قازاقستاندا مەملەكەتتىك رامىزدەرگە دەگەن سىيلاستىق ەرەكشە. رەسپۋبليكادا رامىزدەردى اياق استى ەتكەن جاندارعا قاتاڭ جازا قولدانىلادى. الايدا كەيدە مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ دۇرىس ورىندالماعان كەزدەردى دە بولادى. «مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ دۇرىس ورىندالماۋى» دەگەنىمىز – ءانۇراننىڭ دۇرىس ەمەستىگى.
ءانۇراننىڭ دۇرىس ورىندالماعانى تۋرالى فاكتىلەر:
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءانۇرانىنىڭ دۇرىس ورىندالماۋى تۋرالى بىرنەشە بەلگىلى فاكتىلەر بار. مۇنداي جاعدايلار ادەتتە سالتاناتتى نەمەسە حالىقارالىق شارالاردا ورىن الادى جانە ءجيى قوعامدىق نازارعا تۇسەدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ءانۇراننىڭ ءماتىنىن نەمەسە اۋەنىن دۇرىس ورىنداماۋمەن، تەحنيكالىق اقاۋلارمەن نەمەسە ۇيىمداستىرۋداعى قاتەلىكتەرمەن بايلانىستى. قازاقستاندىق سپورتشى – ماريا دميتريەنكو 2012 جىلى كۋۆەيتتە وتكەن مەرگەندىك جارىستا التىن مەدال جەڭىپ العان بولاتىن. الايدا ماراپاتتاۋ كەزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءانۇرانى ورىندالار شاقتا ۇيىمداستىرۋشىلار 2006 جىلى جارىق كورگەن «بورات» فيلمىندەگى ساتيرالىق ءاندى قوسىپ جىبەرگەن ەدى. بۇل جاعدايعا قازاقستان ۇلكەن نارازىلىق ءبىلدىرىپ، قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋدى. كەيىن جارىس ۇيىمداستىرۋشىلارى رەسمي تۇردە قازاقستان حالقىنان كەشىرىم سۇرادى.
ءدال وسىنداي جاعداي 2014 جىلعى ازيا ويىندارىندا دا بولعان. تەحنيكالىق اقاۋلارعا بايلانىستى قر مەملەكەتتىك ءانۇرانى دۇرىس ورىندالماي قالعان. سپورتتاعى ءانۇراننىڭ ورىندالۋى تۋرالى سيتۋاتسيالاردىڭ كوبى – دۇرىس دايىندىقتىڭ بولماۋىنان.
ءانۇراننىڭ تاريحىنان سىر شەرتسەك
مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ ءبىرى – ءانۇراننىڭ تاريحى تۋرالى ادىرنا پورتالىنىڭ ءتىلشىسى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت – ەدىل نويانۇلىنان ءبىلىپ قايتتى.
– ءانۇراننىڭ تاريحى نەدەن باستاۋ الدى؟
– قازىرگە ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەن «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىنىڭ تاريحى سوناۋ 1950 جىلداردى باستاۋ الادى. سىزدەرگە بەلگىلى مىنا 1953 جىلى ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن، ەلدە ءبىر ءوڭ وزگەرىس جاساۋعا قاجەت بولادى. ميلليونداعانى تۇرمەدە بولدى، قۋعىن-سۇرگىن كوردى. سوندا جاپپاي بۇكىل قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىندا ستەپلاگ، كارلاگ، الجير، گۋلاگ جۇيەسىنەن حالىق بوساتىلدى. بىراق بۇل ەلدە جاڭا پروبلەما تۋعىزدى، ياعني ميلليونداعان ادامداردى جۇمىسپەن