ەكونوميكا قالاي داميدى؟ ءبىز قالاي ءوز ۇلەسىمىزدى قوسا الامىز؟ وسى سىندى وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ ۇلگەرگەن تاقىرىپتاردى ءتىلشىمىز ەكونوميست-سوتسيولوگ، DAMU Research Group زەرتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ ديرەكتورى تيمۋر ايساۋتوۆپەن بولعان سۇحباتىندا قوزعادى.
- الەۋمەتتىك قوعامعا اەس قالاي اسەر ەتەدى؟
- اەس راسىمەن كەرەك دۇنيە. ەلىمىزگە اسا قاجەت ستراتەگيالىق قۇرىلىم. بۇرىندا ساۋد ارابياسىندا كولىكتەر ءجۇرىپ، ۇشاقتار ۇشىپ باستاعاندا سول ايماقتاعى ءدىني كوزقاراستاعى ادامدار قارسى شىققان بولاتىن. مۇنىڭ ءبارى شايتاننىڭ امالدارى، شايتاننىڭ ارباۋشى ىستەرى دەيتىن. وسىنداي پىكىرلەر بىزدە دە بولعان. باتىستان كەلىپ جاتقان جاڭا دۇنيەلەردىڭ بارىنە قارسى شىعىپ، حالىقتىڭ قابىلداۋى قيىن بولاتىن. بۇل ادامزاتقا ءتان نارسە. زاماننىڭ اعىنى رەتىندە دە، باسقا تۇرعىسىنان دا اەس اسا كەرەك دۇنيە. مەيلى، مىسالى، اەس سالمادىق دەلىك. وندا بىزدە قىرعىزستان سەكىلدى وزەندەرىمىز كوپ ەمەس. سول سەبەپتى گيدروەلەكتروستانتسيا سالا المايمىز. تەك نۇسقا رەتىندە كومىر جاعۋ، ياعني جەس قانا جانە كۇن ەنەرگياسى عانا قالادى. بالامالى ەلەكتر ەنەرگيا كوزدەرى رەتىندە اەس بولماسا، وسى دۇنيەلەردى قاراستىرامىز. بىراق، بۇل ەنەرگيا كوزدەرىمەن ءبىز قاجەتتى ەنەرگيا مولشەردىڭ ورنىن تولتىرا المايمىز. ونى تولتىرىپ وتىرعان الەمدە ءبىر-ەكى مەملەكەت قانا بار شىعار بالكىم. ونىڭ ىشىندە قاتەلەسپەسەم، گەرمانيا بار. الايدا ونىڭ دەڭگەيىنە جەتە الاتىن مەملەكەتتەر قاتارى از. باسقا ەلدەردە سۋ ەلەكتر ستانتسياسىن ۇتىمدى پايدالانا الاتىن تابيعي مۇمكىندىك بار شىعار. الايدا، ءبىزدىڭ ەلدە وزەندەر سانى از ەكەنىن ۇققانىمىز ءجون. بۇل ءتيىمدى ەمەس.
بىرىنشىدەن ءبىزدىڭ جەرىمىز كەڭ. حالقىمىز كوپ. تەرريتوريامىز قىرعىزستاننان 30-40% ۇلكەن. سوندىقتان دا، ەنەرگيا كوزىن الۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءارى ىڭعايلى جالعىز جولى – اەس. ارينە، كوبى قارسى بولاتىن دا، قورقاتىن سەبەپ تە قاۋىپسىزدىك جاعىنا كەلىپ تىرەلەدى. الايدا، اتوم ستانتسيالارى كوپ ەلدە بار عوي. الەمنىڭ 30-دان استام ەلى ەنەرگيانى وسى دۇنيەدەن الىپ وتىر. تاريحتا ءۇش ۇلكەن اپات بولعان ەدى. ءبىرى چەرنوبىلدە، فۋكۋسيما جانە امەريكادا ورىن العان. وسى جايتتار حالىق قورقىنىشىن تۋدىرادى. بىراق، تەحنيكالىق تۇرعىدان ءبارى ستاندارتقا ساي، رەتىمەن بولسا، جارىلىس تا، قاۋىپ تە بولمايدى. جارىلىسقا جەتكىزۋ ءۇشىن ۇلكەن اپات بولۋ كەرەك نەمەسە ارنايى پروۆاكاتسيالىق ءىس جۇزىندە ورىن الۋى مۇمكىن. سونشالىقتى نەمقۇرايلى دەڭگەيدە سالعىرت قارالعان بولسا اپات تۋى ابدەن مۇمكىن. الايدا، ول ءوز قولىمىزدا.
