Geraldıst Aıdyn Rysbekulynyń «Shejire – ómirtanýdyń, adamtanýdyń, qoǵamtanýdyń mektebi» maqalasy qazaq halqynyń shejiresi, jeti ata uǵymy, jáne rý-taıpalyq qurylymynyń áleýmettik mańyzy týraly tereń oılar men tarıhı derekterdi talqylaıdy. Bul mátin shejireniń tek tarıhı mańyzyn ǵana emes, onyń qazirgi qazaq qoǵamyndaǵy rólin de kórsetedi. Maqalany ǵylymı turǵydan taldaı otyryp, birneshe negizgi máselelerdi qarastyrýǵa bolady.
Shejireniń tarıhı áleýmettik róli
Aıdyn Rysbekuly shejireni tek tarıhtyń bir bóligi emes, qoǵamdy biriktirýshi faktor retinde qarastyrady. Shejireniń urpaqtan urpaqqa jetýi jáne jeti atany bilý dástúri qazaqtardyń týysqandyq qatynastardy saqtap, ulttyq biregeıligin qalyptastyrýda úlken ról atqarǵanyn kórsetedi. Ǵylymı turǵydan qaraǵanda, shejire – bul etnıkalyq jáne mádenı birlikti saqtaýdyń quraly. Ol qoǵamda rýhanı birlikti nyǵaıtyp, adamdar arasyndaǵy baılanysty saqtap qalý maqsatynda qyzmet etedi.
Shejireniń qoǵamdy biriktirý qyzmeti
Maqalada aıtylǵandaı, rý degen qoǵamdyq ınstıtýt o bastan bólinýdi emes, birigýdi kózdegen. Rysbekuly shejireni «qaraqan bastyń qamyna, dombyt maqtanǵa» paıdalanýǵa bolmaıtynyn eskertedi. Bul turǵydan shejire – qoǵamdaǵy turaqtylyq pen úılesimdilikti saqtaýdyń quraly. Bul ıdeıalardy qoldaı otyryp, áleýmettik antropologııa jáne etnosaıasat turǵysynan, shejire qoǵamnyń qurylymyn saqtap, ony ishki jáne syrtqy bólinýlerden qorǵaıdy dep aıtýǵa bolady.
Qyz alyspaý jáne týystyq baılanystar
Maqalada qazaqtardyń jeti ataǵa deıin qyz alyspaý dástúri keńinen taldanady. Bul dástúr qazaqtardyń genetıkalyq taza urpaq qalyptastyrýǵa, rý ishindegi baılanysty nyǵaıtýǵa, jáne qaýymdastyqtar arasyndaǵy beıbit qarym-qatynasty saqtaýǵa baǵyttalǵan. Ǵylymı turǵydan bul dástúrdi genetıka, etnografııa jáne áleýmettik antropologııa turǵysynan túsindirýge bolady. Genetıkada ınbrıdıngten saqtaný – qoǵamdaǵy densaýlyq pen ómir sapasyn arttyrýǵa yqpal etedi. Sonymen qatar, bul dástúrdiń saqtalýy rýaralyq baılanysty nyǵaıtyp, halyqtyń biregeıligin saqtaýǵa kómektesedi.
Úsh júzdiń roli men qurylymy
Maqalada qazaq júzderiniń qalyptasýy týraly ańyzǵa negizdelgen túsinikter qarastyrylady. Bul jerde úsh júzdiń qyzmeti men róline baılanysty halyq arasynda taraǵan túrli túsinikterdiń tarıhı negizi talqylanady. Rysbekulynyń pikirinshe, úsh júzge qatysty qazirgi kózqarastardyń negizinde qate aýdarmalar men túsinikter jatyr. Ǵylymı turǵydan, qazaq júzderiniń tarıhı jáne etnologııalyq zertteýleri bul qurylymnyń naqty saıası, ekonomıkalyq jáne áleýmettik rólin túsindirýdi talap etedi. Júzderdiń qalyptasýy – qazaq memlekettiliginiń mańyzdy elementi jáne ony etnografııalyq turǵydan taldaý qajet.
Qalyńmal dástúri
Qalyńmal dástúri maqalanyń mańyzdy bólikteriniń biri bolyp tabylady. Qazaq qoǵamynda qalyńmal berý – áleýmettik jáne ekonomıkalyq qatynastardy retteıtin mańyzdy dástúr. Ǵylymı turǵydan, qalyńmal dástúrin ekonomıkalyq antropologııa, genderlik zertteýler jáne quqyqtyq áleýmettaný turǵysynan taldaýǵa bolady. Qalyńmal qazaq qoǵamyndaǵy otbasylyq jáne rýlyq qatynastardy retteýdiń quraly bolǵan.
