتقان جينالعان كوپشىلىكتىڭ الدىندا كونە جىرلاردى ورىناسا، كۇيشى ەراسىل ەسبەردينوۆ پەن «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىنىڭ ءانسامبلى «اقساق قۇلان» سىندى كونە كۇيلەردى شەرتتى. ەلىمىزگە تانىمال اقىن نۇرزات قارۋ ارناۋمەن شاشۋ شاشتى. عالىم ن. ۇسەنوۆا م.ح. دۋلاتي ەڭبەكتەرىنە توقتالىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ بارىسىن ايتىپ ءوتتى. اسىرەسە عۇلاما عالىمنىڭ اتىنىڭ ايتىلۋ، جازىلۋىن ءبىر رەتكە كەلتىرۋ ماسەلەسى بارىن ايتتى. قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا مۇحاممەد قايدار دۋلات بولۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرىپ ءوتتى. م.ق. دۋلات – ءوز زامانى ءۇشىن جان-جاقتى ءارى اسا تەرەڭ ءبىلىم العان عۇلاما ادام. وعان بابىر، سۇلتان سايد حان سياقتى ورتا عاسىرلىق اسا كورنەكتى عۇلامالار تاريح عىلىمى، پوەزيا، مۋزىكا، ساۋلەت ونەرى، زەرگەرلىك سالالارى بويىنشا ءدارىس بەرگەن.
قازاقتا ورىنى بار ءار ابىزدىڭ
سونىڭ ءبىرى مۇحاممەد حايدار ەدى
جولىن سالعان تاريحقا بارار ءىزدىڭ
دۋلاتي بابامىزدىڭ ارقاسى عوي
بيىك بولىپ تۇرعانى باعامىزدىڭ
سول جايلى ءبىر ەكى اۋىز ءسوز ايتايىن
تورىندە الماتىداي قالامىزدىڭ
قازاعىمنىڭ تاريحىن جازىپ بەرگەن
ءوزى دە ءبىر تاريح عوي بابامىزدىڭ
اعايىن سول تاريحقا قۇداي مەنەن
ءوزى كۋا مىناۋ بايتاق دالامىزدىڭ
وسى باسقوسۋدا م.ق. دۋلاتىڭ ءومىر سۇرگەن زامانىنا جىرمەن، كۇيمەن ساياحاتتاپ قايتتىق. ەلدىك مۇرات جولىندا ولشەۋسىز ەڭبەك ەتكەن قانشاما اتا-بابالارىمىزدىڭ اتى اتالدى. سول الدىڭعى تولقىن بابالارىمىزدىڭ ونەگەلى جولىن جالعا، تاۋەلسىزدىگىمى بەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاۋ بۇگىنگى ءبىزدىڭ پارىزىمىز.
ا. بەركىمباي،
«الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترى، ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مامانى
