كوكپار قازاقتىكى ەكەنىن اتى ايتىپ تۇر

كوكپار -جىگىتتەردىڭ كۇش-قايراتى مەن ەپتىلىگىن سىنالاتىن ۇلتتىق ات ويىنى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان قايمانا حالىق قاسقىردى سوعىپ العاندا، ولىگىن ات ۇستىندە سۇيرەلەپ، ءبىر-بىرىنەن الا قاشىپ، لاقتىرىپ وينا­عان. كەيىن ول ۇلتتىق ات سپورتى ويىنىنا اينالىپ، كوك ءبورى — كوكپار اتالىپ كەتكەن. البەتتە باستاپقى تابيعي قال­پىنان وزگەرىستەر ەنگەن. ويتكەنى قاس­قىردى الىپ قاشىپ ويناۋ — سپورت ەمەس بولاتىن. ول — تۇرمىس. ال سپورتتىق كوك­پار باسقاشا. ەتنوگرافتاردىڭ جا­زۋىنشا، «كوكپار اتتىلاردىڭ ۇلكەن سانى قاتىساتىن «جاپپاي تارتىس» جانە ويىنشىلارى توپقا ءبولىنىپ تارتىسا­تىن «دودا تارتىس» بولىپ ەكىگە بولىنەدى. كوك­پار وينالاتىن الاڭ كولەمى قاتىسۋشىلار سانىنا سايكەس بەكىتىلىپ، وندا باسى كە­سىلگەن سەركە تارتىلادى. كوكپار دەسە دەلەبەسى قوزىپ تۇراتىن قازاق ءۇشىن بۇل ويىننىڭ ماڭىزى زور. كوشپەلى ەلدىڭ كەرەمەت مادەنيەتىن ۇلگى ەتكەن كوكپار ويىنىنىڭ باسەكەلىك سيپاتى جاستاردىڭ كۇشى مەن ەپتىلىگىن ارتتىرىپ، كوشپەلى شارۋا مەن باتىر سارباز ءۇشىن قاجەتتى باتىلدىق پەن ەرلىك قاسيەتتەرىن دامى­تادى». مۇندا ەر جىگىتتەر عانا ەمەس، ساي­گۇلىك اتتار دا سىنعا تۇسەدى.
كيەلى جانە جاساندى سەركە
كوكپاردىڭ سەركەسى قاسيەتتى سانالا­دى. ويىن اياقتالعاننان كەيىن ونى قۇ­دايدان بالا تىلەپ جۇرگەن ايەلدەرگە بەر­گەن.

مۇنداعى سەنىم — كوكپارعا تۇس­كەن سەركە، جىگىتتەردىڭ مىقتى تاقىمىنا تۇسكەن سەركە — نارەستە اكەلەدى.

