عۇرىپتىق قانا ەمەس، ساياسي-الەۋمەتتىك ينستيتۋت رەتىندە دە اس بەرۋ ءداستۇرى قازىرگى كەزدە بۇرىنعى مارتەبەسىن ساقتاپ قالا الدى ما؟ شىنتۋايتىندا، وتار¬لاۋ ساياساتى ءتارىزدى ءتۇرلى ساياسي-الەۋمەتتىك فاكتورلاردىڭ تەگەۋرىندى اسەرىنە بايلانىستى اس بەرۋ ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باس كەزىندە-اق سۇيىلا باستاعان-دى. جاسىراتىنى جوق، قازىرگى كەزەڭدەگى اس بەرۋ دەپ اتاپ جۇرگەنىمىز بۇرىنعى وتكەن باتىر بابالار مەن اتالاردىڭ ەسىمىن ارداقتاپ، دارىپتەيتىن شارا دەڭگەيىندە عانا اتقارىلىپ كەلەدى. ياعني اس بەرۋ دەگەن اتپەن ەل-جۇرتتى شاقىرىپ، مال سويىپ، ات شاپتىرىپ اتاپ وتەتىن شارا دەڭگەيىندە قالدى. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراجايىنىڭ باسشىسى نۇرسان ءالىمبايدىڭ جەتەكشىلىگىمەن 2010-2014 جىلدارى جارىق كورگەن «قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى» اتتى ارقايسىسى 100 ب.ت. قۇرايتىن بەس تومدىق عىلىمي ەنتسيكلوپەديا – ءسوز جوق، اتالمىش جانە باسقا دا سان الۋان تاريحي-ەتنوگرافيالىق كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ عىلىمي كۇرمەۋىن دايەكتى شەشكەن ەڭبەكتەردىڭ بىرەگەيى. راسىندا دا، دەرەكتىك نەگىزدەمەسىنىڭ، سونىڭ ىشىندە، فوتوماتەريالدارى مەن ءتۇرلى-ءتۇستى سۋرەتتەرىنىڭ مولدىعىمەن دارالاناتىن بۇل ەنتسيكلوپەديادان وقىرمان، ءتىپتى، بۇرىننان ەتەنە تانىس بولىپ كورىنەتىن ءداستۇرلى قازاق سوتسيۋمىنىڭ سان الۋان قىر-سىرىن جاڭاشا پارىقتاۋعا مۇمكىندىك الادى. تومەندە اتالمىش ەنتسيكلوپەدياداعى د.قاتران مەن ە.سماعۇلوۆتىڭ اس بەرۋگە ارنالعان ماقالاسى گازەتكە ىقشامدالىپ بەرىلىپ وتىر.
دءاستۇرلى ورتادا پايعامبار جاسىنان اسقان، ەل-جۇرتقا اسا قادىرلى ادامنىڭ قايتىس بولعانىنا ءبىر جىل تولاردا، كەيدە تولعان سوڭ ارنايى اس بەرىلەدى. اس بەرۋ «توپىراقتى ولىمگە» بايلانىستى ازا تۇتۋ مەرزىمىنىڭ اياقتالعاندىعىن ايعاقتايدى. ول نۇرسان ءالىمبايدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ارۋاقتى وزدىرۋعا» (قازىرگى تىلمەن ايتساق، شىعارىپ سالۋعا) ارنالعان، ءتىپتى، بۇكىل ەتنوس دەڭگەيىندە وتكىزىلەتىن ەڭ ۇلكەن شارا رەتىندە ۇلتتىق سالتقا اينالعان. عالىمنىڭ دايەگىنشە، اس بەرۋدىڭ ەجەلدەن ورنىققان كونتسەپتسياسىنىڭ ءمانى – «ارۋاق ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ءداستۇرلى قازاقى ورتادا مەتافورالىق ءسوز ورامىنا اينالعان ەجەلگى ۇستانىمدى جۇزەگە اسىرۋ. اتاپ وتەر جايت، اس – تەك حالقىنا ەڭبەگى سىڭگەن اتاقتى ادامدارعا بەرىلەتىن بولعاندىقتان، مارقۇمنىڭ جىلىن بەرۋ سالتى وزگەشەلەۋ. ويتكەنى، توي توندىنىكى، اس اتتىنىكى دەگەن ماتەل جەتە العاننىڭ بارلىعى بارۋىنا بولاتىنىن ءبىلدىردى.
اس بەرۋ – مارقۇمنىڭ جانى ءھام رۋحى تۋرالى جانە و دۇنيە تۋرالى ادامزات تاريحىنىڭ العى كەزەڭدەرىندە قالىپتاسقان ەجەلگى تۇسىنىكتەرىنە بايلانىستى اتقارىلاتىن جوسىن-جورالعىلاردىڭ بىرەگەيى.
دەرەكتەرگە قاراعاندا ۇلى اسقا تەك قازاق رۋلارى عانا ەمەس، كورشىلەس قىرعىز، تۇرىكپەن، قاراقالپاق، موڭعول، ت.ب. حالىقتاردىڭ، رەسەي جəنە قىتاي اريستوكراتتارىنىڭ وكىلدەرى دە قاتىسقان. مۇنداي اۋقىمدى استا اسا ماڭىزدى ىرگەلى مəسەلەلەر دە شەشىمىن تاۋىپ وتىردى. مىسالى، 1781 جىلعى ابىلاي حاننىڭ اسىندا تسين ەلشىلىگى وكىلدەرىنىڭ جəنە قازاق سۇلتانداردىڭ قاتىسۋىمەن ۋəلي اق كيىزگە كوتەرىلىپ، حاندىققا سايلاندى. سىپاتاي باتىرعا بالاسى نوعاي مىرزا مەركىدە اس بەرگەندە وعان قىرعىز ەلىنىڭ يگى-جاقسىلارى باتىرعا دەگەن رياسىز قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى رەتىندە مول تارتۋ-تارالعىمەن، سəيگۇلىك، جىرشى، بالۋاندارىمەن كەلگەن ەكەن. تامدىنىڭ قۇلقۇدىق دەگەن جەرىندە ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى شاماسىندا وتكەن تۇراباي دەگەن بەدەلدى ادامنىڭ اسىنا بۇكىل كىشى ءجۇز رۋلارىنان باسقا، بۇقار مەن حورەزم بەكزادالارى جəنە قاراقالپاق حالقىنىڭ بەلگىلى بيلەرى مەن رۋباسىلارى قاتىسقان.
استىڭ وتكىزىلۋ رەتى، ونىڭ شىعىنى، جينالاتىن ادام مولشەرى XVIII-XIX عاسىرلاردا وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. ونىڭ ەڭ نەگىزگى سەبەبى – وسى كەزەڭدە قالىپتاسقان əلەۋمەتتىك ساياسي جاعدايعا بايلانىستى بولدى. 1822 جىلعى رەفورمادان باستاپ قازاق قاۋىمىنىڭ كەدەيشىلىككە ۇشىراي باستاعانى بەلگىلى. سول كەدەيشىلىك حح عاسىردا كەڭ ەتەك الدى. وسىعان بايلانىستى اس بەرۋ ءدəستۇرى ايتارلىقتاي وزگەرتىلدى. سونىمەن بىرگە، رەسەيدىڭ جۇرگىزگەن ساياسي رەفورمالارى قازاق ەلىنىڭ ازاماتتىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىنە ۇلكەن سوققى بەردى. بۇل دا استىڭ سالتاناتىن سولعىنداتتى، قوعامدىق əسەرىن السىرەتتى.
