Qazaqstanda memlekettık rämızderge degen syilastyq erekşe. Respublikada rämızderdı aiaq asty etken jandarǧa qataŋ jaza qoldanylady. Alaida keide memlekettık rämızderdıŋ dūrys oryndalmaǧan kezderdı de bolady. «Memlekettık rämızderdıŋ dūrys oryndalmauy» degenımız – änūrannyŋ dūrys emestıgı.
Änūrannyŋ dūrys oryndalmaǧany turaly faktıler:
Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık änūranynyŋ dūrys oryndalmauy turaly bırneşe belgılı faktıler bar. Mūndai jaǧdailar ädette saltanatty nemese halyqaralyq şaralarda oryn alady jäne jiı qoǧamdyq nazarǧa tüsedı. Olardyŋ köpşılıgı änūrannyŋ mätının nemese äuenın dūrys oryndamaumen, tehnikalyq aqaularmen nemese ūiymdastyrudaǧy qatelıktermen bailanysty. Qazaqstandyq sportşy – Mariia Dmitrienko 2012 jyly Kuveitte ötken mergendık jarysta altyn medal jeŋıp alǧan bolatyn. Alaida marapattau kezınde Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık änūrany oryndalar şaqta ūiymdastyruşylar 2006 jyly jaryq körgen «Borat» filmındegı satiralyq ändı qosyp jıbergen edı. Būl jaǧdaiǧa Qazaqstan ülken narazylyq bıldırıp, qoǧamda ülken rezonans tudy. Keiın jarys ūiymdastyruşylary resmi türde Qazaqstan halqynan keşırım sūrady.
Däl osyndai jaǧdai 2014 jylǧy Aziia oiyndarynda da bolǧan. Tehnikalyq aqaularǧa bailanysty QR memlekettık änūrany dūrys oryndalmai qalǧan. Sporttaǧy änūrannyŋ oryndaluy turaly situasiialardyŋ köbı – dūrys daiyndyqtyŋ bolmauynan.
Änūrannyŋ tarihynan syr şertsek
Memlekettık rämızderdıŋ bırı – änūrannyŋ tarihy turaly Adyrna portalynyŋ tılşısı Tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent – Edıl Noianūlynan bılıp qaitty.
– Änūrannyŋ tarihy neden bastau aldy?
– Qazırge bızdıŋ aityp jürgen «Menıŋ Qazaqstanym» änınıŋ tarihy sonau 1950 jyldardy bastau alady. Sızderge belgılı myna 1953 jyly Stalin qaitys bolǧannan keiın, elde bır öŋ özgerıs jasauǧa qajet bolady. Milliondaǧany türmede boldy, quǧyn-sürgın kördı. Sonda jappai bükıl Qazaqstannyŋ soltüstık aimaqtarynda STEPLAG, KARLAG, ALJİR, GULAG jüiesınen halyq bosatyldy. Bıraq būl elde jaŋa problema tuǧyzdy, iaǧni milliondaǧan adamdardy jūmyspen qamtamsyz etu qajettılıgı tuyndady. Osyndai sätte 1953 jyly KOKP-nyŋ säuır sosyn qyrküiek aiynda jylyna ekı ret ötetın plenumda «Tyŋ jäne tyŋaiǧan jerdı igeru» degen mäsele köterıldı. Nätijesınde 1954 jyly nauryz aiynda Qazaqstannyŋ soltüstık aimaqtarynda soqa tüsıp, jer jyrtyla bastady. «Nege būl aimaq bos tūr?» dep aitatyn bolsaq, onyŋ da tarihy ärı qarai ketıp qalady. 1931-33 jyldary qazaqtar qyrylyp qaldy, köşpelı mal şaruaşylyǧ kelmeske kettı. Osy bos tūrǧan jerge – milliondaǧan quǧyn-sūrgınderden bosaǧandardy kırgızu kerek boldy. Nätijesınde tyŋ igerılıp, 1954-62 arasynda jürgızıldı. Al 1956 jyly tūŋǧyş ret Qazaqstanda 1 mlrd pūt astyq jinaldy. Ol degenımız 16 mln tonna. Keŋester odaǧy boiynşa 40 mln gektar jerge astyq egu kerek bolǧan, sony 25,5 mln-y Qazaqstan aumaǧynda igerıldı. Mını «tyŋ igeru öz-özın aqtady» dedı. Nätijesınde Qazaqstannyŋ soltüstık aimaqtarynda 6 oblys qūryldy. Osy kezeŋde Hruşevtyŋ «Reseide bolaşaqta odaqtas respublika bolmaidy, partiia komitetterı bolady» dep Reseide Krasnodarskii krai, Stravopolskii krai, Krasnoiarskii krai degen siiaqty. Sonda «Selinnyi krai» dep, osy aimaqtarǧa 2 mln-ǧa juyq adam qonystandyryldy ǧoi tyŋ igeruge. Al Qazaqsannyŋ özınıŋ halqy būl kezeŋde 6-7 mln bolatyn. Soǧan 2 mln adamdy äkep qonystandyrdy, bärı slavian halqy. Osy kezeŋde 1959-62 jyldarda Qytaidan 200 myŋ qandastarymyz kelıp jatqan bolatyn. Olardy da ornalastyrǧan joq mal baǧatyn aimaqtarǧa. Nätijesınde onyŋ bärın orystar, slaviandar basty, sol sebepten de «Selinnyi krai» degen Aqmola qalasyn Selinograd dep auystyryp, sondai dünieler paida boldy. Sonda Näjımedenov «Altyn kün aspany, altyn dän dalasy...» degenı būl «qanşa jerden syrttan adam kelıp jatqan bolsa da qazaqtyŋ jerı, būl qazaqtyŋ jerınde alynyp jatqan astyq» dep sözın daiyndasa, Şämşı Qaldaiaqov änın jazǧan. Nätijesınde būl bırden Kompartiiaǧa ūnamaǧan. «Menıŋ elım, menıŋ jerım» degen sözder ol kezde bolmaidy ǧoi, KSRO-nyŋ kezınde «ūlt saiasaty» degen boluy kerek. Būǧan 1959-65-te 7 jyldyq jospar bolǧan bızdıŋ elımızde. Alǧaş ret 1959 jyly Jamal Omarova alǧaş taspaǧa jazǧan. Än ünemı radioda aitylyp tūratyn bolǧan jäne halyqqa ūnaǧan. Būnyŋ ar jaǧynda «qazaq elı, qazaqtyŋ jerı» degen tüsınık bar.