Shejireniń genealogııalyq mańyzy
Maqalada shejireniń genealogııalyq mańyzy keńinen taldanǵan. Bul uǵymnyń qazaq qoǵamynda urpaq jalǵastyrýda, ata-babalardy eske alýda, jáne áleýmettik mártebeni anyqtaýdaǵy róli erekshe. Shejire arqyly árbir qazaq óz atasyn bilip, ata-baba tarıhyn saqtaıdy. Ǵylymı turǵydan shejire genealogııa ǵylymymen tyǵyz baılanysty, sebebi ol urpaqtar arasyndaǵy baılanysty anyqtap, qoǵamnyń áleýmettik qurylymyn túsinýge múmkindik beredi. Shejireni zertteý arqyly qazaqtardyń rý-taıpalyq qurylymyn, tarıhı damýyn, jáne mádenı biregeıligin túsinýge bolady.
Qazaqtyń qan tazalyǵy týraly ustanymy
Maqalada qazaqtardyń qan tazalyǵyn saqtaý máselesi de kóterilgen. Jeti ataǵa deıin qyz alyspaý dástúri osyny saqtaýǵa baǵyttalǵan. Bul ustanym genetıkalyq densaýlyqty saqtaýda mańyzdy ról atqarady. Ǵylymı turǵydan alǵanda, mundaı dástúr ınbrıdıngtiń aldyn alýǵa, jáne genetıkalyq ártúrlilikti saqtaýǵa kómektesedi. Qan tazalyǵy uǵymy tek genetıkalyq qana emes, sonymen qatar mádenı jáne áleýmettik mańyzǵa ıe, sebebi ol qazaq halqynyń etnıkalyq biregeıligin saqtaýǵa qyzmet etedi.
Tarıhı jáne etnografııalyq konteksti
Rysbekulynyń maqalasy qazaq shejiresin tarıhı jáne etnografııalyq kontekste qarastyrady. Maqalada qazaqtardyń rý-taıpalyq qurylymy, jeti ata uǵymy, jáne osyǵan baılanysty dástúrlerdiń tarıhı damýy taldanǵan. Shejire tek tarıhı derek kózi ǵana emes, sonymen qatar qazaq halqynyń mádenı jáne rýhanı murasyn saqtaýshy retinde de mańyzdy ról atqarady. Ǵylymı turǵydan, shejireni etnografııalyq zertteý qazaqtardyń mádenıeti men dástúrlerin tereń túsinýge múmkindik beredi.
Qazaqtyń rý-taıpalyq qurylymynyń biregeıligi
Qazaqtyń rý-taıpalyq qurylymy men shejiresi basqa halyqtardan erekshe, ózindik biregeı qurylymǵa ıe. Rysbekulynyń maqalasy osy erekshelikterdi kórsetedi jáne qazaq halqynyń áleýmettik qurylymynyń kúrdeliligin ashady. Qazaqtyń rý-taıpalyq qurylymyn zertteý etnografııa men áleýmettik antropologııa turǵysynan mańyzdy, sebebi bul qurylym qazaqtardyń áleýmettik baılanystaryn, mádenı dástúrlerin, jáne tarıhı damýyn tereń túsinýge kómektesedi.
Shejire jáne qazirgi qazaq qoǵamy
Maqalada shejireniń qazirgi qazaq qoǵamyndaǵy róli de qarastyrylǵan. Rysbekuly shejireniń qoǵamdy biriktirý jáne urpaqtar arasyndaǵy baılanysty saqtaý quraly retinde mańyzdy ekenin atap ótedi. Qazirgi zamanda shejire arqyly qazaq halqy óziniń rýhanı jáne mádenı murasyn saqtaı alady. Bul turǵydan shejireni zertteý qazaq qoǵamynyń qazirgi jáne bolashaqtaǵy damýyn túsinýde mańyzdy ról atqarady.
Shejire jáne ulttyq biregeılik
Maqalada shejireniń qazaqtyń ulttyq biregeıligin qalyptastyrýdaǵy róli de erekshe atap ótilgen. Shejire arqyly qazaq halqy óziniń qaıdan shyqqanyn, tarıhı tamyrlaryn biledi, bul ulttyq sananyń negizin quraıdy. Ǵylymı turǵydan shejire etnogenez, ıaǵnı ulttyń paıda bolý proesin zertteýde mańyzdy derek kózi bolyp tabylady. Shejire tek otbasy nemese rý-taıpa deńgeıinde ǵana emes, búkil halyqtyń tarıhı birligi men ulttyq sanasyn saqtaýda qyzmet etedi. Bul qazaq halqynyń tarıhı jadynyń biregeıligi men beriktigin kórsetedi.