ساۋىن ايتۋ – اس بەرۋ تۋرالى جۇرتشىلىققا الدىن-الا اقپارات تاراتۋدى بىلدىرەتىن ەجەلدەن ورنىققان جوسىن. اس بەرۋگە əر ەلدەن ەسىمى بەلگىلى اقساقالدار، باتىرلار، اقىن¬ار، پالۋاندار، ءəنشى-جىرشىلار، كوكپارشىلار، مەرگەندەر ارناۋلى جىبەرگەن ادامدار ارقىلى شاقىرىلدى.
اس وتكىزىلەتىن ورىن جəنە مەرزىمى. اس وتكىزۋگە ارنالىپ، نەگىزىنەن وزەن بويىنا جاقىن، جازىق جەرلەرگە كيىز ۇيلەر تىگىلەدى. تاڭدالعان جەردىڭ سۋلى، ءəرى نۋلى، ءəرى كەڭ جازيرا بولۋى – اس بەرۋدىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى. ويتكەنى، ەڭ الدىمەن، قوناقتارعا دا، بəيگە اتتارىنا دا قولايلى جاعداي جاساۋ اس بەرۋدىڭ ءسəتتى ءوتۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى بولدى. دەرەكتەرگە قاراعاندا، بىرنەشە جۇزدەگەن ءۇي تىگىلگەن «اۋىلدىڭ» ورنى 0,5-1,5 شاقىرىمعا دەيىن اۋماقتى قامتىعان. اس بەرۋدى كوبىنەسە مال سەمىرگەن كۇز مەزگىلىندە اتقارادى. سوندىقتان اس بەرۋ كەيدە جىل تولماي نەمەسە ەكى-ءۇش اي وتكەن سوڭ دا ۇيىمداستىرىلا بەرەدى. اس بەرۋدىڭ باستالۋى، əدەتتە، ءسəتتى كۇن – سəرسەنبىگە نەمەسە ورتا ازيا حالىقتارىندا تاراعان ءدəستۇرلى تۇسىنىك بويىنشا «و دۇنيەنىڭ كوك قاقپاسى اشىلىپ، ارۋاقتار ۇيگە كەلەدى» دەيتىن بەيسەنبىگە ورايلاستىرىلدى.
ءۇي تىگۋ.
اس بەرۋ ءۇي تىگۋدەن باستالادى. ەل بولىپ جينالىپ، جان-جاقتان كەلگەن قوناقتاردى قارسى الۋ، كۇتۋ، اس بەرەتىن ەلدىڭ (رۋدىڭ) ەلدىگىنە ۇلكەن سىن. اس بەرۋدى ايتارلىقتاي وتكىزۋگە əر رۋ مۇشەلەرى ءوز ۇلەسىن قوسادى. قوناقتارعا تىگىلگەن ۇيلەر قازان-وشاقتان كەمىندە 50-100 م قاشىقتىقتا، كەيدە، ودان دا الىس ورناستىرىلادى. قوناقتارعا تىگىلگەن ۇيلەرگە كىلەمدەر توسەلىپ، كورپەلەر جايىلادى، شاقىرىلعان ادامداردىڭ ءبəرى وسى ۇيلەرگە كەلىپ ورنالاسادى. ۆل.پلوتنيكوۆتىڭ جازۋىنشا 1860 جىلى كىشى ءجۇز جاپپاس رۋىنىڭ باسشىسى قۇلامباي دەيتىن ادامنىڭ قاراكول باسىندا وتكىزىلگەن اسقا 140 ءۇي، 200 كىسى سىياتىن جىبەك شاتىر تىگىلگەن.
ءحىح عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا سىرداريا وبلىسىنىڭ قازالى مەن پەروۆسكي ۋەزدەرىندە كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ اراسىندا بەرىلگەن بەس اسقا قاتىسقان ي.ۆ.انيچكوۆ مىناداي قىزىقتى مəلىمەتتەر كەلتىرەدى: اتاقتى كəرىبايدىڭ اسىندا قوناقتار ءۇشىن تىگىلگەن اق ۇيلەردىڭ سانى 200-گە دەيىن جەتكەن. ال مولدالار مەن يشاندارعا بۇحار شاتىرى تىگىلىپ، əر ۇيگە ءبىر مولدادان بەكىتىلگەن. بۇلاردان بولەك جەروشاق باسىنان بىرنەشە ۇيلەر قاتار تىگىلدى.
قارالى ءۇي اس وتكىزىلەتىن جەرگە وعان 10-15 كۇن قالعاندا سالتاناتپەن əكەلىنىپ، باسقا ۇيلەردەن وقشاۋ تىگىلەدى. قارالى ءۇيدىڭ ىشىنە مارقۇمنىڭ ءوزى تىرشىلىگىندە پايدالانعان بۇيىمدارى ەڭ كورنەكتى جەرگە قويىلادى. ولاردى وتاۋدىڭ باتىس جاق بۇرىشىنا، كىرە بەرىستىڭ سول جاعىنا ورنالاستىرادى. بيىكتەۋ ءبىر توبە باسىندا اس يەلەرى، اۋىل اقساقالدارى بولەك تۇرىپ، كەلۋشىلەردى باقىلايدى. Əر ءۇيدىڭ دودەگەسىنە وسى ءۇيدىڭ قاي ەلدىڭ قوناق ءۇيى ەكەنى جازىلادى. وسى كۇننەن باستاپ اس وتكىزەتىن وتباسىنىڭ تۋىستارى كيىز ۇيلەرىن تىگىپ، مالداي، قىمىز، ت.ب. كومەكتەرىن كورسەتە باستايدى. اقساقالدار جينالىپ اس وتكىزۋ جايىن تالقىلاپ، شەشىم قابىلدايدى.
مال سويۋ.
اس بەرەتىن جەرگە، دəلىرەك ايتقاندا، جەروشاق باسىنا ايدالىپ əكەلىنگەن مالدىڭ ىشىنەن سويىلاتىن قوي مەن جىلقى تاڭدالادى. تومەندەگى دەرەكتەن وسى ءۇردىستىڭ قالاي اتقارىلعاندىعى تۋرالى كوپ جايدى اڭعارۋعا بولادى. «Əرقايسىسىندا 70 جەروشاقتان قازىلعان ەكى قاتار وشاق (140) قازىلىپ بولعان سوڭ، مولدا وشاققا دۇعا باعىشتادى، 60 بيە تاڭدالىپ، ولاردى ەكىگە ءبولدى، جاقسىسى مەن ناشارلاۋى ەكى وشاققا تەڭدەي ءبولىنۋى قاداعالاندى. Əرقايسىسىنا باس-كوز بولاتىن كوشەلى، ءجون بىلەتىن ادام تاعايىندالدى. وشاقتار قاسىنان ەتتى ساقتاۋعا ارنالعان 12 قوس دايىندالىپ، جاس ءشوپ ۇستىنە شي توسەلدى. كەلەسىدە قولىندا قۇرانى بار مولدا كەلىپ ءبولىنىپ الىنعان جىلقىلاردىڭ قاسىنا كەلىپ قۇران وقىدى. سويىلعان مال تەرىسىنىڭ ءبىر بولىگى مولداعا، قالعانى باسقارۋشىلارعا ءبولىپ بەرىلىپ، سويىلعان مال ەتى قازانعا سالىندى. سويىسقا ارنالعان مالدى قاماپ قويىپ، اسقا كەلگەندەردىڭ ءوزى قالاعانىن سويدىرعان جايتتار دا بولعان» (ا.س.پلوتنيكوۆ).