– Nelıkten Qazaqstan täuelsızdık alǧannan keiın de änūrannyŋ sözı özgerdı?
– Kezınde Qazaq SSR-nıŋ özınıŋ gimnı bolatyn, ol jerde Latif Hamidi bar, Brusilovskii bar ol jerde jalpy söz ben änı öte tamaşa gimn bolatyn. «Jaralǧan namystan» dep bastalatyn. Bolǧan syltau myna 2006 jyly «Menıŋ Qazaqstanymdy eldıŋ gimnıne ainaldyraiyq» dedı. Negızı syltau «būryŋǧyny nege saqtamadyq» degende «onyŋ sözı auyr» degen. Oljas Süleimenov Parijge barady. Sonda Qazaqstannyŋ gimnın tyŋdap, sol täuelsızdık alǧann keiıngı jyldary ǧoi. «Qandai keremet gimn, sözın aityŋyzdarşy» dep ötınse, sözın aita almai Abaidyŋ «Közımnıŋ qarasyn» aityp söitıp qūtylǧan eken. Sol negızgı sebep būl än SSR kezınde halyqqa beiresmi gimn boldy. Kez-kelgen konsertterde aitylatyn än boldy. Jeltoqsan oqiǧasy kezınde jastar osy ändı aitty. Sol sebeptı būl ännıŋ de özınıŋ saiasaty bar. 2006 jyly 6 qaŋtarda qaitadan qabyldaǧanda būl ännıŋ sözıne J.Näjımedenovpen qatar N.Nazarbaevtyŋ da aty qosyldy.
– Änūrannyŋ sözın jazuǧa Qazaqstannyŋ eks-prezidentı Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev nege aralasty?
– Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ änge aralasuy, sol 2006 jyly 6 qaŋtarda kezekte prezidenttık merzımge ötkende ony ūlyqtau barysynda tūŋǧyş ret osy än oryndaldy. Avtorlar retınde Nūrsūltan Nazarbaevty da körsettı. Endı būdan eşqandai da ersılık körmeimın. Näjımedenov joq, ol kısı 80 jyldardyŋ basynda qaitys bolyp ketken. Şämşı Qaldaiaqov ta joq ol kezeŋde. Būl ändı gimn türde äkeludıŋ basqaşa joly bola qoimady. Gimn retınde oraludyŋ sol kezeŋdegı prezidentımız N.Nazarbaevtyŋ jeke rölı boldy jäne ol oŋ baǧasyn berdı. Äitpese basqaşa būl ändı tūtastai eldıŋ gimnıne ainaldyru mümkın emes edı. Sol sebeptı būl jerde N.Nazarbaevtyŋ gimnnıŋ sözın jazǧan adam retınde artyqtyǧy ne bolmasa «özıne ielenıp aldy» degen kınä arta almaimyz. Būl ändı «bıreudıŋ änı qūrban boldy» dep aitpau kerek, kerısınşe elımızdı qaita tanystyrǧan, ruhty kötergen än retınde, gimn bolyp tūruyna Nazarbaevtyŋ da eŋbegı bar.
Änūrannyŋ tarihy sonşa tereŋde ekenın baiqadyq. Är sözınıŋ tübınde bır maǧyna, bır tarih, bır oqiǧa jatqanyn köremız. Rämızderdıŋ bır bölşegı – änūrannyŋ halyqaralyq arenada dürkırep oinap tūrǧanyn barşa qazaq qalaidy. Alaida joǧaryda aita ketken «Borat» syndy komediialyq filmder – älemge Qazaqstannyŋ gimny turaly terıs aqparat qaldyryp, özge eldıŋ kökeiınde basqaşa oi qaldyrady. Al ony özgertu, elımızdı älemdık arenada basqaşa qyrynan tanytu – jastardyŋ qolynda.
İslam Äden
«Adyrna» ūlttyq portaly
