Qazaqstanda memlekettik rámizderge degen syılastyq erekshe. Respýblıkada rámizderdi aıaq asty etken jandarǵa qatań jaza qoldanylady. Alaıda keıde memlekettik rámizderdiń durys oryndalmaǵan kezderdi de bolady. «Memlekettik rámizderdiń durys oryndalmaýy» degenimiz – ánurannyń durys emestigi.
Ánurannyń durys oryndalmaǵany týraly faktiler:
Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik ánuranynyń durys oryndalmaýy týraly birneshe belgili faktiler bar. Mundaı jaǵdaılar ádette saltanatty nemese halyqaralyq sharalarda oryn alady jáne jıi qoǵamdyq nazarǵa túsedi. Olardyń kópshiligi ánurannyń mátinin nemese áýenin durys oryndamaýmen, tehnıkalyq aqaýlarmen nemese uıymdastyrýdaǵy qateliktermen baılanysty. Qazaqstandyq sportshy – Marııa Dmıtrıenko 2012 jyly Kýveıtte ótken mergendik jarysta altyn medal jeńip alǵan bolatyn. Alaıda marapattaý kezinde Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik ánurany oryndalar shaqta uıymdastyrýshylar 2006 jyly jaryq kórgen «Borat» fılmindegi satıralyq ándi qosyp jibergen edi. Bul jaǵdaıǵa Qazaqstan úlken narazylyq bildirip, qoǵamda úlken rezonans týdy. Keıin jarys uıymdastyrýshylary resmı túrde Qazaqstan halqynan keshirim surady.
Dál osyndaı jaǵdaı 2014 jylǵy Azııa oıyndarynda da bolǵan. Tehnıkalyq aqaýlarǵa baılanysty QR memlekettik ánurany durys oryndalmaı qalǵan. Sporttaǵy ánurannyń oryndalýy týraly sıtýaııalardyń kóbi – durys daıyndyqtyń bolmaýynan.
Ánurannyń tarıhynan syr shertsek
Memlekettik rámizderdiń biri – ánurannyń tarıhy týraly Adyrna portalynyń tilshisi Tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, doent – Edil Noıanulynan bilip qaıtty.
– Ánurannyń tarıhy neden bastaý aldy?
– Qazirge bizdiń aıtyp júrgen «Meniń Qazaqstanym» ániniń tarıhy sonaý 1950 jyldardy bastaý alady. Sizderge belgili myna 1953 jyly Stalın qaıtys bolǵannan keıin, elde bir óń ózgeris jasaýǵa qajet bolady. Mıllıondaǵany túrmede boldy, qýǵyn-súrgin kórdi. Sonda jappaı búkil Qazaqstannyń soltústik aımaqtarynda STEPLAG, KARLAG, ALJIR, GÝLAG júıesinen halyq bosatyldy. Biraq bul elde jańa problema týǵyzdy, ıaǵnı mıllıondaǵan adamdardy jumyspen qamtamsyz etý qajettiligi týyndady. Osyndaı sátte 1953 jyly KOKP-nyń sáýir sosyn qyrkúıek aıynda jylyna eki ret ótetin plenýmda «Tyń jáne tyńaıǵan jerdi ıgerý» degen másele kóterildi. Nátıjesinde 1954 jyly naýryz aıynda Qazaqstannyń soltústik aımaqtarynda soqa túsip, jer jyrtyla bastady. «Nege bul aımaq bos tur?» dep aıtatyn bolsaq, onyń da tarıhy ári qaraı ketip qalady. 1931-33 jyldary qazaqtar qyrylyp qaldy, kóshpeli mal sharýashylyǵ kelmeske ketti. Osy bos turǵan jerge – mıllıondaǵan qýǵyn-surginderden bosaǵandardy kirgizý kerek boldy. Nátıjesinde tyń ıgerilip, 1954-62 arasynda júrgizildi. Al 1956 jyly tuńǵysh ret Qazaqstanda 1 mlrd put astyq jınaldy. Ol degenimiz 16 mln tonna. Keńester odaǵy boıynsha 40 mln gektar jerge astyq egý kerek bolǵan, sony 25,5 mln-y Qazaqstan aýmaǵynda ıgerildi. Mini «tyń ıgerý óz-ózin aqtady» dedi. Nátıjesinde Qazaqstannyń soltústik aımaqtarynda 6 oblys quryldy. Osy kezeńde Hrýevtyń «Reseıde bolashaqta odaqtas respýblıka bolmaıdy, partııa komıtetteri bolady» dep Reseıde Krasnodarskıı kraı, Stravopolskıı kraı, Krasnoıarskıı kraı degen sııaqty. Sonda «elınnyı kraı» dep, osy aımaqtarǵa 2 mln-ǵa jýyq adam qonystandyryldy ǵoı tyń ıgerýge. Al Qazaqsannyń óziniń halqy bul kezeńde 6-7 mln bolatyn. Soǵan 2 mln adamdy ákep qonystandyrdy, bári slavıan halqy. Osy kezeńde 1959-62 jyldarda Qytaıdan 200 myń qandastarymyz kelip jatqan bolatyn. Olardy da ornalastyrǵan joq mal baǵatyn aımaqtarǵa. Nátıjesinde onyń bárin orystar, slavıandar basty, sol sebepten de «elınnyı kraı» degen Aqmola qalasyn elınograd dep aýystyryp, sondaı dúnıeler paıda boldy. Sonda Nájimedenov «Altyn kún aspany, altyn dán dalasy...» degeni bul «qansha jerden syrttan adam kelip jatqan bolsa da qazaqtyń jeri, bul qazaqtyń jerinde alynyp jatqan astyq» dep sózin daıyndasa, Shámshi Qaldaıaqov ánin jazǵan. Nátıjesinde bul birden Kompartııaǵa unamaǵan. «Meniń elim, meniń jerim» degen sózder ol kezde bolmaıdy ǵoı, KSRO-nyń kezinde «ult saıasaty» degen bolýy kerek. Buǵan 1959-65-te 7 jyldyq jospar bolǵan bizdiń elimizde. Alǵash ret 1959 jyly Jamal Omarova alǵash taspaǵa jazǵan. Án únemi radıoda aıtylyp turatyn bolǵan jáne halyqqa unaǵan. Bunyń ar jaǵynda «qazaq eli, qazaqtyń jeri» degen túsinik bar.