اس بەرۋگە كەلۋ سالتاناتى.
اس بەرۋگە əر رۋ بايىرعى دəستۇرمەن، ياعني اقىنى، جىرشىسى، بالۋانى، بايگە اتى، سويىس مالىمەن جəنە ساباسىمەن كەلەدى. شاقىرعاندا كەلمەي قالۋ، قاتىسپاۋ سول رۋعا، تايپاعا، ەلگە، ەلدىڭ بيلەۋشىسىنە قارسىلىق كورسەتۋ بولىپ ەسەپتەلگەن. ساۋىن ايتىلىپ، حابار العان ەلدەر اسقا سالتاناتپەن كەلۋگە ۇلكەن مəن بەردى. اس بەرۋگە بارۋ ءجونى جəنە وعان باراتىن توپتىڭ قۇرامى اسا ىجداعاتتىلىقپەن ىرىكتەلدى. اس بەرۋگە باراتىن توپتىڭ سانى əدەتتە بىرنەشە جۇزگە دەيىن باراتىن. اس بەرۋگە بارۋ جايىن تالقىلاپ، توپ قۇرامىن بەلگىلەۋ ءۇشىن كۇللى رۋدىڭ، ايماقتىڭ ەل باسىلارى باس قوسقان مəجىلىسكە شاقىرىلاتىن. اس بەرۋگە كەلەتىن باسقا رۋدىڭ ادامدارى وزدەرىنىڭ دəۋلەتىنە قاراي، مارقۇمعا جاقىندىعىنا، تىلەۋلەستىگىنە قاراي، ىسقاتقا، جەرلەۋگە شىعارىلعان شىعىننىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن ەكى، ءۇش، جەتى نە ونشاقتى جىلقى نەمەسە تۇيە جەتەكتەپ كەلەدى. بۇل «ازا» دەپ اتالدى.
قارالى ءۇيدىڭ قاسىنا ەر-تۇرمانى كىسى قىزىعارلىقتاي، ۇستىنە قارا شۇعا جابىلعان مارقۇمنىڭ اسىل قازىناسى رەتىندەگى ەڭ سۇيىكتى تۇلپارىن (تۇل ات) حالىقتىڭ كورىپ تاماشالاۋى ءۇشىن قويادى. بۇل عۇرىپتىڭ ماقساتى – حالىققا مارقۇمنىڭ كوزى تىرىسىندەگى مəرتەبەسىن əيگىلەۋ بولىپ تابىلادى اسقا حالىق كەلگەن بەتتە قارالى ۇيگە كىرىپ، شىققاننان كەيىن، سىرتتاعى بايلاۋلى تۇرعان تۇل اتتى قولدارىمەن سيپاپ، تəۋ ەتەدى.
جوقتاۋ ايتىلىپ، باتا قايىرىلعاننان كەيىن «ازاسىنا سالعانىمىز»، «ازاسىنا قوسقانىمىز» دەپ، مارقۇمنىڭ ءۇي-ىشىنە وزدەرىمەن الىپ كەلگەن تارتۋ-تارالعىسىن تابىس ەتەتىن. اسقا قاتىساتىندار ءساندى كيىنىپ، ەرەكشە سالتاناتپەن باراتىن. ماسەلەن، قارقارالىلىق وتەباي سال وسى اسقا كيىپ بارۋعا ارنايى سəۋكەلە تىكتىرگەن. ياعني، توقا ساپاققىزىنىڭ سəۋكەلەسىنەن جəنە التاي الداجۇمانقىزىنىڭ سəۋكەلەسىنەن دە ارتىق بولسىن دەپ، تىككەن ىسمەرگە ءجۇز جىلقىنىڭ قۇنىن تولەگەن.
قوناقتاردى قارسى الۋ.
دەرەكتەرگە قاراعاندا كەلەر قوناقتاردى قوزىكوش جەردەن ارنايى سايلانعان جىگىتتەر «دۇنيەنىڭ ءتورت تارابىنا»، ياعني تورتكە ءبولىنىپ قارسى العان. قوناقتاردىڭ اس بەرەتىن اۋىلعا بەتتەگەنىن ارنايى جىگىتتەر الدىن-الا اتپەن شاۋىپ كەلىپ اس بەرۋ جوسىنىن باسقارۋشىعا حابارلاپ وتىرعان. قالىپتاسقان ءدəستۇر بويىنشا، كەلگەن قوناقتاردىڭ اتتارىنىڭ تىزگىنىن ءبىر-بىرلەپ الىپ، اتىنان قولتىعىنان دەمەي ءتۇسىرىپ، كورىسەتىن ءتəرتىپ بولعان. كەلۋشىلەر الدىمەن قارالى تۋ تىگىلگەن ۇيگە كىرىپ كوڭىل ايتىپ، «باتا جاسارعا» əكەلگەن دۇنيە-مۇلىك، سابا-سابا قىمىزىن، ايداپ əكەلگەن مالىن جەروشاقتىڭ ماڭىندا ارنايى تىگىلگەن ۇيلەردىڭ جانىندا تۇرعان ادامدارعا تابىستايدى. قارسى الۋعا تاعايىندالعان جىگىتتەر كەلۋشىلەردى ارنايى بولىنگەن ۇيلەرىنە باستاپ اپارىپ ورنالاستىرادى.
اس بەرۋ، əدەتتە، جانجالسىز وتپەيدى. سەبەبى، بىرەۋ مەرت بولۋى مۇمكىن، جاراقاتتانۋى مۇمكىن، بəيگە داۋى نەمەسە ەكى بالۋان اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋىنداپ، ولاردى اجىراتۋ قيىنعا سوعىپ جاتادى. وسىندايدا اس بەرۋدى باسقارىپ، قاداعالاۋ ءۇشىن اسا بەدەلدى ءبىر ادام تاعايىندالادى. داۋ تۋا قالعان جاعدايدا قاداعالاۋشى ارالاسىپ، ەكى جاقتى جانجالعا جىبەرمەي كەلىسىمگە كەلتىرىپ وتىرعان.
وتكىزىلۋ بارىسى.
جوعارىدا ايتىلعانداي، استى كوبىنەسە مال سەمىرگەن كۇز مەرزىمىندە بەرەدى. قۇرباندىق رەتىندە سويىلعان قوي ەتى تۇتاس جەلىنىپ بولعان سوڭ عانا تۇلدانعان جىلقى سويىلادى. جىلقىنى باۋىزدار الدىندا ونى جەتەكتەپ ءۇيدى اينالدىرىپ شىعادى. اس بەرۋگە جينالعان حالىق پەن ولارعا تاراتىلار قۇرباندىق رەتىندە ەسەپسىز كوپ مال سويىلادى. جəنە ءəرتۇرلى ۇلتتىق ويىندار، الامان بəيگە، جامبى اتۋ، سايىس، اقىندار ايتىسى، ت.ب. وتكىزىلەدى. اس بەرۋ ءدəستۇرىنىڭ جوسىنىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان وزىندىك ەلەمەنتتەرى مەن وتكىزىلۋ ءتəرتىبى جəنە قاعيدالارى (جوقتاۋ، قارالى تۋ تىگۋ، سەپ جيۋ، تۇل ات) بار. ياعني بۇلار (اقساقالدار كەڭەسى، ساۋىن ايتۋ، وشاق قازۋ، مال سويار كۇن، استى باسقارۋ، قوناق كۇتەر كۇن، تاباق تارتۋ، اسقا سالتاناتپەن كەلۋ، ازا سالۋ، ۇلتتىق ويىندار جəنە ت.ب.) ەجەلدەن قالىپتاسقان ءجون-جوسىق بويىنشا اتقارىلادى. اس بەرۋدىڭ اياقتالۋعا جاقىنداعاندىعىن تۇل اتتى سويۋ، سەپ بۇزۋ، قارالى تۋدى جىعۋ سياقتى عۇرىپتىق شارالار كورسەتەدى. اس بەرۋ سالتاناتى بəيگەمەن اشىلىپ، بəيگەمەن جابىلادى. ياعني استىڭ العاشقى كۇنى وشاق مايلار بəيگەسى باستالسا، اس بەرۋدىڭ سوڭعى كۇنى الامان بəيگەنىڭ وتكىزىلۋى استىڭ سəن-سالتاناتتى بولىگىنىڭ اياقتالعاندىعىن بىلدىرەدى. الامان بəيگە ورىندارىنىڭ سانى مەن جەڭىمپازدارىنا بەرىلەتىن جۇلدەلەردىڭ كولەمى دە وتە قوماقتى بولىپ كەلەدى. بəيگەنىڭ جۇلدەسى جەڭىمپازدىڭ شىققان ورتاسى – تۇتاس ءبىر رۋدىڭ ورتاق يگىلىگى سانالادى.