 قازاق حالقى، مىنە، كوكپارعا تەك ويىن رەتىن­دە ەمەس، ۇلكەن سەنىمنىڭ قۇرالى رەتىندە دە قاراعان. سول ءۇشىن دە كوكپاردى بالا كۇلكىسىن اڭساعان شاڭىراقتىڭ وتاعا­سىلارى بەرىپ وتىرعان. «ۇلتتىق ويىندار» ەڭبەگىندە جازىلعانداي، «سەركەنى سويۋ­دىڭ دا ءوز ءتارتىبى بار. جارىس باستالار الدىندا كوكپارشىلار سەركەنى ورتاعا الىپ شىعادى. اقساقالدار باتا بەرىپ، ويىننىڭ ءساتتى وتۋىنە تىلەكتەستىگىن بىل­دىرەدى. بۇدان سوڭ كوكپارعا قاتىساتىن اتتاردىڭ اياعى تۇسالماسىن، شابىسى كەڭ، ەكپىنى قاتتى بولسىن دەگەن نيەتپەن قۇر­باندىقتىڭ اياعىن ماتاماي، ءتورت سيراعىن ءتورت جىگىت ۇستاپ تۇرىپ، سەركەنىڭ باسىن كەسەدى. بۇلشىق ەتتەرى سىرەسىپ قالماۋى ءۇشىن الاڭقايدا ۇزاق جاتقىزادى». بىراق بۇگىندە كوكپار تاعى دا تۇرلەنۋ ۇستىندە. ويتكەنى بۇل ويىندى قازاق قاراپ جۇر­گەندە، قىرعىزدار پاتەنتتەپ العان. ايىر­قالپاقتىلار كوماندالىق توپپەن سەركەنى قازاندىققا سالۋ تاجىريبەسىن ەنگىزىپ، قازىر كوكپار وسىلايشا وينالىپ كەلە­دى. وعان باتىس الەمىنىڭ قوسقان ۇلەسى دە بار. ول ەرەجە بويىنشا، سەركەنى — تۋ-تالا­پايعا سالۋ — قاتىگەزدىك بولىپ تابىلادى. سوعان وراي، تازا سەركە ەمەس، جاساندى سەركەنى كوكپارعا سالۋ — قولدانىسقا ەن­دى. اعايىندى جاقىپ پەن نۇرلان سپا­بەكوۆتىڭ مۇنداي سەركەنى جاساپ، پاتەنت الۋعا ۇسىنعانىن «حالىق ءسوزى» باسىلىمى جازعان ەدى. اعايىندى جىگىتتەردىڭ سو­زىنشە، بۇل — كوكپاردى وليمپيادالىق ويىندار قاتارىنا قوسۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى. «جاساندى سەركەنى ويلاپ تاپقان­داعى بار ماقساتىمىز، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق سپورتىمىزدى الەمگە تانىتساق دەگەن نيەت. ءبىر جاعى مۇنداي ۇلگىدە «وقۋ-جات­تىعۋ» جۇمىستارىن جۇرگىزۋدىڭ وتە ءتيىم­دى. سەبەبى ەرەسەكتەر اراسىندا تارتى­لا­تىن كوكپاردا سەركەنىڭ سالماعى 33 كەلى­دەن، ال جاسوسپىرىمدەر ءۇشىن 27-28 كەلىدەن اسپاۋى ءتيىس (بۇل قاي اتا-بابا­سىنان قالعان ەرەجە ەكەنىن ءبىز بىلە ال­مادىق). الايدا ءتىرى سەركەنى سويىپ تارتۋ كەزىندە بۇل مولشەرلەر ساقتالا بەرمەيدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بۇل ءۇردىس ىسكە اس­قان جاعدايدا ءار جاتتىعۋعا ارناپ سەركە «سويۋ» تىيىلادى. ارينە، بىزدىكى ازىرشە تەك باستاما عانا. ءبىز جاساندى سەركەنى سويىلعان سەركەگە 95 پايىزداي ەتىپ ۇق­ساتۋعا تىرىسىپ باعامىز. قازىردىڭ وزىن­دە كوكپارشىلاردىڭ ۇسىنىستارى بو­يىن­شا «سەركەمىزدىڭ» بەلىن «وينا­مالى» قىلۋ جاعىن قاراستىردىق» دەيدى ونەر­تاپقىشتار.
الايدا جاساندى سەركە قاي ايەلگە ۇل تاپتىرسىن؟ بۇرىندارى سەركە كوكپارعا تۇسەردە، جاسى ۇلكەن قاريالار باتا بە­رۋشى ەدى، جاساندى سەركەگە باتا بەرۋ اقىل­عا سىيار ەمەس. كوكپار — ويىن عانا ەمەس، ول — ءداستۇر. دەمەك، كوكپارعا وزگە­رىس ەنگىزەمىز دەپ، داستۇرگە قيانات جا­ساۋعا بولمايدى.

