Ekonomıka qalaı damıdy? Biz qalaı óz úlesimizdi qosa alamyz? Osy syndy ózekti máselege aınalyp úlgergen taqyryptardy tilshimiz ekonomıst-soıolog, DAMU Research Group zertteý agenttiginiń dırektory Tımýr Aısaýtovpen bolǵan suhbatynda qozǵady.
- Áleýmettik qoǵamǵa AES qalaı áser etedi?
- AES rasymen kerek dúnıe. Elimizge asa qajet strategııalyq qurylym. Burynda Saýd Arabııasynda kólikter júrip, ushaqtar ushyp bastaǵanda sol aımaqtaǵy dinı kózqarastaǵy adamdar qarsy shyqqan bolatyn. Munyń bári shaıtannyń amaldary, shaıtannyń arbaýshy isteri deıtin. Osyndaı pikirler bizde de bolǵan. Batystan kelip jatqan jańa dúnıelerdiń bárine qarsy shyǵyp, halyqtyń qabyldaýy qıyn bolatyn. Bul adamzatqa tán nárse. Zamannyń aǵyny retinde de, basqa turǵysynan da AES asa kerek dúnıe. Meıli, mysaly, AES salmadyq delik. Onda bizde Qyrǵyzstan sekildi ózenderimiz kóp emes. Sol sebepti gıdroelektrostanııa sala almaımyz. Tek nusqa retinde kómir jaǵý, ıaǵnı JES qana jáne kún energııasy ǵana qalady. Balamaly elektr energııa kózderi retinde AES bolmasa, osy dúnıelerdi qarastyramyz. Biraq, bul energııa kózderimen biz qajetti energııa mólsherdiń ornyn toltyra almaımyz. Ony toltyryp otyrǵan álemde bir-eki memleket qana bar shyǵar bálkim. Onyń ishinde qatelespesem, Germanııa bar. Alaıda onyń deńgeıine jete alatyn memleketter qatary az. Basqa elderde sý elektr stanııasyn utymdy paıdalana alatyn tabıǵı múmkindik bar shyǵar. Alaıda, bizdiń elde ózender sany az ekenin uqqanymyz jón. Bul tıimdi emes.
Birinshiden bizdiń jerimiz keń. Halqymyz kóp. Terrıtorııamyz Qyrǵyzstannan 30-40% úlken. Sondyqtan da, energııa kózin alýdyń eń tıimdi ári yńǵaıly jalǵyz joly – AES. Árıne, kóbi qarsy bolatyn da, qorqatyn sebep te qaýipsizdik jaǵyna kelip tireledi. Alaıda, atom stanııalary kóp elde bar ǵoı. Álemniń 30-dan astam eli energııany osy dúnıeden alyp otyr. Tarıhta úsh úlken apat bolǵan edi. Biri Chernobylde, Fýkýsıma jáne Amerıkada oryn alǵan. Osy jaıttar halyq qorqynyshyn týdyrady. Biraq, tehnıkalyq turǵydan bári standartqa saı, retimen bolsa, jarylys ta, qaýip te bolmaıdy. Jarylysqa jetkizý úshin úlken apat bolý kerek nemese arnaıy provakaııalyq is júzinde oryn alýy múmkin. Sonshalyqty nemquraıly deńgeıde salǵyrt qaralǵan bolsa apat týýy ábden múmkin. Alaıda, ol óz qolymyzda.
Ekinshi másele – halyqtyń pikiri. Demokratııaly el bolǵandyqtan el pikirin elemeı otyra almaımyz. Atalǵan taqyrypqa baılanysty bizde biraz jyl buryn saýalnama júrgizilgen bolatyn. Elimizde radıofobııa qalyptasyp qalǵan. Sebebi, halyqtyń basym kópshiligi atom energııasy zııan dep oılaıdy. Densaýlyqqa, tabıǵatqa áseri teris dep túsingendikten qoldaý tappaıtyn taqyryp. Alaıda, shynaıy kózqaraspen qarasaq, kerisinshe AES-tiń zııany joqtyń qasy. Bizden jer kólemi 5-6 ese kishi Franııanyń ózinde eń kóp AES ornalasqan. Olar da biz sekildi adamdar, bizden halyq sany kóp el. Osy dúnıe arqyly energııa alyp otyr jáne ala beredi de. Sol sebepti qorqa berýge negiz joq. Radıofobııanyń bolýy – orynsyz nárse.
- El ekonomıkasyna áseri qandaı bolmaq?
