Búgingi tańda AES máselesi kún tártibinlegi ózekti taqyryp. Halyq pen el qamyn oılaýshylardyń pikiri san túrli. Biri energetıkalyq tapshylyqtyń aldyn alady dese, endi biri ekologııamyz ońdalady deıdi. Aq qarasyn ajyratyp, derekke negizdelgen aqparat alý úshin «Adyrna» tilshsi «Astana energııa» AQ mamany, ekolog Jansaıa Ahmetovamen suhbattasty.
- Jansaıa hanym, biz qazir qoldanyp júrgen energııa kózi JES. Jylý elektr ortalyqtarynyń ekologııaǵa zııandy tustaryn aıtyńyzshy:
- Iá, qazirgi ýaqytta energııanyń negizgi kózi jylý ortalyqtary bolyp tabylady. Olardyń áserinen bolatyn zııan qazirdiń ózinde bárine belgili: atmosferalyq aýanyń lastanýy, qaldyqtardyń paıda bolýy jáne kómirtegi izi. Ókinishke qaraı, barlyq JEO qorshaǵan ortany qorǵaý salasyndaǵy eń jaqsy qoljetimdi tehnologııalardy, negizinen, olardyń qymbat qunyna baılanysty birden ala almaıdy. Nátıjesinde únemi lastaný paıda bolady.
Qazir kóptegen damyǵan elder balamaly energııa kózderine kóshýde: kún, jel jáne atom.
- Usynylyp jatqan jańa energııa kózi - AES. Onyń jumysy kezinde jınaqtalǵan radıoaktıvti qaldyqtar qaıda ketedi? Ózge elderde ony zııansyz joıý úshin qandaı praktıka qoldanylady?
- AES qyzmetiniń nátıjesinde radıoaktıvti qaldyqtar da túziledi. Qaýiptilikke qaramastan, olardyń kólemi JEO-dan paıda bolatyn kúl-qoj qaldyqtarynyń kóleminen áldeqaıda az. Atom elektr stanııalary bar aldyńǵy qatarly elder, eń aldymen, paıda bolatyn qaldyqtardyń mólsherin azaıtýǵa tyrysady. Sondaı-aq, suıyq, qatty jáne gaz tárizdi radıoaktıvti qaldyqtardy óńdeý men kondııonerleýdiń ártúrli ádisteri qoldanylady. Árıne, aldyn-ala óńdeý jáne tazartý kezeńderinen ótpegen qaldyqtardy kómýge bolmaıdy.
- Gıdrologııaǵa qalaı áser etedi? Balqash kóline zaqym tııýi múmkin be?
- AES qyzmetiniń nátıjesinde sý ortasyna eshqandaı áser bolmaıdy dep aıtýǵa bolmaıdy. Atom elektr stanııasynyń qyzmeti úshin sýdyń úlken kólemi qajet bolǵandyqtan, árbir sý obektisi atom elektr stanııasyn salý krıterıılerine sáıkes kelmeıdi. Bizdiń Balqash kóli, sarapshylardyń pikirinshe, AES reaktorlaryn salqyndatý úshin barynsha ońtaıly. Bul alynatyn sýlar kólge qaıta oralady degendi bildiredi. Sýdy paıdalanýdyń aınalmaly, tuıyq júıesi kóldiń lastanýyn boldyrmaıdy. Alaıda, radıoaktıvti lastaný qaýpin qospaǵanda, áserdiń basqa túrleri týraly umytpańyz: mysaly, shý. Sondyqtan Balqashtyń sý astyndaǵy janýarlar álemine jaǵymsyz áser etetin shý men diril sııaqty fızıkalyq faktorlardyń áserin eskergen jón.
- Energetıkter bizdiń elde kómir qory jetkilikti deıdi. Tipti 2 ǵasyrǵa jetetin kómirimiz bar deıdi. Al eger 200 jyl boıy kómir jaǵatyn bolsaq, ekologııanyń jaı kúıi ne bolady?
- Eldegi qatty otyn qorlary boıynsha sarapshylardyń ártúrli baǵalaýlaryna qaramastan, ol jetkilikti bolsa da, biz qazir ómir súrip jatqan ýaqyt lastanýdyń joǵary deńgeıimen sıpattalatynyn túsinýimiz kerek. Klımattyń ózgerýi – qazirdiń ózinde bolyp jatyr. Eger biz kómirdi birdeı qarqynmen jáne mólsherde jaǵýdy jalǵastyra bersek, onda biz jahandyq jylyný proesin jedeldetemiz. Basqasha aıtqanda, bizde kóp tańdaý joq: ne kómirdi jaǵýdy jáne planetany lastaýdy jalǵastyramyz, ne balama kózderge aýysamyz jáne kem degende klımattyń ózgerý proesin baıaýlatamyz.
- AES salý kezinde ekologııanyń qandaı mańyzdy tustaryn nazarǵa alýymyz kerek?
- Kóptegen sarapshylar qazirdiń ózinde AES salý máselesimen aınalysady, ǵylymı-tehnıkalyq negizdeme daıyndaýda. Bul óte mańyzdy, óıtkeni ǵylymı dáleldenbegen ádisterdi qoldanýǵa jol berilmeıdi. Eń aldymen, jer silkinisine tózimdilikti eskerý qajet. Japonııadaǵy Fýkýsıma apaty bárine tanys. Reaktorlar men atom elektr stanııalarynyń qaýipsizdigine qaramastan, ýnamı, kez-kelgen tabıǵı qubylys sııaqty, kenetten jáne qaıtymsyz bolady. Reaktorlar salynatyn materıaldardyń qaýipsizdigi men senimdiligin eskerý mańyzdy. Mıllısekýndtar ishinde kóptegen hımııalyq jáne fızıkalyq proester bolǵandyqtan, olardyń kópshiligi áli tolyq zerttelmegen bolýy múmkin. Qyzmetkerlerdiń quzyrettiligi de mańyzdy faktor bolady. AES paıdalanýǵa berilgen kezde jumysshy personaldyń joǵary bilimi men qaýipsizdik erejelerin bilýi ǵana emes, sonymen qatar stanııanyń jumys isteý prınıpin bilýi, yqtımal táýekelderdi túsinýi jáne tipti shaǵyn apattardyń aldyn alý úshin barlyq múmkin sharalardy qabyldaýy tıis.
- Qazirgi tańda elimizde ekologııadaǵy basty másele ne? Halyq neni bilýi tıis?
- Eldiń eń mańyzdy ekologııalyq problemasyn bólip kórsetý qıyn, óıtkeni bizdiń elimiz úlken. Ár aımaqtyń óziniń ekologııalyq profıli jáne sáıkesinshe óz problemalary bar. Alaıda, qorshaǵan ortany jaqsartý jaǵdaıy, ókinishke oraı, áli qajet emes. Aýanyń, sýdyń, topyraqtyń lastanýy jáne eń aýyry-qaldyqtardy basqarý. Aǵymdaǵy ekologııalyq problemalar sheshilmeıinshe jáne elimizdiń barlyq óńirlerindegi ekologııalyq jaǵdaı jaqsarmaıynsha, atom elektr stanııasyn salýda úlken jýapkershilik tanytýymyz qajet. Alaıda, bizde áli de ýaqyt bar, shamamen 12 jyl. Bul, meniń oıymsha, biz ózekti máselelerdi sheship, beıbit atom dáýirine sapaly daıyndalýymyz kerek ýaqyt aralyǵy.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
Dına LITPIN
