«Alataý» dástúrli óner teatrynda kórnekti ǵalym, tarıhshy jáne ádebıetshi Muhammed Haıdar Dýlatıdiń týǵanyna 525 jyl tolýyna oraı «Uly dala murasy» atty dóńgelek ústel bolyp ótti.
Qazaq halqynyń tarıhynda asa qundy túpnusqa bolyp sanalatyn «Tarıh-ı Rashıdı» eńbegi Qazaq halqynyń memlekettilik quryp jatqan ýaqyttaǵy tarıhı oqıǵalardy baıandap qana qoımaı, ata-babamyzdyń ómir tirshiligi, bolmysy men tanymy týraly syr shertetin asa qymbat rýhanı qundylyqtar aıtylady. M.H. Dýlatı ǵumyr keshken zamandaǵy ulttyń sazdy áýenderi halqymyzdyń bitim-bolmysy men dúnıetanymynan habar beredi. Sol dáýirde jyraýlyq óner men kúıshilik óner erekshe dáýirlep turǵan zaman edi. «Alataý» dástúrli óner teatry bolsa atalǵan dástúrli óner janrlarynyń báriniń basyn qosqan ulttyq ónerdiń qarashańyraǵy.
Keleli basqosýǵa «Alataý» dástúrli óner teatrynyń dırektory M. Nýralıev, Aqyn, dramatýrg. «Alataý» dástúrli óner teatrynyń dırektorynyń keńsshisi B. Bedelhan, QazUÝ fılologııa fakýltetiniń doktoranty N. Úsenova, ónertanýshy, dástúrli ánshi D. Ómiralıevter jáne Almaty qalasynyń joǵarǵy oqý oryndarynyń stýdentteri qatysty.
Dóńgelek ústelde M.H. Dýlatıdyń ult rýhanııatyna qatysty eńbekteri, M.H. Dýlatı dáýirindegi mádenı qundylyqtar jóninde (jyraýlyq, kúıshilik, sal-serilik dástúr), M.H. Dýlatı ómir súrgen dáýirdiń mýzykalyq murasy syndy taqyryptar talqylandy. Ádebıet bóliminiń mamany A. Berkimbaı arnaıy baıandama jasap, jıyndy júrgizip otyrdy.
Bizdiń ultymyzdyń rýhanııat turǵysynda maqtan eter baı murasynyń biri – mýzykasy bolsa, mýzyka zertteýshileriniń aıtýyna qaraǵanda, halqymyzda 5 myńnan asa kúı, 12 myńǵa jýyq án bar kórinedi.
Qytaı oıshyly Syma ıannyń myna pikirin eske alaıyq: «Dúnıege kelgen adam balasy ómirsheń rýhty, júrek pen sanany enshileı týady. Al, qaıǵy men shattyq, ashý men qýanysh bolsa, týa bitetin qasıetter emes, munyń bári de syrtqy áserge degen adam seziminiń ózgerýi ǵana, ári - beriden soń sezimdi qalyptastyratyn da sol syrtqy áserler. Sodan da bolar, baıaý da boılaýyq, zarly da sarnaýyq áýen bel alǵan ortada halyqtyń sanamen sarǵaıyp, muńǵa batqany; eger erke de erkin, jaıdary da jeńil, ıirim - qaıyrymy alaburta elpildegen áýen bel alsa, onda halyqtyń shat - shadyman ǵumyr keshkeni; eger qatqyl da qaharly, bastaýy jigerli, qoshtaýy asqaq, qaıyrmasy keń oramdy áýen bel alsa, onda halyqtyń ózine - ózi senimdi de tabandy bolǵany; eger qońyrjaı da ashyq, ornyqty da qalypty, baısaldy da shynshyl áýen bel alsa, onda halyqtyń sypaıy da izetshil bolǵany; eger shalqar da shalqymaly, júrekke jyly, janǵa jaıly áýen bel alsa, onda halyqtyń meıirim men mahabbatqa bólengeni; al eger jabaıylardyń ánderi sııaqty shegine jete búlinip - burmalanǵan, janyǵyp – jan ushyrǵan, yrdý - dyrdý áýen bel alsa, onda halyqtyń buzylǵandyq pen beıbastaqtyqqa belshesinen batqany” (Traktat o mýzyke ıýeshý) – Istorıcheskıe zapıskı (”Shı zı”. M., 1986. IV tom. 74, 81, 82 – b.). Sóıtip, Syma ıan halyqtyń mýzykasy arqyly olardyń ishki jáne syrtqy tirshilikterin ańǵaryp, anyqtaýǵa bolatynyn aıtady.
Kavkaz halyqtarynda el arasynda jylaýyq ánder aıtqyzbaǵan. Ondaı ónerpazdy «ulttyń rýhyn túsiresiń» dep tıyp tastap otyrǵan. Shoqan Ýálıhanov, «Janaqtan keıin eshkim qolyna qobyz alyp jyrshylyqty jalǵastyrmady, bári ánge aýyp ketti», – dep jazǵany bar.
Teatrymyzdyń belgili jyraýlar Amanqos Sadyqov, Erseıit Álıev, Shattyq Ýatqan jınalǵan kópshiliktiń aldynda kóne jyrlardy orynasa, kúıshi Erasyl Esberdınov pen «Alataý» dástúrli óner teatrynyń ansambli «Aqsaq qulan» syndy kóne kúılerdi shertti. Elimizge tanymal aqyn Nurzat Qarý arnaýmen shashý shashty. Ǵalym N. Úsenova M.H. Dýlatı eńbekterine toqtalyp, zertteý jumystarynyń barysyn aıtyp ótti. Ásirese ǵulama ǵalymnyń atynyń aıtylý, jazylýyn bir retke keltirý máselesi baryn aıtty. Qazaq tiliniń zańdylyǵy boıynsha Muhammed Qaıdar Dýlat bolý kerektigin túsindirip ótti. M.Q. Dýlat – óz zamany úshin jan-jaqty ári asa tereń bilim alǵan ǵulama adam. Oǵan Babyr, Sultan Saıd han sııaqty orta ǵasyrlyq asa kórnekti ǵulamalar tarıh ǵylymy, poezııa, mýzyka, sáýlet óneri, zergerlik salalary boıynsha dáris bergen.
Qazaqta oryny bar ár abyzdyń
Sonyń biri Muhammed Haıdar edi
Jolyn salǵan tarıhqa barar izdiń
Dýlatı babamyzdyń arqasy ǵoı
Bıik bolyp turǵany baǵamyzdyń
Sol jaıly bir eki aýyz sóz aıtaıyn
Tórinde Almatydaı qalamyzdyń
Qazaǵymnyń tarıhyn jazyp bergen
Ózi de bir tarıh ǵoı babamyzdyń
Aǵaıyn sol tarıhqa Qudaı menen
Ózi kýá mynaý baıtaq dalamyzdyń
Osy basqosýda M.Q. Dýlatyń ómir súrgen zamanyna jyrmen, kúımen saıahattap qaıttyq. Eldik murat jolynda ólsheýsiz eńbek etken qanshama ata-babalarymyzdyń aty ataldy. Sol aldyńǵy tolqyn babalarymyzdyń ónegeli jolyn jalǵa, táýelsizdigimi ben ulttyq qundylyqtarymyzdy saqtaý búgingi bizdiń paryzymyz.
A. Berkimbaı,
«Alataý» dástúrli óner teatry, ádebıet bóliminiń mamany