قازاقتا ناعىز كوكپاردان بولەك ەسەك كوكپار جانە جاياۋ كوكپار ويىندارى دا بار. ەسەك كوكپار — بالالاردىڭ ويىنى. ءالى ۇلەسىنە تاي تيمەگەن بالالار اعالا­رىنا ەلىكتەپ، بۇيىرعان ەسەككە ءمىنىپ، قولدارىنا تۇسكەن تەرىنى نە كەز كەلگەن زاتتى تارتىسىپ ويناعان. بۇل — شىن مانىندەگى كوكپارعا جاتپايدى. سونىمەن بىرگە جاياۋ كوكپار ويىنى بار. «ۇلتتىق ويىندار» ەڭبەگىندە باياندالعانداي، «بۇل ويىن جازدى كۇنى، كەڭ جازىقتا وينالا­دى. ويىن وتەتىن جەردىڭ ۇزىندىعى 50-60 مەتر، كولدەنەڭى 25-30 مەتردەن كەم بول­مايدى. سول جازىق الاڭنىڭ ءبىر شەتىنە شاعىن دوڭگەلەك شەڭبەر سىزى­لادى دا، ىشىنە قۇم تۇيىلگەن اق شۇبەرەك قويىلا­دى. الاڭنىڭ ەكىنشى شەتىنەن دە سونداي سىزىق سىزىلىپ، ونى كومبە دەپ بەلگىلەي­دى. ورتادان سىزىق سىزىلادى. ويىنعا قاتىناسۋشىلار ەكى توپقا بولى­نەدى دە سول ورتاداعى سىزىقتا سان قۇرىپ تۇرادى. ويىندى جۇرگىزۋ ءۇشىن ەكى توپقا ورتاق ءبىر باسقارۋشى تاعايىندالادى. ورامال جاتقان جانە كومبە ەتىپ بەل­گىلەنگەن جەردە ەكى ويىنشى باقىلاۋشى بولىپ تۇرادى. باسقارۋشىنىڭ بەرگەن بەلگىسى بويىنشا ويىن باستالادى. ءار توپ­تىڭ ويىنشىسى قۇم تۇيىلگەن شۇ­بە­رەككە بۇرىن جەتىپ، ونى كومبەگە جەت­كىزۋگە تى­رىسادى. توپتىڭ قالعان ويىن­شىلارى وعان كومەككە كەلەدى. ال قارسى توپ، ودان شۇبەرەكتى الىپ، وزدەرى اپارۋعا تىرى­سادى. قىزۋ تارتىس باستالادى. ويىنعا قاتىسۋشىلار ايلا-امال قول­دانىپ، الاڭنىڭ ىشىندە بۇلتارىپ قاشا ءجۇرىپ، ءوز توبىنىڭ كومبەگە بۇرىن اكە­لۋىن قاراستىرادى. بىراق بەلگىلەنگەن مەجەلى جەردەن شىعۋعا بولمايدى. كوم­بەگە بەلگىلەنگەن مەرزىمدە جەتكىزگەن ويىنشى ۇپايدى كوبىرەك الادى. ويىنعا دوپتى دا پايدالانۋعا بولادى. ويىن جاستاردىڭ دەنە كۇشىن، جۇگىرۋ قابىلەتىن جەتىلدىرىپ، دەنەلەرىن شىڭداپ، دەن­ساۋ­لىقتارىن جاقسارتا تۇسەدى». جاياۋ كوك­پاردى امە­ريكا فۋتبولى نەمەسە رەگ­بيگە ۇقساتا­تىندار كوپ. اسا ۇلكەن ايىر­ما­شى­لىعى جوق. البەتتە، امەريكا بۇل ويىن­دا كوش­پەلى حالىقتان كورىپ الدى ما، الدە وز­دەرىنىڭ ءتول ويىنى ما، بۇل اراسى — جۇم­باق. قالاي دەسەك تە، جاياۋ كوكپار ويناپ جۇرگەن مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا­عى مەملەكەت تۇرعىندارى قازاقتىڭ نا­عىز كوك­پارىنا قىزىعۋشىلىقپەن قاراپ جۇر­گەنىنە كوپ بولدى. بىشكەكتە ورنا­لاس­قان حالىقارالىق «كوكبورى» كوكپار فەدە­راتسياسىنىڭ اتىنا جولدانعان رەسمي حاتتا امەريكالىقتاردىڭ ءوز ەلىن­دە كوكپاردى دامىتۋعا قۇلشىنىپ وتىر­عاندارى باياندالعان. بىلەتىندەردىڭ اي­تۋىنشا، امەريكالىقتاردىڭ كوكپارعا قىزىعۋشىلىعى «رەمبو-ءىىى» فيلمىندە سيلۆەستەر ستاللونە اۋعان كوش­پەن­دىلەرىمەن كوكپار ويناۋىنان كەيىن ويان­عان.