اس بەرۋدىڭ رەسمي جابىلۋى جاريالانىپ، كەلگەن قوناقتار تاراي باستايدى، ال سەپ بۇزۋ، قارالى تۋدى سىندىرۋ، تۇل اتتى سويۋ عۇرىپتارىن ورىنداۋ تەك مارقۇمنىڭ تۋعان-تۋىس، رۋلاستارىنىڭ عانا قۇزىرىنداعى ءىس بولىپ تابىلادى. جوعارىدا ايتىلعانداي، ۇلكەن اس əدەتتە، ءۇش كۇننەن كەم بولماعان، ءتىپتى، ءتورت-بەس كۇنگە جالعاستى. ەرتەرەكتە ودان دا ۇزاق بولعانعا ۇقسايدى. استىڭ وتكىزىلەتىن ۋاقىتى جايىندا ي.ۆ.انيچكوۆ: «əدەتتە اس 4 كۇنگە سوزىلىپ: سəرسەنبى «وشاققازار كۇن»، بەيسەنبى «مال سوياتىن كۇن»، جۇما «تاباق تارتار كۇن»، ال سەنبى، جەكسەنبىدەگى ءتۇرلى ويىن جارىستار كەزىندە كيىز ۇيلەر جىعىلا باستاپ، جەكسەنبىدە تارقاپ، كوشىپ كەتەدى»، – دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. م.شورمانوۆ: «ءبىرىنشى كۇنى وشاق قازىپ، ۇيلەر تىگىلەدى، ەكىنشى كۇنى مال سويىلىپ، ەت اسىلسا، ءۇشىنشى كۇنى تاباق تارتىلىپ، ەل اراسىنداعى داۋ-جانجالدار قارالادى، ءتورتىنشى كۇنى ويىن-ساۋىق وتكىزىلىپ، ات شابادى، اسقا الىستان كەلگەندەردىڭ كوپشىلىگى وسى كۇنى تاراي باستايدى»، – دەپ جازادى.
بەس كۇنگە سوزىلعان اس تومەندەگىدەي تəرتىپپەن وتكەن: ءبىرىنشى كۇنى – استىڭ ءسəتتى وتكىزىلۋى ءۇشىن وشاق قازىلىپ جاتقان كەزدە ءبىر-ەكى مال سويىلىپ، ەتى وسى وشاقتارعا اسىلادى، ونى «قۇدايى» دەپ اتايدى. ەكىنشى كۇن – جەروشاقتى قازار كۇن جəنە وسىعان بايلانىستى «وشاق مايلار» ات جارىسى وتكىزىلەدى. ءۇشىنشى كۇن – بالۋان بەلدەسۋلەرى وتكىزىلەدى. ءتورتىنشى كۇن – جامبى اتۋ. بەسىنشى كۇن – اتشابار كۇن. اس بەرۋدىڭ جەتى كۇنگە سوزىلاتىنى تۋرالى دا مəلىمەتتەر بار: 1-كۇن – اسقا كەلگەن قوناقتاردى قارسى الۋ، ءۇيدى-ۇيگە ورنالاستىرۋ. 2-كۇنى ساداقپەن جامبى اتۋ (كۇمىس جəنە التىن اقشا) سايىسى وتكىزىلەدى. 3-كۇنى 20-30 شاقىرىم قاشىقتىققا قۇنان جارىسى وتكىزىلەدى. وعان 9 ءتۇرلى بəيگە تىگىلەدى. ءبىرىنشى بəيگەگە – تۇيە، سوڭعى بəيگەگە – تايتۇياق بەرىلەدى. وسى كۇنى قىز قۋ ويىنى دا ۇيىمداستىرىلادى. 4-كۇنى سايىس ويىنى وتكىزىلەدى. سونىمەن قاتار، وسى كۇنى بالۋاندار كۇرەسى دە وتكىزىلەدى. 5-كۇنى 50 شاقىرىمعا دەيىنگى قاشىقتىققا دونەن جارىسى وتكىزىلەدى. 6-كۇنى ەرتەڭگى بولاتىن الامان بəيگە بارىسى انىقتالادى. 7-كۇنى – استىڭ ەڭ ماڭىزدى كۇنى الامان بəيگە وتكىزىلەدى. بىراق استى وتكىزۋدە اتالعان شارالاردىڭ ۋاقىتتىق وتكىزىلۋىنىڭ رەتتىك جۇيەسى əركەز ساقتالا بەرمەگەن. مىسالى، م.شورمانوۆ اسىنىڭ التى كۇنگە سوزىلۋ سەبەبى اس بەرۋگە پاۆلودار مەن اقمولا ۋەزدەرى اراسىنداعى جەر داۋىن شەشۋ ءۇشىن ارنايى شاقىرىلعان توتەنشە سەزدىڭ قوسا ۇيىمداستىرىلۋىنا بايلانىستى بولدى. سىپاتاي باتىردىڭ اسى سەگىز كۇنگە، اقجولتاي اعىباي باتىردىڭ اسى توعىز كۇنگە سوزىلعان. ءبىر جاعىنان، بيلەر كەڭەسى اس بەرۋدىڭ ءون بويىندا تولاستاماي ءجۇرىپ، وندا جەسىر داۋى جەر داۋى شەشىلىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان، استىڭ سəن-سالتاناتتى ويىندارىمەن بىرگە اقىندار ايتىسى دا وتكىزىلگەن.
اقجولتاي اعىباي باتىردىڭ اسىنا جيىرما مىڭنان اسا ادام جينالعان ەكەن. ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز جəنە كىشى ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى جينالعان وسى ۇردىستە ءجۇز تاباقشى قىزمەت اتقارعان.
اس بەرۋدە وتكىزىلەتىن ويىنداردىڭ بارلىعى كوڭىل كوتەرۋگە ارنالماعان. ولاردىڭ كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن ەمەس، عۇرىپتىق (ريتۋالدىق) مىندەتى دا ايىرىقشا بولدى.