قامتامسىز ەتۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. وسىنداي ساتتە 1953 جىلى كوكپ-نىڭ ساۋىر سوسىن قىركۇيەك ايىندا جىلىنا ەكى رەت وتەتىن پلەنۋمدا «تىڭ جانە تىڭايعان جەردى يگەرۋ» دەگەن ماسەلە كوتەرىلدى. ناتيجەسىندە 1954 جىلى ناۋرىز ايىندا قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىندا سوقا ءتۇسىپ، جەر جىرتىلا باستادى. «نەگە بۇل ايماق بوس تۇر؟» دەپ ايتاتىن بولساق، ونىڭ دا تاريحى ءارى قاراي كەتىپ قالادى. 1931-33 جىلدارى قازاقتار قىرىلىپ قالدى، كوشپەلى مال شارۋاشىلىع كەلمەسكە كەتتى. وسى بوس تۇرعان جەرگە – ميلليونداعان قۋعىن-سۇرگىندەردەن بوساعانداردى كىرگىزۋ كەرەك بولدى. ناتيجەسىندە تىڭ يگەرىلىپ، 1954-62 اراسىندا جۇرگىزىلدى. ال 1956 جىلى تۇڭعىش رەت قازاقستاندا 1 ملرد پۇت استىق جينالدى. ول دەگەنىمىز 16 ملن توننا. كەڭەستەر وداعى بويىنشا 40 ملن گەكتار جەرگە استىق ەگۋ كەرەك بولعان، سونى 25,5 ملن-ى قازاقستان اۋماعىندا يگەرىلدى. ءمىنى «تىڭ يگەرۋ ءوز-ءوزىن اقتادى» دەدى. ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىندا 6 وبلىس قۇرىلدى. وسى كەزەڭدە حرۋششەۆتىڭ «رەسەيدە بولاشاقتا وداقتاس رەسپۋبليكا بولمايدى، پارتيا كوميتەتتەرى بولادى» دەپ رەسەيدە كراسنودارسكي كراي، ستراۆوپولسكي كراي، كراسنويارسكي كراي دەگەن سياقتى. سوندا «تسەليننىي كراي» دەپ، وسى ايماقتارعا 2 ملن-عا جۋىق ادام قونىستاندىرىلدى عوي تىڭ يگەرۋگە. ال قازاقساننىڭ ءوزىنىڭ حالقى بۇل كەزەڭدە 6-7 ملن بولاتىن. سوعان 2 ملن ادامدى اكەپ قونىستاندىردى، ءبارى سلاۆيان حالقى. وسى كەزەڭدە 1959-62 جىلداردا قىتايدان 200 مىڭ قانداستارىمىز كەلىپ جاتقان بولاتىن. ولاردى دا ورنالاستىرعان جوق مال باعاتىن ايماقتارعا. ناتيجەسىندە ونىڭ ءبارىن ورىستار، سلاۆياندار باستى، سول سەبەپتەن دە «تسەليننىي كراي» دەگەن اقمولا قالاسىن تسەلينوگراد دەپ اۋىستىرىپ، سونداي دۇنيەلەر پايدا بولدى. سوندا ناجىمەدەنوۆ «التىن كۇن اسپانى، التىن ءدان دالاسى...» دەگەنى بۇل «قانشا جەردەن سىرتتان ادام كەلىپ جاتقان بولسا دا قازاقتىڭ جەرى، بۇل قازاقتىڭ جەرىندە الىنىپ جاتقان استىق» دەپ ءسوزىن دايىنداسا، ءشامشى قالداياقوۆ ءانىن جازعان. ناتيجەسىندە بۇل بىردەن كومپارتياعا ۇناماعان. «مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ جەرىم» دەگەن سوزدەر ول كەزدە بولمايدى عوي، كسرو-نىڭ كەزىندە «ۇلت ساياساتى» دەگەن بولۋى كەرەك. بۇعان 1959-65-تە 7 جىلدىق جوسپار بولعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدە. العاش رەت 1959 جىلى جامال وماروۆا العاش تاسپاعا جازعان. ءان ۇنەمى راديودا ايتىلىپ تۇراتىن بولعان جانە حالىققا ۇناعان. بۇنىڭ ار جاعىندا «قازاق ەلى، قازاقتىڭ جەرى» دەگەن تۇسىنىك بار.
