«Alatau» dästürlı öner teatrynda körnektı ǧalym, tarihşy jäne ädebietşı Mūhammed Haidar Dulatidıŋ tuǧanyna 525 jyl toluyna orai «Ūly dala mūrasy» atty döŋgelek üstel bolyp öttı.
Qazaq halqynyŋ tarihynda asa qūndy tüpnūsqa bolyp sanalatyn «Tarih-i Raşidi» eŋbegı Qazaq halqynyŋ memlekettılık qūryp jatqan uaqyttaǧy tarihi oqiǧalardy baiandap qana qoimai, ata-babamyzdyŋ ömır tırşılıgı, bolmysy men tanymy turaly syr şertetın asa qymbat ruhani qūndylyqtar aitylady. M.H. Dulati ǧūmyr keşken zamandaǧy ūlttyŋ sazdy äuenderı halqymyzdyŋ bıtım-bolmysy men dünietanymynan habar beredı. Sol däuırde jyraulyq öner men küişılık öner erekşe däuırlep tūrǧan zaman edı. «Alatau» dästürlı öner teatry bolsa atalǧan dästürlı öner janrlarynyŋ bärınıŋ basyn qosqan ūlttyq önerdıŋ qaraşaŋyraǧy.
Kelelı basqosuǧa «Alatau» dästürlı öner teatrynyŋ direktory M. Nuraliev, Aqyn, dramaturg. «Alatau» dästürlı öner teatrynyŋ direktorynyŋ keŋsşısı B. Bedelhan, QazŪU filologiia fakultetınıŋ doktoranty N. Üsenova, önertanuşy, dästürlı änşı D. Ömıralievter jäne Almaty qalasynyŋ joǧarǧy oqu oryndarynyŋ studentterı qatysty.
Döŋgelek üstelde M.H. Dulatidyŋ ūlt ruhaniiatyna qatysty eŋbekterı, M.H. Dulati däuırındegı mädeni qūndylyqtar jönınde (jyraulyq, küişılık, sal-serılık dästür), M.H. Dulati ömır sürgen däuırdıŋ muzykalyq mūrasy syndy taqyryptar talqylandy. Ädebiet bölımınıŋ mamany A. Berkımbai arnaiy baiandama jasap, jiyndy jürgızıp otyrdy.
Bızdıŋ ūltymyzdyŋ ruhaniiat tūrǧysynda maqtan eter bai mūrasynyŋ bırı – muzykasy bolsa, muzyka zertteuşılerınıŋ aituyna qaraǧanda, halqymyzda 5 myŋnan asa küi, 12 myŋǧa juyq än bar körınedı. Qytai oişyly Syma Siannyŋ myna pıkırın eske alaiyq: «Düniege kelgen adam balasy ömırşeŋ ruhty, jürek pen sanany enşılei tuady. Al, qaiǧy men şattyq, aşu men quanyş bolsa, tua bıtetın qasietter emes, mūnyŋ bärı de syrtqy äserge degen adam sezımınıŋ özgeruı ǧana, ärı - berıden soŋ sezımdı qalyptastyratyn da sol syrtqy äserler. Sodan da bolar, baiau da boilauyq, zarly da sarnauyq äuen bel alǧan ortada halyqtyŋ sanamen sarǧaiyp, mūŋǧa batqany; eger erke de erkın, jaidary da jeŋıl, iırım - qaiyrymy alabūrta elpıldegen äuen bel alsa, onda halyqtyŋ şat - şadyman ǧūmyr keşkenı; eger qatqyl da qaharly, bastauy jıgerlı, qoştauy asqaq, qaiyrmasy keŋ oramdy äuen bel alsa, onda halyqtyŋ özıne - özı senımdı de tabandy bolǧany; eger qoŋyrjai da aşyq, ornyqty da qalypty, baisaldy da şynşyl äuen bel alsa, onda halyqtyŋ sypaiy da ızetşıl bolǧany; eger şalqar da şalqymaly, jürekke jyly, janǧa jaily äuen bel alsa, onda halyqtyŋ meiırım men mahabbatqa bölengenı; al eger jabaiylardyŋ änderı siiaqty şegıne jete bülınıp - būrmalanǧan, janyǧyp – jan ūşyrǧan, yrdu - dyrdu äuen bel alsa, onda halyqtyŋ būzylǧandyq pen beibastaqtyqqa belşesınen batqany” (Traktat o muzyke iueşu) – İstoricheskie zapiski (”Şi szi”. M., 1986. IV tom. 74, 81, 82 – b.). Söitıp, Syma Sian halyqtyŋ muzykasy arqyly olardyŋ ışkı jäne syrtqy tırşılıkterın aŋǧaryp, anyqtauǧa bolatynyn aitady.
Kavkaz halyqtarynda el arasynda jylauyq änder aitqyzbaǧan. Ondai önerpazdy «ūlttyŋ ruhyn tüsıresıŋ» dep tiyp tastap otyrǧan. Şoqan Uälihanov, «Janaqtan keiin eşkim qolyna qobyz alyp jyrşylyqty jalǧastyrmady, bäri änge auyp ketti», – dep jazǧany bar.
Teatrymyzdyŋ belgılı jyraular Amanqos Sadyqov, Erseiıt Äliev, Şattyq Uatqan jinalǧan köpşılıktıŋ aldynda köne jyrlardy orynasa, küişı Erasyl Esberdinov pen «Alatau» dästürlı öner teatrynyŋ ansamblı «Aqsaq qūlan» syndy köne küilerdı şerttı. Elımızge tanymal aqyn Nūrzat Qaru arnaumen şaşu şaşty. Ǧalym N. Üsenova M.H. Dulati eŋbekterıne toqtalyp, zertteu jūmystarynyŋ barysyn aityp öttı. Äsırese ǧūlama ǧalymnyŋ atynyŋ aitylu, jazyluyn bır retke keltıru mäselesı baryn aitty. Qazaq tılınıŋ zaŋdylyǧy boiynşa Mūhammed Qaidar Dulat bolu kerektıgın tüsındırıp öttı. M.Q. Dulat – öz zamany üşın jan-jaqty ärı asa tereŋ bılım alǧan ǧūlama adam. Oǧan Babyr, Sūltan Said han siiaqty orta ǧasyrlyq asa körnektı ǧūlamalar tarih ǧylymy, poeziia, muzyka, säulet önerı, zergerlık salalary boiynşa därıs bergen.
Qazaqta oryny bar är abyzdyŋ
Sonyŋ bırı Mūhammed Haidar edı
Jolyn salǧan tarihqa barar ızdıŋ
Dulati babamyzdyŋ arqasy ǧoi
Biık bolyp tūrǧany baǧamyzdyŋ
Sol jaily bır ekı auyz söz aitaiyn
Törınde Almatydai qalamyzdyŋ
Qazaǧymnyŋ tarihyn jazyp bergen
Özı de bır tarih ǧoi babamyzdyŋ
Aǧaiyn sol tarihqa Qūdai menen
Özı kuä mynau baitaq dalamyzdyŋ
Osy basqosuda M.Q. Dulatyŋ ömır sürgen zamanyna jyrmen, küimen saiahattap qaittyq. Eldık mūrat jolynda ölşeusız eŋbek etken qanşama ata-babalarymyzdyŋ aty ataldy. Sol aldyŋǧy tolqyn babalarymyzdyŋ önegelı jolyn jalǧa, täuelsızdıgımı ben ūlttyq qūndylyqtarymyzdy saqtau bügıngı bızdıŋ paryzymyz.
A. Berkımbai,
«Alatau» dästürlı öner teatry, ädebiet bölımınıŋ mamany