بالۋان كۇرەسى – كۇرەسپەن اينالىساتىن قارا كۇش يەلەرىنىڭ اس-تويلاردا كۇرەستەن سايىسقا ءتۇسۋى، كۇش سىناسۋى. كۇرەس اس بەرۋدە مىندەتتى تۇردە وتكىزىلدى. بالۋاندار كۇرەس سايىستارىنا ءوز رۋلارىنىڭ اتىنان شىعىپ، رۋىنىڭ نامىسى ءۇشىن كۇرەستى. جەڭىستەرگە جەتىپ، ەلىنىڭ اتىن شىعارعان بالۋانداردىڭ ەسىمى بۇكىل حالىققا تانىمال بولىپ، ەل قۇرمەتىنە بولەندى. «كۇش – ەلدىكى، ولجاسى – كوپتىكى» دەگەندەي بالۋان جۇلدەسى دە رۋلاستارىنا ۇلەستىرىلگەن. تۇيە تارتۋ – اس بەرۋدە ورىندالعان ەرتەدەن ورنىققان عۇرىپتىق ءمəنى بار جوسىننىڭ ءبىرى. بۇل جوسىن – «تايلاق تارتۋ»، «جەز بۇيدالى ىنگەننىڭ ءبيى»، «تۇيە شەشۋ» دەگەن سياقتى اتاۋلارمەن دە بەلگىلى.
Əسكەري-قولدانبالى ويىندار سياقتى اس بەرۋ سالتاناتىنىڭ باعدارلاماسىنا مىندەتتى تۇردە ەنگىزىلەتىن ويىننىڭ ءبىرى – تەڭگە الۋ (كۇمىس الۋ). بۇل ويىن وتە كونە əسكەري-جاۋگەرشىلىك زاماننان باستاۋ الادى. اسقا كەلگەن əر توپتا «تەڭگە الۋعا» ون سەگىز، جيىرمانىڭ ۇستىندەگى ەرگە تاقىمى بەرىك، ات قۇلاعىندا وينايتىن شاباندوز جىگىتتەر قاتىسقان. ويىن ەرەجەسى بويىنشا، بەلگىلەنگەن اراقاشىقتىقتا ءۇش-ءتورت جەردە شۇبەرەككە ءتۇيىلىپ، كۇمىس نەمەسە تەڭگە تاستالىنادى. شاباندوزدار كەزەك الىپ تىزبەككە تۇرادى. ولار كەلگەن كەزەكتەرىمەن وسى قاشىقتىقتا ەكپىندەپ شاۋىپ كەلە جاتىپ، شاپقان اتتى توقتاتپاي جولىنداعى تۇيىلگەن شۇبەرەكتى ات ۇستىنەن ەڭكەيە وتىرىپ الۋى كەرەك. كەيبىر ات قۇلاعىندا ويناعان شاباندوز جىگىتتەر وسى ويىن ۇستىندە ات ۇستىندە تۇرەگەپ شابۋ، شاۋىپ كەلە جاتقان ات ۇستىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ قايتا ءمىنۋ، ات باۋىرىندا ويناۋ سەكىلدى شاباندوزدىق ونەردىڭ نەشە ءتۇرىن كورسەتىپ، ەل ريزاشىلىعىنا بولەنەتىن.
استا بەلگىلى جۇيە بويىنشا وتەتىن ويىن تۇرلەرىنەن باسقا تازا كوڭىل كوتەرۋگە ارنالعان كوڭىلدى ويىندار دا وتكىزىلىپ تۇرعان. سولاردىڭ ءبىرى – تىلمەن تەڭگە الۋ. ابايدىڭ اتاسى وسكەنبايدىڭ اسىندا ۇيىعان قاتىق تولى تايقازانعا التىن تەڭگە تاستالىپ، تىستەپ الىپ شىعۋ بəسەكەسى وتكىزىلگەن. سونداي-اق، قىمىز تولى شارا ىشىنەن تەڭگە الۋ ويىنى دا ۇيىمداستىرىلدى. قىز قۋ ويىنى استاعى ويىن-ساۋىق تىزىمدەرىنىڭ ىشىندە كوپ كەزدەسە بەرمەيدى. استاردا داڭققا بولەنگەن بالۋان، سايىسكەر، مەرگەن، شاباندوز ادامدار ەسىمى ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ كۇللى ەلگە تاراسا، قىز قۋعا قاتىسۋشىلار تۋرالى مəلىمەتتەر جوقتىڭ قاسى. بəلكىم، بۇل جايتتى قىز قۋ ويىنىنىڭ فۋنكتسيونالدىق-سەمانتيكالىق ءمəنىنىڭ اس بەرۋدىڭ عۇرىپتىق كەڭىستىگىنىڭ سەمانتيكاسىنا سəيكەسسىزدىگىمەن تۇسىندىرۋگە دە بولاتىن شىعار. بۇل ويىننىڭ كوبىنەسە نەكە جəنە باسقا دا وتباسىلىق نەمەسە رۋلىق مەرەكەلەردە وتكىزىلەتىندىگى سوندىقتان بولسا كەرەك.
تۇل اتتى سويۋ.
تۇلدانعان اتتى سويار الدىندا اقتىق بايلانعان جۇگەن سالىپ، ەر-تۇرمانىمەن، əسەم جابۋىمەن سəندەپ، سىرماق ۇستىنە əكەلىپ ۇستاپ تۇرادى. وسى كەزدە جەسىر قالعان əيەل اتتىڭ موينىنان قۇشاقتاپ تۇرىپ، تۇل اتپەن كورىسىپ، جوقتاۋ ايتادى (قىزدارى دا قوسىلادى). باسۋ ايتىپ اجىراتسا دا، قيماستىقپەن اتتىڭ جالىنان ايىرىلماي كۇڭىرەنە جىرلايدى. كەيدە ۇزاق جوقتاۋ ايتىپ جىلاعان əيەلدەردى كۇشپەن اجىراتقاندا، ات جالىنىڭ قىلدارىن جۇلىپ كەتكەندەرى دە بولعان ەكەن. اتالمىش عۇرىپ مارقۇممەن تۇل ات ارقىلى جەسىردىڭ سوڭعى قوشتاسۋ ءسəتىن بەينەلەيدى. مارقۇمنىڭ اتىن تۇلداۋ جəنە ونى جىلدىعىندا سويۋ سياقتى عۇرىپتار ءəلى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ وتىر.
قارالى تۋدى سىندىرۋ – قارالى كۇن وسىمەن اياقتالدى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. كونە زامان ادامدارىنىڭ قابىرلەرىنەن سىندىرىلعان بۇيىمداردىڭ شىعۋىن عالىمدار بايىرعى ادامداردىڭ انيميزمدىك تۇسىنىگىمەن، زاتتاردىڭ «جانى» بولادى دەگەن سەنىمىمەن بايلانىستىرادى. ياعني ەرتەدە مەنشىكتى زاتتارىن əدەيى سىندىرعاندا، «ولگەن ادامنىڭ «جانىمەن» بىرگە ولىكتەر ەلىنە جەتەتىن زاتتاردىڭ «جانىن» دا ازات ەتۋگە كومەكتەسەمىز» دەگەن سەنىم بولدى. بۇل ءدəستۇر تىرىلەر مەن ولىلەردىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ تۇپكىلىكتى اياقتالعانىن بىلدىرەدى. مۇمكىندىگىنشە بۇل ءىستى جەسىردىڭ əمەڭگەرىنە تاپسىرعان. بۇل سالت «بۇدان بىلاي جەسىرگە əمەڭگەرى يەلىك ەتەدى، ولگەن كۇيەۋىنىڭ ورنىن سول باسادى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. دەمەك، قارالى تۋدى كىم كورىنگەنگە سىندىرتا بەرمەگەن.
تاباق تارتۋ.