ەكىنشى ماسەلە – حالىقتىڭ پىكىرى. دەموكراتيالى ەل بولعاندىقتان ەل پىكىرىن ەلەمەي وتىرا المايمىز. اتالعان تاقىرىپقا بايلانىستى بىزدە ءبىراز جىل بۇرىن ساۋالناما جۇرگىزىلگەن بولاتىن. ەلىمىزدە راديوفوبيا قالىپتاسىپ قالعان. سەبەبى، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى اتوم ەنەرگياسى زيان دەپ ويلايدى. دەنساۋلىققا، تابيعاتقا اسەرى تەرىس دەپ تۇسىنگەندىكتەن قولداۋ تاپپايتىن تاقىرىپ. الايدا، شىنايى كوزقاراسپەن قاراساق، كەرىسىنشە اەس-ءتىڭ زيانى جوقتىڭ قاسى. بىزدەن جەر كولەمى 5-6 ەسە كىشى فرانتسيانىڭ وزىندە ەڭ كوپ اەس ورنالاسقان. ولار دا ءبىز سەكىلدى ادامدار، بىزدەن حالىق سانى كوپ ەل. وسى دۇنيە ارقىلى ەنەرگيا الىپ وتىر جانە الا بەرەدى دە. سول سەبەپتى قورقا بەرۋگە نەگىز جوق. راديوفوبيانىڭ بولۋى – ورىنسىز نارسە.
- ەل ەكونوميكاسىنا اسەرى قانداي بولماق؟
- جان-جاقتى قاراستىراتىن وتە ماڭىزدى سۇراق. ۇكىمەت تاراپىنان دۇرىس قاداعالاۋ جۇرگىزىلىپ، ارزان باعادا سالاتىن بولساق ەكونوميكاعا ساتىلاتىن ەلەكتر قۋاتىنىڭ باعاسى دا ارزان بولادى. اسەرى دە، تيىمدىلىگى دە جوعارى بولادى. ەكونوميكامىزدىڭ الدەقايدا جاقسارۋىنا كوپ اسەرىن تيگىزەتىنى داۋسىز. ەلدەگى اقشا قۇنسىزدىعى، قىمباتشىلىق ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ۇتىمدى جولى. نارىقتاعى كەز كەلگەن ءونىمنىڭ قۇرامىندا ەلەكتر قۋاتىنىڭ، جالپى ەنەرگيانىڭ ۇلەسى بار. ءتىپتى جەپ وتىرعان اسىمىزدىڭ، كيىپ جۇرگەن كيىمىمىزدىڭ وزىندە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلەسى بار. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا ەنەرگيا كوزىن 20-30% ارزان وندىرەتىن بولساق، نارىقتاعى ءونىمنىڭ دە حالىققا ساتىلاتىن باعاسى سونشالىقتى پايىزعا ارزان بەرىلەتىن بولادى. ارزانداماعان كۇننىڭ وزىندە دە، كاسىپورىندار ءۇشىن ءتيىمدى بولاتىن ناتيجە. شىعىندار سانى ازايىپ، كاسىپورنىن كەڭەيتۋىنە ءبىر سەبەپ بولادى. لرت تاجىريبەسىن ەسكەرەتىن بولساق، بولعان ستسەناري قايتادان قايتالانبايتىن بولسا بۇل ماڭىزدى قۇرىلىس حالىق ءۇشىن، ەل ءۇشىن ۇتىمدى دۇنيە بولاتىنى حاق. ەكونوميكامىزدىڭ السىرەۋى باسەكەلەستىگىن دە جويادى. ءبىزدىڭ ءونىم قىمبات بولعاندىقتان، وزگە ەلدەگى ونىممەن نارىقتاعى اكتۋالدىلىعىن جوعالتىپ الادى. بۇل ەكىنشى جاعىنان قارايتىن دۇنيە.