– Nelikten Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin de ánurannyń sózi ózgerdi?
– Kezinde Qazaq SSR-niń óziniń gımni bolatyn, ol jerde Latıf Hamıdı bar, Brýsılovskıı bar ol jerde jalpy sóz ben áni óte tamasha gımn bolatyn. «Jaralǵan namystan» dep bastalatyn. Bolǵan syltaý myna 2006 jyly «Meniń Qazaqstanymdy eldiń gımnine aınaldyraıyq» dedi. Negizi syltaý «buryńǵyny nege saqtamadyq» degende «onyń sózi aýyr» degen. Oljas Súleımenov Parıjge barady. Sonda Qazaqstannyń gımnin tyńdap, sol táýelsizdik alǵann keıingi jyldary ǵoı. «Qandaı keremet gımn, sózin aıtyńyzdarshy» dep ótinse, sózin aıta almaı Abaıdyń «Kózimniń qarasyn» aıtyp sóıtip qutylǵan eken. Sol negizgi sebep bul án SSR kezinde halyqqa beıresmı gımn boldy. Kez-kelgen konertterde aıtylatyn án boldy. Jeltoqsan oqıǵasy kezinde jastar osy ándi aıtty. Sol sebepti bul ánniń de óziniń saıasaty bar. 2006 jyly 6 qańtarda qaıtadan qabyldaǵanda bul ánniń sózine J.Nájimedenovpen qatar N.Nazarbaevtyń da aty qosyldy.
– Ánurannyń sózin jazýǵa Qazaqstannyń eks-prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev nege aralasty?
– Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń ánge aralasýy, sol 2006 jyly 6 qańtarda kezekte prezıdenttik merzimge ótkende ony ulyqtaý barysynda tuńǵysh ret osy án oryndaldy. Avtorlar retinde Nursultan Nazarbaevty da kórsetti. Endi budan eshqandaı da ersilik kórmeımin. Nájimedenov joq, ol kisi 80 jyldardyń basynda qaıtys bolyp ketken. Shámshi Qaldaıaqov ta joq ol kezeńde. Bul ándi gımn túrde ákelýdiń basqasha joly bola qoımady. Gımn retinde oralýdyń sol kezeńdegi prezıdentimiz N.Nazarbaevtyń jeke róli boldy jáne ol oń baǵasyn berdi. Áıtpese basqasha bul ándi tutastaı eldiń gımnine aınaldyrý múmkin emes edi. Sol sebepti bul jerde N.Nazarbaevtyń gımnniń sózin jazǵan adam retinde artyqtyǵy ne bolmasa «ózine ıelenip aldy» degen kiná arta almaımyz. Bul ándi «bireýdiń áni qurban boldy» dep aıtpaý kerek, kerisinshe elimizdi qaıta tanystyrǵan, rýhty kótergen án retinde, gımn bolyp turýyna Nazarbaevtyń da eńbegi bar.
Ánurannyń tarıhy sonsha tereńde ekenin baıqadyq. Ár sóziniń túbinde bir maǵyna, bir tarıh, bir oqıǵa jatqanyn kóremiz. Rámizderdiń bir bólshegi – ánurannyń halyqaralyq arenada dúrkirep oınap turǵanyn barsha qazaq qalaıdy. Alaıda joǵaryda aıta ketken «Borat» syndy komedııalyq fılmder – álemge Qazaqstannyń gımny týraly teris aqparat qaldyryp, ózge eldiń kókeıinde basqasha oı qaldyrady. Al ony ózgertý, elimizdi álemdik arenada basqasha qyrynan tanytý – jastardyń qolynda.
Islam Áden
«Adyrna» ulttyq portaly