تاباق تارتۋعا əدەتتە ىڭعايلى كيىنگەن، ءجون-جوسىقتى بىلەتىن سىپايى جاس جىگىتتەر سايلانعان. ءتəرتىپ بويىنشا تاباق جاساۋعا تاباققا ۇيدەگى قوناقتاردىڭ دəرەجەسىنە ساي مۇشەلەردىڭ سالىنىپ تارتىلۋىن باسقاراتىن جاسى ۇلكەندەۋ ادامدار تاعايىندالعان. ۇلكەنگە، اسا قۇرمەتتىلەرىنە جامباس، جىلىك تارتىلىپ، ەكى-ءۇش ادامعا ءبىر تاباقتان اينالعان. جوعارىدا ايتىلعانداي، بىرنەشە ءجۇز ءۇي تىگىلگەن اۋىلدىڭ قاشىقتىعى كەيدە 0,5-1,5 شاقىرىمعا دەيىن سوزىلعان. اس ۇيلەر əدەتتە قوناق ۇيلەردەن الىستاۋ جەرگە تىگىلەدى. قوناق ۇيلەردىڭ ەسىكتەرىنە ءبىر-ءبىر جىگىتتەن قويىلىپ، ۇيگە سىرتتان ادام كىرگىزبەي، ىشتەن شىعارماي، قوناقتاردىڭ جايلى وتىرۋىن قامتاماسىز ەتىپ، ۇيدەگى ادام سانى قانشا، نەشە تاباق كەرەكتىگىن باقىلاپ، باسقارۋشى ادامعا مəلىمدەپ وتىرادى. تاباقتاردىڭ كىرىس-شىعىسى ەسەپتەلىپ وتىرادى.
وشاق پەن ۇيلەر اراسى əجەپتəۋىر جەر بولعاندىقتان، تاباقتى اتپەن ءجۇرىپ تارتتى. تاباقشىلار اسقا تازا، ىقشام كيىنىپ، اتىن كۇمىس ەر-تۇرمانىمەن سايلاپ شىعادى. تاباق تاراتۋعا ءبىر كىسى باسشى بولادى، ونىڭ كومەكشىسىن ايداۋشى دەپ اتايدى، ول تاباقتىڭ الدىن-الا بەلگىلەنگەن باعىت بويىنشا تارتىلۋىن قاداعالاپ وتىرادى.«اس بەرۋ əر حالىقتا بار: سارت اس بەرسە پالاۋ، نوعاي اس بەرسە ءتۇرلى تاعام، قازاق اس بەرسە ەت پەن قىمىز، قوسىمشا ەرەكشەلىگى ات شاپتىرۋ» (ق.حاليد).
تالاي مىڭ قوناقتى كۇتىپ الىپ، ابىرويمەن شىعارىپ سالۋدىڭ قامىنداعى ەلدىڭ قىزمەتىن مۇحتار Əۋەزوۆ: «تاباق تارتۋعا وڭشەڭ جورعا اتتاردى سايلاپتى. بارلىق ات كۇمىس ەر-توقىممەن ەرتتەلگەن. كۇتۋشى جىگىتتەر باستارىنا تەگىس جىبەك ورامال بايلاپتى. اس وشاعىمەن ەكى ارادا بۇلار قوس تاباقتان الىپ، قاتار ىزعىتىپ جونەلگەندە، ولكە بويى جايناپ كەتكەندەي بولدى»، – دەپ استىڭ ەتنوگرافيالىق پوشىمىن دəل سۋرەتتەدى. وسى اسا جاۋاپتى قىزمەتتى ءمىنسىز اتقارۋ ءۇشىن تاباق تارتۋشى جىگىتتەر الدىن الا ارنايى دايىندىقتان وتەتىن. ول ءۇشىن تاباق الىپ قاشۋ نەمەسە مۇشە الىپ قاشۋ ويىندارى وتكىزىلگەن. شاۋىپ كەلە جاتقان اتتىڭ ۇستىندە قولىنا تاباق تولى ەت كوتەرىپ، ونى توكپەي-شاشپاي اپاراتىن جەرىنە دۇرىستاپ جەتكىزۋدى جەتىك مەڭگەرگەندەر عانا تاباق تارتۋعا تاڭدالىپ الىندى. اقجولتاي اعىباي باتىردىڭ اسىنا جيىرما مىڭنان اسا ادام جينالعان ەكەن. ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز جəنە كىشى ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى جينالعان وسى ۇردىستە ءجۇز تاباقشى قىزمەت اتقارعان. قوناققا قوعامداعى əلەۋمەتتىك مəرتەبەسىنە ساي، وزىنە ءتيىستى جىلىك مۇشەسىن تارتپاۋ نەمەسە شاتاستىرىپ، اۋىستىرىپ جىبەرۋ ۇيات سانالعان جəنە ادامدى قورلاۋدىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى. مۇنداي جاڭىلىس قوناقتاردىڭ وكپە-رەنىشىنىڭ تۋىنا əكەلىپ سوعاتىن. سونىمەن بىرگە، اسقا قانشا حالىق كەلسە دە، ولاردىڭ ەشقايسىسى اس بارىسىندا تاماقتىڭ تاپشىلىعىن سەزبەۋى ءتيىس. بۇل ءدəستۇرلى ورتادا بۇلجىماس قاعيدا بولىپ ورنىققان.
اس ءتəرتىبى بويىنشا اسقا تىگىلگەن əر ءۇيدىڭ «يەسى» بولادى، سولار قوناق كۇتۋشى بولىپ سانالىپ، قوناق كۇتۋگە قاجەتتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋدى ءوز موينىنا الادى. استىڭ العاشقى كۇنى وسى ءۇي يەلەرى جان-جاقتان كەلىپ جاتقان قوناقتاردى اس باسقارۋشىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا ءوز ۇيلەرىندە قارسى الادى. Əدەتتە، اسقا ساۋىن ايتۋعا نەمەسە اسقا دايىندىققا ارنالىپ وتكىزىلگەن القالى جيىن شەشىمى ارقىلى əر اۋىل، əر ءۇي وزدەرى قارسى الۋعا ءتيىستى قوناقتاردىڭ كىم ەكەنىن، قايدان كەلەتىنىن، ت.ب. جاي-جاپسارلارىن الدىن-الا ءبىلىپ وتىرادى. سوعان ارناپ سىي-سىياپات دايىندايدى. كەلگەن ادامدار سانى جيىرما-جيىرما بەستەي بولسا، ولاردى ءبىر ۇيگە تۇسىرەدى. قوعامداعى الاتىن ورنىنا قاراي تاڭداۋلى ۇيلەرگە جايعاستىرىلادى. Əر ۇيدە ءبىر-بىردەن كۇتۋشى، سابا-سابا قىمىز بولادى. داياشىلار قۇزىرىنا تەك قانا اس تارتىپ، تاباق تارتىپ، قىمىز-شاي قۇيۋ عانا ەمەس، ءوز اۋىلىنىڭ ء(ۇيىنىڭ) سəن-سالتاناتىن ولەڭ-جىرمەن əسپەتتەپ كورسەتۋ قىزمەتى دە كىرەدى. اسقا كەلۋشىلەردىڭ باس-اياعى جينالىپ بولعان سوڭ، تاباق تارتۋ باستالادى. Əر ءۇيدىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراي ون-ون بەس تاباققا دەيىن تارتىلادى. ەلگە بەلگىلى، ەرەكشە قادىر تۇتاتىن ادامدار الدىنا جەكە تاباق تارتىلىپ، قالعان 3-4 ادامعا ءبىر تاباقتان تارتىلادى. اسقا ەشكى، سيىر سويىلمايدى.