- قۇرىلىسشىلاردىڭ جانە اەس-تە جۇمىس ىستەيتىن مامانداردىڭ الەۋمەتتىك تالاپتارىنا، قاجەتتىلىكتەرىنە قولداۋ ءبىلدىرۋ كەرەك دەپ ويلايسىز با؟
- بۇل ماسەلەنى مەملەكەت ەمەس، نارىق شەشەدى. اەس وتە ۇلكەن وبەكت جانە وندا جۇمىس ىستەيتىن كەز كەلگەن ماماننىڭ جالاقىسى قالىپتى جالاقى مولشەرىنەن بىرنەشە ەسە كوپ بولادى دەپ ويلايمىن. بۇل قايىرىمدىلىق تۇرعىسىنان، مەملەكەتتىك كومەك رەتىندە ۇسىنىلاتىن باعا ەمەس. بۇل نارىق باعاسىنىڭ جۇمىسشىلارعا اسەر ەتۋى. سەبەبى اەس وتە قىمبات قۇرىلىم ءارى ول نارىققا جۇمىس ىستەيدى. سايكەسىنشە ونداعى كادر ماماندارى دا ءتيىستى قاراجاتىن الادى. وزدەرىنە ەنەرگەتيك مامانداردى تارتۋ ءۇشىن قالىپتى جالاقى مولشەرىنەن كوپ باعا ۇسىنۋى كەرەك. جاڭا جۇمىس ورنى بولعاندىعىنان ەمەس، ول جاقتا جۇمىس ىستەۋدىڭ قاۋىپتىلىگىن دە ەسكەرگەنى ابزال. مەملەكەتتەن جاردەماقى، سۋبسيديا سىندى دۇنيەلەرمەن مۇسىركەمەي، الاتىن ايلىعىن ادەتتەگىدەن جوعارىلاتسا جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن.
اەس جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىنىڭ ءۇش تۇرعىدا شەشىلۋىنە اسەر ەتەدى. ءبىرىنشىسى، سالىنۋ پروتسەسسىندە 10 مىڭعا جۋىق مامان جۇمىس ىستەيتىن بولادى. ونىڭ ىشىندە ارينە سىرتتان كەلگەن ماماندار دا بولادى. الايدا ءوز ەلىمىزدىڭ ماماندارىنىڭ ۇلەسى ءبىرشاما بولاتىنى ءسوزسىز. ەكىنشىسى، سالىنىپ بىتكەننەن كەيىنگى تارتىلاتىن ماماندار. ال ءۇشىنشىسى، ەڭبەك نارىعىنداعى اسەرى وراسان بولادى. سەبەبى، اتوم ستانتسياسى ارقىلى الىناتىن ەنەرگيانىڭ باعاسى نارىقتا ارزانعا تۇسسە، قازاقستانداعى قانشاما زاۋىت، قانشا كاسىپورىن شىعىندارى ازايىپ، باسەكەلەستىك قابىلەتتەرى ارتادى. شىعاراتىن ونىمدەرىنىڭ باعاسى ارزاندايدى جانە سايكەسىنشە يمپورتتى ۇدەتەدى. ارتىنشا ناتيجە ءبىز كۇتكەندەي ورىن السا، ەكسپورت تا كوبەيەدى.
- كادر جەتىسپەۋشىلىگى تۋىنداسا، شەت ەلدىك مامانداردىڭ كومەگىنە جۇگىنگەن دۇرىس پا؟
- قازىرگى تاڭدا بۇل سالا بويىنشا ەلىمىزدەگى ماماندار سانى ازداۋ. الايدا بۇل شەشىلەتىن ماسەلە. ەگەر دە پوپۋليزمگە ۇرىنباساق، اۋقىمدا پروبلەما بولمايدى. مەن ءوزىم وڭتۇستىك كورەيا تەحنولوگياسىن قولدايمىن. وڭتۇستىك كورەيا ارابتارعا سالىپ بەرگەن، ءساتتى تاجىريبەسى بار مەملەكەت. ەگەر وسى ەل سالىپ بەرەتىن بولسا، ارينە ءبىزدىڭ ماماندارعا ۇيرەتىپ، تاجىريبە الماسۋعا مۇمكىندىك بەرەرى ءسوزسىز. بەس جىلدىڭ كولەمىندە بارىنشا ۇيرەتىپ، قولىمىزعا تابىستاپ كەتەدى. ۇلكەن وبەكت بولعاندىقتان، ارنايى جوو ورنى قۇرىلىپ يا بولماسا تەحنيكالىق ماماندىقتاردىڭ وزەكتىلىگى ارتۋى مۇمكىن.
- جاۋابىڭىزعا راقمەت!
سۇحباتتاسقان: دينا ليتپين