– نەلىكتەن قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە ءانۇراننىڭ ءسوزى وزگەردى؟
– كەزىندە قازاق سسر-ءنىڭ ءوزىنىڭ گيمنى بولاتىن، ول جەردە لاتيف حاميدي بار، برۋسيلوۆسكي بار ول جەردە جالپى ءسوز بەن ءانى وتە تاماشا گيمن بولاتىن. «جارالعان نامىستان» دەپ باستالاتىن. بولعان سىلتاۋ مىنا 2006 جىلى «مەنىڭ قازاقستانىمدى ەلدىڭ گيمنىنە اينالدىرايىق» دەدى. نەگىزى سىلتاۋ «بۇرىڭعىنى نەگە ساقتامادىق» دەگەندە «ونىڭ ءسوزى اۋىر» دەگەن. ولجاس سۇلەيمەنوۆ پاريجگە بارادى. سوندا قازاقستاننىڭ گيمنىن تىڭداپ، سول تاۋەلسىزدىك العانن كەيىنگى جىلدارى عوي. «قانداي كەرەمەت گيمن، ءسوزىن ايتىڭىزدارشى» دەپ وتىنسە، ءسوزىن ايتا الماي ابايدىڭ «كوزىمنىڭ قاراسىن» ايتىپ ءسويتىپ قۇتىلعان ەكەن. سول نەگىزگى سەبەپ بۇل ءان سسر كەزىندە حالىققا بەيرەسمي گيمن بولدى. كەز-كەلگەن كونتسەرتتەردە ايتىلاتىن ءان بولدى. جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە جاستار وسى ءاندى ايتتى. سول سەبەپتى بۇل ءاننىڭ دە ءوزىنىڭ ساياساتى بار. 2006 جىلى 6 قاڭتاردا قايتادان قابىلداعاندا بۇل ءاننىڭ سوزىنە ج.ناجىمەدەنوۆپەن قاتار ن.نازارباەۆتىڭ دا اتى قوسىلدى.
– ءانۇراننىڭ ءسوزىن جازۋعا قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ نەگە ارالاستى؟
– نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ انگە ارالاسۋى، سول 2006 جىلى 6 قاڭتاردا كەزەكتە پرەزيدەنتتىك مەرزىمگە وتكەندە ونى ۇلىقتاۋ بارىسىندا تۇڭعىش رەت وسى ءان ورىندالدى. اۆتورلار رەتىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆتى دا كورسەتتى. ەندى بۇدان ەشقانداي دا ەرسىلىك كورمەيمىن. ناجىمەدەنوۆ جوق، ول كىسى 80 جىلداردىڭ باسىندا قايتىس بولىپ كەتكەن. ءشامشى قالداياقوۆ تا جوق ول كەزەڭدە. بۇل ءاندى گيمن تۇردە اكەلۋدىڭ باسقاشا جولى بولا قويمادى. گيمن رەتىندە ورالۋدىڭ سول كەزەڭدەگى پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆتىڭ جەكە ءرولى بولدى جانە ول وڭ باعاسىن بەردى. ايتپەسە باسقاشا بۇل ءاندى تۇتاستاي ەلدىڭ گيمنىنە اينالدىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سول سەبەپتى بۇل جەردە ن.نازارباەۆتىڭ گيمننىڭ ءسوزىن جازعان ادام رەتىندە ارتىقتىعى نە بولماسا «وزىنە يەلەنىپ الدى» دەگەن كىنا ارتا المايمىز. بۇل ءاندى «بىرەۋدىڭ ءانى قۇربان بولدى» دەپ ايتپاۋ كەرەك، كەرىسىنشە ەلىمىزدى قايتا تانىستىرعان، رۋحتى كوتەرگەن ءان رەتىندە، گيمن بولىپ تۇرۋىنا نازارباەۆتىڭ دا ەڭبەگى بار.
ءانۇراننىڭ تاريحى سونشا تەرەڭدە ەكەنىن بايقادىق. ءار ءسوزىنىڭ تۇبىندە ءبىر ماعىنا، ءبىر تاريح، ءبىر وقيعا جاتقانىن كورەمىز. رامىزدەردىڭ ءبىر بولشەگى – ءانۇراننىڭ حالىقارالىق ارەنادا دۇركىرەپ ويناپ تۇرعانىن بارشا قازاق قالايدى. الايدا جوعارىدا ايتا كەتكەن «بورات» سىندى كومەديالىق فيلمدەر – الەمگە قازاقستاننىڭ گيمنى تۋرالى تەرىس اقپارات قالدىرىپ، وزگە ەلدىڭ كوكەيىندە باسقاشا وي قالدىرادى. ال ونى وزگەرتۋ، ەلىمىزدى الەمدىك ارەنادا باسقاشا قىرىنان تانىتۋ – جاستاردىڭ قولىندا.
يسلام ادەن
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
