بۇگىنگى تاڭدا اەس ماسەلەسى كۇن تارتىبىنلەگى وزەكتى تاقىرىپ. حالىق پەن ەل قامىن ويلاۋشىلاردىڭ پىكىرى سان ءتۇرلى. ءبىرى ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىقتىڭ الدىن الادى دەسە، ەندى ءبىرى ەكولوگيامىز وڭدالادى دەيدى. اق قاراسىن اجىراتىپ، دەرەككە نەگىزدەلگەن اقپارات الۋ ءۇشىن «ادىرنا» ءتىلشسى «استانا ەنەرگيا» اق مامانى، ەكولوگ جانسايا احمەتوۆامەن سۇحباتتاستى.
- جانسايا حانىم، ءبىز قازىر قولدانىپ جۇرگەن ەنەرگيا كوزى جەس. جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارىنىڭ ەكولوگياعا زياندى تۇستارىن ايتىڭىزشى:
- ءيا، قازىرگى ۋاقىتتا ەنەرگيانىڭ نەگىزگى كوزى جىلۋ ورتالىقتارى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ اسەرىنەن بولاتىن زيان قازىردىڭ وزىندە بارىنە بەلگىلى: اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋى، قالدىقتاردىڭ پايدا بولۋى جانە كومىرتەگى ءىزى. وكىنىشكە قاراي، بارلىق جەو قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالاسىنداعى ەڭ جاقسى قولجەتىمدى تەحنولوگيالاردى، نەگىزىنەن، ولاردىڭ قىمبات قۇنىنا بايلانىستى بىردەن الا المايدى. ناتيجەسىندە ۇنەمى لاستانۋ پايدا بولادى.
قازىر كوپتەگەن دامىعان ەلدەر بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋدە: كۇن، جەل جانە اتوم.
- ۇسىنىلىپ جاتقان جاڭا ەنەرگيا كوزى - اەس. ونىڭ جۇمىسى كەزىندە جيناقتالعان راديواكتيۆتى قالدىقتار قايدا كەتەدى؟ وزگە ەلدەردە ونى زيانسىز جويۋ ءۇشىن قانداي پراكتيكا قولدانىلادى؟
- اەس قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىندە راديواكتيۆتى قالدىقتار دا تۇزىلەدى. قاۋىپتىلىككە قاراماستان، ولاردىڭ كولەمى جەو-دان پايدا بولاتىن كۇل-قوج قالدىقتارىنىڭ كولەمىنەن الدەقايدا از. اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى بار الدىڭعى قاتارلى ەلدەر، ەڭ الدىمەن، پايدا بولاتىن قالدىقتاردىڭ مولشەرىن ازايتۋعا تىرىسادى. سونداي-اق، سۇيىق، قاتتى جانە گاز ءتارىزدى راديواكتيۆتى قالدىقتاردى وڭدەۋ مەن كونديتسيونەرلەۋدىڭ ءارتۇرلى ادىستەرى قولدانىلادى. ارينە، الدىن-الا وڭدەۋ جانە تازارتۋ كەزەڭدەرىنەن وتپەگەن قالدىقتاردى كومۋگە بولمايدى.
- گيدرولوگياعا قالاي اسەر ەتەدى؟ بالقاش كولىنە زاقىم ءتيۋى مۇمكىن بە؟
- اەس قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىندە سۋ ورتاسىنا ەشقانداي اسەر بولمايدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قىزمەتى ءۇشىن سۋدىڭ ۇلكەن كولەمى قاجەت بولعاندىقتان، ءاربىر سۋ وبەكتىسى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ كريتەريلەرىنە سايكەس كەلمەيدى. ءبىزدىڭ بالقاش كولى، ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، اەس رەاكتورلارىن سالقىنداتۋ ءۇشىن بارىنشا وڭتايلى. بۇل الىناتىن سۋلار كولگە قايتا ورالادى دەگەندى بىلدىرەدى. سۋدى پايدالانۋدىڭ اينالمالى، تۇيىق جۇيەسى كولدىڭ لاستانۋىن بولدىرمايدى. الايدا، راديواكتيۆتى لاستانۋ قاۋپىن قوسپاعاندا، اسەردىڭ باسقا تۇرلەرى تۋرالى ۇمىتپاڭىز: مىسالى، شۋ. سوندىقتان بالقاشتىڭ سۋ استىنداعى جانۋارلار الەمىنە جاعىمسىز اسەر ەتەتىن شۋ مەن ءدىرىل سياقتى فيزيكالىق فاكتورلاردىڭ اسەرىن ەسكەرگەن ءجون.