تاباق جاساۋدىڭ دا وزىندىك ءمəنى بار. كىمگە ارنالعان تاباق ەكەنىن تاباق جاساۋشى الدىن-الا ءبىلىپ وتىرادى. ءدəستۇر بويىنشا مالدىڭ ون ەكى جىلىگى جəنە باسقا مۇشەلەرى ادامنىڭ قوعامداعى ورنى مەن جولىنا لايىقتالىپ تارتىلماسا، تورەلەر، بەكتەر مەن بيلەر دەرەۋ نارازىلىعىن بىلدىرەتىن بولعان. ءدəستۇر بويىنشا مارقۇمنىڭ ارتىندا قالعان جەسىرىنىڭ əمەڭگەرى قارالى تۋدى سىندىرىپ، ءوزىنىڭ əدەت-عۇرىپقا ساي مəرتەبەلىك جاعدايىن بەكىتكەندە، تۇل اتتىڭ ەتى تەك قانا استى وتكىزۋگە ەرەكشە ەڭبەگى سىڭگەن ەل ارداقتىلارىنا عانا تاراتىلعان. وسى ارقىلى قازاق قوعامىنىڭ əلەۋمەتتىك قاتىناستار جۇيەسىنىڭ ىرگەلى پرينتسيپتەرى مەن نورمالارىنىڭ ومىرشەڭدىگى دəرىپتەلگەن.
اس بەرۋدىڭ اياقتالۋى.
اس بەرۋدىڭ باسى مەن سوڭى ءسəتتى بولۋى ءۇشىن مولدا اس وتەتىن جەردە دۇعا وقيدى. ورتا ەسەپپەن 3-5 كۇنگە جالعاسقان استىڭ سوڭعى كۇنى كوپشىلىك الامان بəيگەنىڭ اتتارى كومبەگە كەلگەنشە بالۋاندار كۇرەسىن تاماشالايدى. الامان بəيگەنىڭ وتۋىمەن سəن-سالتانات باعدارلاماسى اياقتالىپ، استىڭ رەسمي جابىلۋى جاريالانىپ، كەلگەن قوناقتار تاراي باستايدى. استىڭ اياقتالۋى كەزىندە قارالى تۋ سىندىرىلىپ، تۇل ات سويىلىپ، تەك مارقۇمنىڭ تۋعان-تۋىس، رۋلاستارىنىڭ قاتىسۋىمەن سەپ بۇزىلادى. اس تارقاردا كوپشىلىك اتىنان ەلگە سىيلى، قادىرمەندى اقساقال قوناقاسىعا باتا بەرەدى. قانجىعالى شاۋىپكەل باتىر ء(حىح ع. 80 ج.ج. قوستاناي، وزەنكولدە) اسىنىڭ تارقاۋىندا بەرىلگەن باتانىڭ ءبىر ۇلگىسى حالىق اۋزىندا ساقتالعان.
دۇعا قابىل، تىلەگىمىز دۇرىس بولسىن،
باق قاراپ، دəۋلەت ءبىتىپ، ىرىس قونسىن.
مəيىتكە حاق تاعالام راحىم قىلىپ،
قابىرى جارىق بولىپ، نۇرعا تولسىن.
اللانىڭ راحماتىنىڭ مولىن بەرسىن،
سۋسىنعا حاۋىز كəۋسار كولىن بەرسىن.
دۇعاسى كوپشىلىكتىڭ قابىل بولىپ،
ۇجماقتان مəڭگى-باقي ورىن بەرسىن.
اسقا جۇمسالعان شىعىن جəنە بەرىلەتىن جۇلدە. اسقا وتە مول قارجى، كوپ مال جۇمسالعان. اس بەرۋ بارىسىندا وينالاتىن ويىن جەڭىمپازدارىنا قوماقتى بəيگە بەرىلگەن.
1803 جىلى بەرىلگەن سىرىم داتۇلىنىڭ اسىندا 2 500 قوي، 200 جىلقى سويىلىپ تاراتىلعان، 1 000 سابا قىمىز بولىپ، 5 000 شەلەك قىمىز ىشىلگەن. شاي، قانت پەن توعىز نارعا توقاش ارتىپ، شەكتى كوتىبار باتىردىڭ ءوزى كەلگەن.
شومەكەي رۋىندا وتكىزىلگەن كəرىباي اسى تۋرالى ي.ۆ.انيچكوۆ اسقا 200 قوي، 40 جىلقى سويىلىپ، 200 پۇت كۇرىش دايارلانعاندىعىن، سابا-سابا قىمىزدىڭ كوپتىگى سول – əر ۇيگە ءبىر-ءبىر سابادان قويعاندا، ونىڭ سانى 200-دەن ارتاتىندىعىن ايتقان.
1860 جىلى «ەردەن كولىندە» ەردەن ساندىبايۇلىنا اس بەرىلگەندە 500 ءۇي تىگىلىپ، 160 جىلقى، 200 قوي سويىلعان. ات بəيگەسى 100 جىلقى بولعان. ەردەن بايعا وسىنداي دəرەجەدە ءۇش رەت اس بەرىلدى. ءۇش استا بارلىعى 1860 جىلقى، 600 قوي، 1000 سابا قىمىزى شىعىندالعان.
1860 جىلى قاراكول دەگەن جەردە وتكەن جاپپاس قۇلامباەۆتىڭ əكەسىنە بەرگەن اسى تۋرالى جازعان ۆ.پلوتنيكوۆتىڭ ەسەپتەۋىنشە، 600 پۇتقا دەيىن ەت ء(بىر ادامعا شاققاندا 5 فۋنت); 50 پۇتقا دەيىن سوروچين جارماسى; 150 ساباعا دەيىن قىمىز (əر سابادا ورتاشا ەسەپپەن 10 شەلەك قىمىز دەپ ساناعاندا 1500 شەلەكتى قۇرايدى); 25 فۋنتقا دەيىن شاي، 8 پۇت قانت جۇمسالعان. وسىعان قوسىمشا وسى اسقا كورشى جاپپاس اۋىلدارىنان شاقىرىلعان، شامامەن 400 ادامنان تۇراتىن قىزمەتشىلەرگە سويىلعان جəنە بەرىلگەن مال سانى 20 قوي مەن 8 جىلقىنى قۇراپ، 8 پۇت سوروچين جارماسى، 2 پۇت قانت جəنە 4 فۋنت شاي جۇمسالعان.
ساعىناي اسىنا 500 اق ءۇي تىگىلىپ، وعان 500 بۇقار كىلەمى ىلىنگەن، 5 توننا شاي əكەلىنگەن، جاڭا ىدىس-اياقتار تاشكەنت پەن قازان قالالارىنان الىنعان. 10 مىڭ كورپە-جاستىق توسەلىپ، قوناقتاردى سىيلاۋعا 500 بۇقار شاپانى كەلگەن. سىبىردەن 500 اڭ تەرىسى الىنعان. 20 مىڭ قوي، 1 000 جىلقى سويىلعان. 500 جىگىت اتپەن تاباق تارتىپ، 300 قىز قوناقتارعا داستارقان جايىپ، قىزمەت ەتكەن. بəيگەگە 500 تۇلپار قاتىسقان. اقاننىڭ əيگىلى قۇلاگەرى وسى استا مەرت بولدى.