- Jan-jaqty qarastyratyn óte mańyzdy suraq. Úkimet tarapynan durys qadaǵalaý júrgizilip, arzan baǵada salatyn bolsaq ekonomıkaǵa satylatyn elektr qýatynyń baǵasy da arzan bolady. Áseri de, tıimdiligi de joǵary bolady. Ekonomıkamyzdyń áldeqaıda jaqsarýyna kóp áserin tıgizetini daýsyz. Eldegi aqsha qunsyzdyǵy, qymbatshylyq máselesin sheshýdiń utymdy joly. Naryqtaǵy kez kelgen ónimniń quramynda elektr qýatynyń, jalpy energııanyń úlesi bar. Tipti jep otyrǵan asymyzdyń, kıip júrgen kıimimizdiń ózinde elektr energııasynyń belgili bir úlesi bar. Qarapaıym tilmen aıtqanda energııa kózin 20-30% arzan óndiretin bolsaq, naryqtaǵy ónimniń de halyqqa satylatyn baǵasy sonshalyqty paıyzǵa arzan beriletin bolady. Arzandamaǵan kúnniń ózinde de, kásiporyndar úshin tıimdi bolatyn nátıje. Shyǵyndar sany azaıyp, kásipornyn keńeıtýine bir sebep bolady. LRT tájirıbesin eskeretin bolsaq, bolǵan senarıı qaıtadan qaıtalanbaıtyn bolsa bul mańyzdy qurylys halyq úshin, el úshin utymdy dúnıe bolatyny haq. Ekonomıkamyzdyń álsireýi básekelestigin de joıady. Bizdiń ónim qymbat bolǵandyqtan, ózge eldegi ónimmen naryqtaǵy aktýaldylyǵyn joǵaltyp alady. Bul ekinshi jaǵynan qaraıtyn dúnıe.
- Qurylysshylardyń jáne AES-te jumys isteıtin mamandardyń áleýmettik talaptaryna, qajettilikterine qoldaý bildirý kerek dep oılaısyz ba?
- Bul máseleni memleket emes, naryq sheshedi. AES óte úlken obekt jáne onda jumys isteıtin kez kelgen mamannyń jalaqysy qalypty jalaqy mólsherinen birneshe ese kóp bolady dep oılaımyn. Bul qaıyrymdylyq turǵysynan, memlekettik kómek retinde usynylatyn baǵa emes. Bul naryq baǵasynyń jumysshylarǵa áser etýi. Sebebi AES óte qymbat qurylym ári ol naryqqa jumys isteıdi. Sáıkesinshe ondaǵy kadr mamandary da tıisti qarajatyn alady. Ózderine energetık mamandardy tartý úshin qalypty jalaqy mólsherinen kóp baǵa usynýy kerek. Jańa jumys orny bolǵandyǵynan emes, ol jaqta jumys isteýdiń qaýiptiligin de eskergeni abzal. Memleketten járdemaqy, sýbsıdııa syndy dúnıelermen músirkemeı, alatyn aılyǵyn ádettegiden joǵarylatsa jetkilikti dep oılaımyn.
AES jumyssyzdyq máselesiniń úsh turǵyda sheshilýine áser etedi. Birinshisi, salyný proessinde 10 myńǵa jýyq maman jumys isteıtin bolady. Onyń ishinde árıne syrttan kelgen mamandar da bolady. Alaıda óz elimizdiń mamandarynyń úlesi birshama bolatyny sózsiz. Ekinshisi, salynyp bitkennen keıingi tartylatyn mamandar. Al úshinshisi, eńbek naryǵyndaǵy áseri orasan bolady. Sebebi, atom stanııasy arqyly alynatyn energııanyń baǵasy naryqta arzanǵa tússe, Qazaqstandaǵy qanshama zaýyt, qansha kásiporyn shyǵyndary azaıyp, básekelestik qabiletteri artady. Shyǵaratyn ónimderiniń baǵasy arzandaıdy jáne sáıkesinshe ımportty údetedi. Artynsha nátıje biz kútkendeı oryn alsa, eksport ta kóbeıedi.
- Kadr jetispeýshiligi týyndasa, shet eldik mamandardyń kómegine júgingen durys pa?
- Qazirgi tańda bul sala boıynsha elimizdegi mamandar sany azdaý. Alaıda bul sheshiletin másele. Eger de popýlızmge urynbasaq, aýqymda problema bolmaıdy. Men ózim Ońtústik Koreıa tehnologııasyn qoldaımyn. Ońtústik Koreıa arabtarǵa salyp bergen, sátti tájirıbesi bar memleket. Eger osy el salyp beretin bolsa, árıne bizdiń mamandarǵa úıretip, tájirıbe almasýǵa múmkindik bereri sózsiz. Bes jyldyń kóleminde barynsha úıretip, qolymyzǵa tabystap ketedi. Úlken obekt bolǵandyqtan, arnaıy JOO orny qurylyp ıa bolmasa tehnıkalyq mamandyqtardyń ózektiligi artýy múmkin.
- Jaýabyńyzǵa raqmet!
Suhbattasqan: Dına LITPIN