- ەنەرگەتيكتەر ءبىزدىڭ ەلدە كومىر قورى جەتكىلىكتى دەيدى. ءتىپتى 2 عاسىرعا جەتەتىن كومىرىمىز بار دەيدى. ال ەگەر 200 جىل بويى كومىر جاعاتىن بولساق، ەكولوگيانىڭ جاي كۇيى نە بولادى؟
- ەلدەگى قاتتى وتىن قورلارى بويىنشا ساراپشىلاردىڭ ءارتۇرلى باعالاۋلارىنا قاراماستان، ول جەتكىلىكتى بولسا دا، ءبىز قازىر ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۋاقىت لاستانۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىمەن سيپاتتالاتىنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. كليماتتىڭ وزگەرۋى – قازىردىڭ وزىندە بولىپ جاتىر. ەگەر ءبىز كومىردى بىردەي قارقىنمەن جانە مولشەردە جاعۋدى جالعاستىرا بەرسەك، وندا ءبىز جاھاندىق جىلىنۋ پروتسەسىن جەدەلدەتەمىز. باسقاشا ايتقاندا، بىزدە كوپ تاڭداۋ جوق: نە كومىردى جاعۋدى جانە پلانەتانى لاستاۋدى جالعاستىرامىز، نە بالاما كوزدەرگە اۋىسامىز جانە كەم دەگەندە كليماتتىڭ وزگەرۋ پروتسەسىن باياۋلاتامىز.
- اەس سالۋ كەزىندە ەكولوگيانىڭ قانداي ماڭىزدى تۇستارىن نازارعا الۋىمىز كەرەك؟
- كوپتەگەن ساراپشىلار قازىردىڭ وزىندە اەس سالۋ ماسەلەسىمەن اينالىسادى، عىلىمي-تەحنيكالىق نەگىزدەمە دايىنداۋدا. بۇل وتە ماڭىزدى، ويتكەنى عىلىمي دالەلدەنبەگەن ادىستەردى قولدانۋعا جول بەرىلمەيدى. ەڭ الدىمەن، جەر سىلكىنىسىنە توزىمدىلىكتى ەسكەرۋ قاجەت. جاپونياداعى فۋكۋسيما اپاتى بارىنە تانىس. رەاكتورلار مەن اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاراماستان، تسۋنامي، كەز-كەلگەن تابيعي قۇبىلىس سياقتى، كەنەتتەن جانە قايتىمسىز بولادى. رەاكتورلار سالىناتىن ماتەريالداردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن سەنىمدىلىگىن ەسكەرۋ ماڭىزدى. ميلليسەكۋندتار ىشىندە كوپتەگەن حيميالىق جانە فيزيكالىق پروتسەستەر بولعاندىقتان، ولاردىڭ كوپشىلىگى ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن بولۋى مۇمكىن. قىزمەتكەرلەردىڭ قۇزىرەتتىلىگى دە ماڭىزدى فاكتور بولادى. اەس پايدالانۋعا بەرىلگەن كەزدە جۇمىسشى پەرسونالدىڭ جوعارى ءبىلىمى مەن قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىن ءبىلۋى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ستانتسيانىڭ جۇمىس ىستەۋ ءپرينتسيپىن ءبىلۋى، ىقتيمال تاۋەكەلدەردى ءتۇسىنۋى جانە ءتىپتى شاعىن اپاتتاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىن شارالاردى قابىلداۋى ءتيىس.
- قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە ەكولوگياداعى باستى ماسەلە نە؟ حالىق نەنى ءبىلۋى ءتيىس؟
- ەلدىڭ ەڭ ماڭىزدى ەكولوگيالىق پروبلەماسىن ءبولىپ كورسەتۋ قيىن، ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلىمىز ۇلكەن. ءار ايماقتىڭ ءوزىنىڭ ەكولوگيالىق ءپروفيلى جانە سايكەسىنشە ءوز پروبلەمالارى بار. الايدا، قورشاعان ورتانى جاقسارتۋ جاعدايى، وكىنىشكە وراي، ءالى قاجەت ەمەس. اۋانىڭ، سۋدىڭ، توپىراقتىڭ لاستانۋى جانە ەڭ اۋىرى-قالدىقتاردى باسقارۋ. اعىمداعى ەكولوگيالىق پروبلەمالار شەشىلمەيىنشە جانە ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندەگى ەكولوگيالىق جاعداي جاقسارمايىنشا، اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋدا ۇلكەن جۋاپكەرشىلىك تانىتۋىمىز قاجەت. الايدا، بىزدە ءالى دە ۋاقىت بار، شامامەن 12 جىل. بۇل، مەنىڭ ويىمشا، ءبىز وزەكتى ماسەلەلەردى شەشىپ، بەيبىت اتوم داۋىرىنە ساپالى دايىندالۋىمىز كەرەك ۋاقىت ارالىعى.
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
دينا ليتپين