Shejireniń etnıkalyq birlikke áseri. Rysbekulynyń maqalasynda shejireniń etnıkalyq birlikti saqtaýdaǵy mańyzdylyǵy da qarastyrylǵan. Qazaq qoǵamynda árbir rý-taıpanyń óz shejiresi bolǵanymen, olar birtutas halyq retinde birigedi. Bul shejireniń qazaq qoǵamyndaǵy biriktirýshi rólin kórsetedi. Ǵylymı turǵydan, etnıkalyq birlik jáne shejire arasyndaǵy baılanys áleýmettik antropologııa men etnografııa salalarynda mańyzdy zertteý taqyryby bolyp tabylady. Shejire etnıkalyq toptardyń ishki baılanystaryn nyǵaıtyp, olardyń syrtqy mádenı áserlerge tótep berýin qamtamasyz etedi.
Shejireniń áleýmettik ınstıtýt retindegi róli
Maqalada shejireniń qoǵamdyq ınstıtýt retindegi róli de qarastyrylǵan. Shejire arqyly qazaqtar ózara týystyq baılanystaryn nyǵaıtyp, qoǵamdaǵy áleýmettik qurylymdardy qalyptastyrǵan. Bul shejireniń tek tarıhı derek kózi ǵana emes, sonymen qatar qoǵamdy uıymdastyrýdaǵy róline nazar aýdarady. Ǵylymı turǵydan shejire áleýmettik qurylymdar men ınstıtýttardy zertteýde mańyzdy ról atqarady. Bul qazaq qoǵamynyń dástúrli áleýmettik júıesin túsinýge múmkindik beredi.
Shejireniń tárbıelik máni
Maqalada shejireniń tárbıelik máni de erekshe oryn alǵan. Shejire arqyly urpaqtar ata-baba tarıhyn, olardyń erlikterin, adamgershilik qundylyqtaryn biledi, bul olardyń rýhanı damýyna yqpal etedi. Shejireniń tárbıelik máni urpaqtar sabaqtastyǵyn qamtamasyz etip, jastardy ulttyq qundylyqtarǵa baýlýda erekshe ról atqarady. Bul turǵydan shejire qazaq qoǵamynda moraldyq-etıkalyq qundylyqtardy nasıhattaý quraly retinde de qyzmet etedi.
Qazirgi zamanǵy shejire máseleleri. Rysbekulynyń maqalasynda shejireniń qazirgi zamandaǵy keıbir máseleleri de qozǵalǵan. Mysaly, shejireni jeke bas maqsatyna paıdalaný, shejireniń burmalanýy nemese durys saqtalmaýy máseleleri talqylanǵan. Bul máseleler shejireniń qoǵamdaǵy rólin túsinip, ony durys saqtap, damytý qajettigin kórsetedi. Ǵylymı turǵydan shejireni zertteý jáne ony júıeleý qazirgi zamandaǵy tarıhı jáne etnografııalyq zertteýlerdiń mańyzdy baǵyty bolyp tabylady.
Túıin sóz
Aıdyn Rysbekulynyń maqalasy shejireniń qazaq qoǵamyndaǵy orny men mańyzyn tereńirek túsinýge múmkindik beredi. Shejire tek tarıhı derek kózi ǵana emes, ol qoǵamdy biriktirýshi, tárbıelik máni bar, ulttyq biregeılikti saqtaýshy áleýmettik ınstıtýt retinde de qarastyrylady. Shejireni zertteý arqyly qazaq halqynyń mádenı, tarıhı, jáne etnıkalyq erekshelikterin tereńirek túsinýge,shejireni ǵylymı turǵydan jan-jaqty zerteýge, atadan balaǵa jalǵasqan tektilikti tereń tanýǵa, ony odan ary bolshaq urraqqa saqtap jetkizýge dańyl jol ashady. Sonymen qatar Rysbekulynyń bul maqalasy qazaq shejiresiniń ǵylymı turǵydan ary qaraı durys baǵytta damýyna da, ǵylmı turǵydan jón silteıdi. Tek adam aty tizimin qazdaı tizip, tom-tom tizimdik shejire jazyp júrgenderdiń de kókirek kózin ashady.
Bolat Bopaıuly,
synshy-etnograf