كوكپارعا ەنگەن ءتۇرلى وزگەرىستەر ونىڭ دامۋىنا دا كەدەرگى كەلتىرىپ، سيپاتىن دا باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرگەنى شىندىق. ماسەلەن، قازاق كوكپارى كەڭ الاڭقايدا وينالعان. اتتاردىڭ شابۋىنا ەركىندىك بەرىلەتىن. بۇگىندە كوكپار تار الاڭداعى تارتىس تالابىنا باعىندىرىلعان. 1996 جىلى ات سپورتى قاۋىمداستىعى كوكپار­دىڭ الاڭقايىنىڭ ۇزىندىعىن — 320 مەتر، ەنiن — 150 مەتر ەتiپ بەكiتكەن بول­سا، كەيىن الاڭقايدىڭ ۇزىندىعى — 200 مەترگە، ەنi — 70 مەترگە قىسقاردى. بۇل ءبىز جوعارىدا اڭگىمەلەگەن قازاندىقتىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستى. سوعان وراي، اتتار ەركىن شابا المايدى، ادىم­دارى قىسقارىپ قالعان. الىسقا شاباتىن الاڭقاي بولماعاسىن، كوبىنە كوكپار­شى­لار سەركەنى الىپ قاشا المايدى، تەك ءبىر-بىرىمەن جەكپە-جەككە تۇسۋگە عانا ءماجبۇر. بۇل — البەتتە، ناعىز كوكپاردىڭ دامۋىنا ۇلكەن كەدەرگى. قازاقستاندا «كوكبورى» قاۋىمداستىعى 2000 جىلى قۇرىلعان.

دالىرەك ايتقاندا، ۇلتتىق ات سپورتى فەدەراتسياسى 2000 جىلى «كوك­بورى» فەدەراتسياسى بولىپ ءبولىنىپ، وعان كوكپار، اۋدارىسپاق، قىز قۋ، تەڭگە ءىلۋ سايىسى كىردى.

 2001 جىلى سپورت مينيستر­لىگىمەن بىرىگىپ ەرەسەكتەر اراسىندا چەم­پيونات وسكەمەن قالاسىندا ءوتتى. بيىل ەرەسەكتەر اراسىندا 10 چەمپيونات كوك­پار، تەڭگە ءىلۋ، اۋدارىسپاق، قىز قۋ ونەرى استانادا وتكەن بولاتىن. كوكپار ەرە­سەكتەر اراسىندا 10 جىل، جاسوسپىرىمدەر اراسىندا 6 جىل قاتارىنان وتكىزىلىپ وتىر. كوماندا ۇزدىك بولسا، ءار شاباندوزعا اتاق بەرىلەدى. جاستار اراسىندا 2004 جىلى قوستاناي قالاسىندا العاشقى چەم­پيونات وتكىزىلدى. 4 مەملەكەت بىرىگىپ «كوك-ءبورى» فەدەراتسياسىن اشتى. وعان اۋعان­ستان، رەسەي، قىتاي مەملەكەتتەرى كىردى. 2001 جىلدان باستاپ قىرعىزستان رەس­پۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ كۋبوگىن وت­كىزىپ ءجۇر. دەگەنمەن كوكپاردىڭ دامۋىن­دا مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ۇلكەن سەرپى­لىس ءالى دە بولسا جوق…

---

نۇربولات امانجول، «ايقىن».