مۇسا شورمانوۆتىڭ اسىندا 200 جىلقى، 300 قوي سويىلىپ، 20 مىڭ شەلەك قىمىز ءىشىلىپ، جينالعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگىنە شاي، باۋىرساق، توقاش، ورىك-مەيىز تاراتىلعان. قۇرمەتتى قوناقتار ءۇشىن پالاۋ دايىندالعان. «...Əرينە مۇنىڭ بارلىعى تەك مارقۇمنىڭ بالالارىنان شىققان شىعىن ەمەس. كوپ كومەكتى باي قازاقتار كورسەتتى»، – دەپ جازدى د.پۋتينتسەۆ استا-توك مولشىلىققا تاڭىرقاپ.
ساعىناي اسىنا 500 اق ءۇي تىگىلىپ، وعان 500 بۇقار كىلەمى ىلىنگەن، 5 توننا شاي əكەلىنگەن، جاڭا ىدىس-اياقتار تاشكەنت پەن قازان قالالارىنان الىنعان. 10 مىڭ كورپە-جاستىق توسەلىپ، قوناقتاردى سىيلاۋعا 500 بۇقار شاپانى كەلگەن. سىبىردەن 500 اڭ تەرىسى الىنعان. 20 مىڭ قوي، 1 000 جىلقى سويىلعان. 500 جىگىت اتپەن تاباق تارتىپ، 300 قىز قوناقتارعا داستارقان جايىپ، قىزمەت ەتكەن. بəيگەگە 500 تۇلپار قاتىسقان. اقاننىڭ əيگىلى قۇلاگەرى وسى استا مەرت بولدى.
موڭعوليانىڭ بايان-ولگي ايماعىندا ۇلتاراق باي قايتىس بولعاننان كەيiن ءۇشiنشi جىلى اس بەرىلگەن. بۇل اس 1909 جىلى كۇزدە بايان-ولگي ايماعىنىڭ دايىن ولكەسىنىڭ جالاڭاش، تاستىبۇلاق جەرiندە اتقارىلدى. اسقا 2 000 جىلقىنى ايداپ كەلىپ، شالماعا ىلىككەن 40 جىلقىنى سويعان. ونىڭ ىشىندە نەبىر جورعا، جۇيرىكتەرى دە بولعان. ۇلكەندەر «بۇلاي ىستەمەڭدەر، تاڭداپ سويىڭدار»، دەگەنگە «وزىنە بۇيىرماعاندا كىمگە بۇيىرادى» دەپ، ءدۇتباي زəڭگى باستاعان ۇلدارى كونبەي قويعان. التاي، قوبدا بەتi ءشۇي قازاعىنا (قوساعاش), ياكي 9 تاڭبالى نايمان، 12 اباق-كەرەيگە تۇگەل ساۋىن ايتىلعان، ءۇي تىگىپ، رۋ-رۋىمەن تۇسىرگەن. اسقا دەپ كۇنiنە قىرىق جىلقى، قوسىمشا قيساپسىز قوي سويىلعان. بiر اپتاعا جالعاسقان استا 500 ات بəيگەگە شاۋىپ بiرiنشi كەلگەن اتقا 9 جامبى تiككەن، ەڭ سوڭعى كەلگەن اتقا ءدəستۇرلi «كوك بۇقا» نەمەسە «كوك وگiز» سىيىنا دا 9 تايىنشا بەرىلگەن. مويىنبايۇلى بۋرىلبايدىڭ
(1928 ج.) اسىنا 200 كيiز ءۇي تiگiلiپ، 8 جەروشاققا تايقازان اسىلعان. 10 كۇنگە سوزىلعان اسقا 200 قوي، 80 جىلقى سويىلىپ، 300 بيە بايلانعان.
م.لەۆانەۆسكي ءوز جازبالارىندا وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا ىرعىز بويىندا وتكەن ءجۇسىپ جولاەۆ دەگەن كىسىنىڭ اسىندا ءجۇز شاقىرىمعا شابىلعان ات بəيگەسىندە 9 جۇلدە بەلگىلەنىپ، ءبىرىنشى اتتىڭ بəيگەسىنە – 500 قوي، 100 تۇيە، 40 جىلقى، 90 قۇندىز جəنە ءبىر جەتىم قىز (كۇڭ) بەرىلگەندىگىن كەلتىرەدى. ي.انيچكوۆ پەن ى.التىنسارين دە ءحىح عاسىردىڭ 70-جىلدارى وزىپ كەلگەن ات بəيگەسىنە مال مەن ت.ب. بۇيىمدارعا قوسا، جەتىم قىز بەرىلەتىندىگىن دە ايتىپ وتەدى. ءى.جانسۇگىروۆ وسى ءۇردىستىڭ كول-كوسىر دارقان وبرازىن بىلايشا سۋرەتتەدى:
وسىنداي بولىپ جاتتى ۇلى جيىن،
جيىننىڭ مىڭنان ءبىرىن ايتۋ قيىن.
ەتى تاۋ، قىمىزى كول دەۋگە بولار،
ايتقاندا تارتىڭقىراپ استىڭ سىيىن.
جوعارىدا ايتىلعانداي، اس بەرۋ دəۋلەتتى ادامداردىڭ، ۇيىمشىل ەلدىڭ عانا قولىنان كەلگەن. ابىلاي حاننىڭ اسى، قۇنانبايدىڭ əكەسى وسكەنبايدىڭ اسى، قانجىعالى شاۋىپكەل باتىردىڭ اسى، كەرەي ساعىنايدىڭ اسى، دۋلات سىپاتاي باتىردىڭ اسى بۇكىل ەلگە ءمəلىم بولىپ، اڭىزعا اينالعان توي بولدى. دەگەنمەن، اس بەرۋ كوپشىلىكپەن بىرگە اتقارىلار شارا بولعاندىقتان، تەك ءبىر əۋلەتكە نەمەسە ءبىر رۋعا عانا سالماق تۇسىرىلمەگەن. شاقىرىلعاندار دا ارۋاققا دەپ سويىس مالدارىن جəنە قىمىز تولى سابالارىن وزدەرىمەن بىرگە الا كەلگەن. سونىمەن اس بەرۋ ءۇردىسى ەل بىرلىگىنىڭ نىعايۋىندا ايىرىقشا ءرول اتقارعان ينستيتۋتتاردىڭ ءبىرى بولدى.
اس بەرۋ سالتىنىڭ عۇرىپتىق جانە الەۋمەتتىك-ساياسي فۋنكتسياسى. وسى ماسەلەنى تەوريالىق جەلىسپەن دەندەپ زەرتتەگەن نۇرسان ءالىمبايدىڭ قيسىندى پىكىرىنشە، اس بەرۋ، بىرىنشىدەن، قازاق سوتسيۋمىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان ىرگەلى نورمالارى مەن پرينتسيپتەرىن «مونتاجداۋ» تاسىلىمەن اسپەتتەۋدىڭ ەڭ كورنەكى ءارى ءتيىمدى جولى بولدى. ەكىنشىدەن، اس بەرۋ بارىسىندا قازاق سوتسيۋمىندا قوردالانعان ماسەلەلەر ۇنەمى ءوزىنىڭ ءتيىمدى شەشىمدەرىن تاۋىپ وتىرعاندىقتان، وسىناۋ ۇلى سالتتى ەتنوستىڭ وزىندىك ۇيىمداسۋ، ءھام ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ينستيتۋتى رەتىندە باعامداعان ءجون. ياعني كوشپەلى ورتاداعى əلەۋمەتتىك قاتىناستاردى ۇيىمداستىرۋ مەن رەتتەۋدىڭ اسا كورنەكى تəسىلدەرىنىڭ ءبىرى بولدى دەۋگە بولادى.
دوسىمبەك قاتران، ەرجان سماعۇلوۆ، «قازاق ادەبيەتى».
