حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعى تەرەڭ مادەني، تاريحي جانە فيلوسوفيالىق نەگىزدەرگە يە. بۇل رۋحاني مۇرا قازاقتىڭ سان عاسىرلار بويى جيناقتاعان ومىرلىك تاجىريبەسى، دۇنيەتانىمى جانە قۇندىلىقتارى ارقىلى قالىپتاسقان.
ادامگەرشىلىك پەن ەتيكالىق قاعيدالار
رۋحاني قۇندىلىق – ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى مەن قوعام اراسىنداعى قاتىناسىن رەتتەيتىن، تاربيە مەن مادەنيەتتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ماڭىزدى ۇعىمدار. ناعىز قازاقتىڭ بويىنان تابىلار، سىرت كوزگە قازاق ەكەنىمىزدى ايقىنداپ تۇراتىن نەگىزگى رۋحاني قۇندىلىقتارعا نەنى جاتقىزامىز؟
تاۋەلسىزدىك پەن ەركىندىككە دەگەن قۇشتارلىق. قازاق حالقىنىڭ تاريحى ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكە تولى. ەلدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى اراسىندا ەركىندىككە، بوستاندىققا دەگەن ۇمتىلىس ەرەكشە ورىن الادى. بۇل قاسيەت عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق مەنتاليتەتتىڭ باستى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى.
ادالدىق پەن ادىلدىك. قازاق قوعامىندا ادالدىق پەن ادىلدىك جوعارى باعالانادى. كەز كەلگەن ءىس-ارەكەتتە ادىلەتتىلىككە ۇمتىلۋ، ءادىل ءسوز ايتۋ جانە ادال ەڭبەك ەتۋ – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىندە ماڭىزدى ورىن العان.
قوناقجايلىلىق. قازاقتار قوناقجايلىلىقتى ەرەكشە قۇندىلىق رەتىندە باعالاعان. قوناقتى قۇرمەتتەۋ، ونى جوعارى مارتەبەدە ۇستاۋ جانە وعان بار جاعدايدى جاساۋ – قازاق حالقىنىڭ باستى رۋحاني داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى.
ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ. قازاق قوعامىندا ۇلكەندەردى سىيلاۋ، ولاردىڭ ايتقان ءسوزىن قۇپتاپ، اقىلىنا قۇلاق اسۋ – باستى رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى. «قارياسى بار ەلدىڭ – قازىناسى بار» دەگەن ماقال قازاق حالقىنىڭ ۇلكەندەردى قۇرمەتتەۋ ءداستۇرىن كورسەتەدى.
ۇلتتىق بىرلىك پەن ىنتىماق. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا بىرلىك پەن ىنتىماق – ۇلتتىڭ امان قالۋىنىڭ كەپىلى بولعان. بىرلىك پەن تاتۋلىق – حالىقتىڭ رۋحاني تىرەگى جانە ۇلتتىق ساناسىنىڭ باستى قۇندىلىعى.
ءتىل مەن ادەبيەت
قازاق ءتىلى — رۋحاني بايلىقتىڭ باستى كوزى. ول حالىقتىڭ وي-ساناسىن، دۇنيەتانىمىن جەتكىزۋدىڭ قۇرالى. اۋىز ادەبيەتى، سونىڭ ىشىندە جىرلار، ماقال-ماتەلدەر، باتىرلار جىرلارى، ەرتەگىلەر مەن اڭىزدار ارقىلى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسى ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ كەلگەن. ۇلى اقىن-جازۋشىلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە اباي قۇنانبايۇلى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ماحامبەت وتەمىسۇلى سىندى تۇلعالاردىڭ شىعارمالارى حالىقتىڭ رۋحاني الەمىن بايىتقان.
سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپى
حالقىمىزدىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن سالت-داستۇرلەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ ايقىن كورىنىستەرى. ولار ادامنىڭ ءومىرىنىڭ ءاربىر كەزەڭىمەن بايلانىستى بولادى: تۋىلعاننان باستاپ قارتايعانعا دەيىنگى بارلىق ءومىر بەلەستەرىن قامتيدى.
تۋىستىق داستۇرلەر. قازاق قوعامىندا تۋىستىق بايلانىستار ەرەكشە ورىن الادى. تۋىستىق قاتىناستاردى ساقتاۋ، جاقىن-جۋىقتارعا قامقور بولۋ، رۋ ارالىق ىنتىماقتاستىق – قازاق قوعامىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى. مىسالى:
- شىلدەحانا – نارەستە دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن وتكىزىلەتىن العاشقى توي.
- بالاعا ات قويۋ – جاڭا تۋىلعان سابيگە ات قويۋ ءداستۇرى، ادەتتە بۇل جورالعىنى قۇرمەتتى قاريالار نەمەسە تۋىستار جاسايدى.
- بەسىككە سالۋ – ءسابيدى بەسىككە سالۋ ءراسىمى. بەسىك قازاق قوعامىندا ءسابيدى ءوسىرۋدىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى بولىپ سانالادى.
- تۇساۋ كەسەر – ءسابيدىڭ العاشقى قادامدارىن جاساعان كەزدە وتكىزىلەتىن سالتاناتتى ءراسىم.
ۇيلەنۋ جانە وتباسىلىق داستۇرلەر. شىنىندا، قازاق حالقى ءۇشىن وتباسى دەگەن – قاسيەتتى ۇعىم، ال ۇيلەنۋ – ۇلكەن ومىرگە اتتانۋدىڭ ماڭىزدى كەزەڭى. ۇيلەنۋ تويلارى بىرنەشە كەزەڭدەردەن تۇرادى:
- قۇدا ءتۇسۋ – ەكى جاقتىڭ كەلىسىمگە كەلىپ، قۇدا بولۋ ءراسىمى. بۇل ءداستۇر بويىنشا بولاشاق قۇدالار ءبىر-بىرىنە قۇرمەت كورسەتىپ، سىي-سياپات جاسايدى.
- قالىڭمال – ۇيلەنۋ الدىندا كۇيەۋ جىگىتتىڭ قالىڭدىقتىڭ وتباسىنا بەرەتىن سىيلىعى.
- بەتاشار – جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بەتىن اشۋ ءراسىمى. بۇل سالتتا جاس كەلىننىڭ جاڭا وتباسىمەن تانىسۋى مەن ولارعا قۇرمەت كورسەتۋى باستى ورىن الادى.
مۋزىكا مەن ونەر
قازاقتىڭ كۇي ونەرى، جىراۋلىق ءداستۇر، انشىلىك مادەنيەتى — رۋحاني قازىنانىڭ اجىراماس بولىگى. قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، داۋلەتكەرەي، ءبىرجان سال، اقان سەرى سىندى ۇلى ونەر يەلەرى حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ءداستۇرلى ونەردى جاڭعىرتىپ، ۇرپاقتارعا جەتكىزدى. دومبىرا، قوبىز، سىبىزعى سىندى مۋزىكالىق اسپاپتار حالىقتىڭ ىشكى الەمىن، تابيعاتقا جانە ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن جەتكىزۋ قۇرالى بولدى. ءالى دە سولاي جالعاسىپ كەلەدى!
قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن ادەت-عۇرىپتارى – ەلدىڭ مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنىڭ التىن قازىعى. بۇل قۇندىلىقتار ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگىن ساقتاپ قانا قويماي، ونىڭ مادەني مۇراسىن كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋگە نەگىز بولادى!
ايگۇل مۇراتقىزى
ادىرنا ۇلتتىق پورتالى
