Geraldist Aidyn Rysbekūlynyŋ «Şejıre – ömırtanudyŋ, adamtanudyŋ, qoǧamtanudyŋ mektebı» maqalasy qazaq halqynyŋ şejıresı, jetı ata ūǧymy, jäne ru-taipalyq qūrylymynyŋ äleumettık maŋyzy turaly tereŋ oilar men tarihi derekterdı talqylaidy. Būl mätın şejırenıŋ tek tarihi maŋyzyn ǧana emes, onyŋ qazırgı qazaq qoǧamyndaǧy rölın de körsetedı. Maqalany ǧylymi tūrǧydan taldai otyryp, bırneşe negızgı mäselelerdı qarastyruǧa bolady.
Şejırenıŋ tarihi äleumettık rölı
Aidyn Rysbekūly şejırenı tek tarihtyŋ bır bölıgı emes, qoǧamdy bırıktıruşı faktor retınde qarastyrady. Şejırenıŋ ūrpaqtan ūrpaqqa jetuı jäne jetı atany bılu dästürı qazaqtardyŋ tuysqandyq qatynastardy saqtap, ūlttyq bıregeilıgın qalyptastyruda ülken röl atqarǧanyn körsetedı. Ǧylymi tūrǧydan qaraǧanda, şejıre – būl etnikalyq jäne mädeni bırlıktı saqtaudyŋ qūraly. Ol qoǧamda ruhani bırlıktı nyǧaityp, adamdar arasyndaǧy bailanysty saqtap qalu maqsatynda qyzmet etedı.
Şejırenıŋ qoǧamdy bırıktıru qyzmetı
Maqalada aitylǧandai, ru degen qoǧamdyq institut o bastan bölınudı emes, bırıgudı közdegen. Rysbekūly şejırenı «qaraqan bastyŋ qamyna, dombyt maqtanǧa» paidalanuǧa bolmaitynyn eskertedı. Būl tūrǧydan şejıre – qoǧamdaǧy tūraqtylyq pen üilesımdılıktı saqtaudyŋ qūraly. Būl ideialardy qoldai otyryp, äleumettık antropologiia jäne etnosaiasat tūrǧysynan, şejıre qoǧamnyŋ qūrylymyn saqtap, ony ışkı jäne syrtqy bölınulerden qorǧaidy dep aituǧa bolady.
Qyz alyspau jäne tuystyq bailanystar
Maqalada qazaqtardyŋ jetı ataǧa deiın qyz alyspau dästürı keŋınen taldanady. Būl dästür qazaqtardyŋ genetikalyq taza ūrpaq qalyptastyruǧa, ru ışındegı bailanysty nyǧaituǧa, jäne qauymdastyqtar arasyndaǧy beibıt qarym-qatynasty saqtauǧa baǧyttalǧan. Ǧylymi tūrǧydan būl dästürdı genetika, etnografiia jäne äleumettık antropologiia tūrǧysynan tüsındıruge bolady. Genetikada inbridingten saqtanu – qoǧamdaǧy densaulyq pen ömır sapasyn arttyruǧa yqpal etedı. Sonymen qatar, būl dästürdıŋ saqtaluy ruaralyq bailanysty nyǧaityp, halyqtyŋ bıregeilıgın saqtauǧa kömektesedı.
Üş jüzdıŋ rolı men qūrylymy
Maqalada qazaq jüzderınıŋ qalyptasuy turaly aŋyzǧa negızdelgen tüsınıkter qarastyrylady. Būl jerde üş jüzdıŋ qyzmetı men rölıne bailanysty halyq arasynda taraǧan türlı tüsınıkterdıŋ tarihi negızı talqylanady. Rysbekūlynyŋ pıkırınşe, üş jüzge qatysty qazırgı közqarastardyŋ negızınde qate audarmalar men tüsınıkter jatyr. Ǧylymi tūrǧydan, qazaq jüzderınıŋ tarihi jäne etnologiialyq zertteulerı būl qūrylymnyŋ naqty saiasi, ekonomikalyq jäne äleumettık rölın tüsındırudı talap etedı. Jüzderdıŋ qalyptasuy – qazaq memlekettılıgınıŋ maŋyzdy elementı jäne ony etnografiialyq tūrǧydan taldau qajet.
Qalyŋmal dästürı
Qalyŋmal dästürı maqalanyŋ maŋyzdy bölıkterınıŋ bırı bolyp tabylady. Qazaq qoǧamynda qalyŋmal beru – äleumettık jäne ekonomikalyq qatynastardy retteitın maŋyzdy dästür. Ǧylymi tūrǧydan, qalyŋmal dästürın ekonomikalyq antropologiia, genderlık zertteuler jäne qūqyqtyq äleumettanu tūrǧysynan taldauǧa bolady. Qalyŋmal qazaq qoǧamyndaǧy otbasylyq jäne rulyq qatynastardy retteudıŋ qūraly bolǧan.
Şejırenıŋ genealogiialyq maŋyzy
Maqalada şejırenıŋ genealogiialyq maŋyzy keŋınen taldanǧan. Būl ūǧymnyŋ qazaq qoǧamynda ūrpaq jalǧastyruda, ata-babalardy eske aluda, jäne äleumettık märtebenı anyqtaudaǧy rölı erekşe. Şejıre arqyly ärbır qazaq öz atasyn bılıp, ata-baba tarihyn saqtaidy. Ǧylymi tūrǧydan şejıre genealogiia ǧylymymen tyǧyz bailanysty, sebebı ol ūrpaqtar arasyndaǧy bailanysty anyqtap, qoǧamnyŋ äleumettık qūrylymyn tüsınuge mümkındık beredı. Şejırenı zertteu arqyly qazaqtardyŋ ru-taipalyq qūrylymyn, tarihi damuyn, jäne mädeni bıregeilıgın tüsınuge bolady.
Qazaqtyŋ qan tazalyǧy turaly ūstanymy
Maqalada qazaqtardyŋ qan tazalyǧyn saqtau mäselesı de köterılgen. Jetı ataǧa deiın qyz alyspau dästürı osyny saqtauǧa baǧyttalǧan. Būl ūstanym genetikalyq densaulyqty saqtauda maŋyzdy röl atqarady. Ǧylymi tūrǧydan alǧanda, mūndai dästür inbridingtıŋ aldyn aluǧa, jäne genetikalyq ärtürlılıktı saqtauǧa kömektesedı. Qan tazalyǧy ūǧymy tek genetikalyq qana emes, sonymen qatar mädeni jäne äleumettık maŋyzǧa ie, sebebı ol qazaq halqynyŋ etnikalyq bıregeilıgın saqtauǧa qyzmet etedı.
Tarihi jäne etnografiialyq kontekstı
Rysbekūlynyŋ maqalasy qazaq şejıresın tarihi jäne etnografiialyq kontekste qarastyrady. Maqalada qazaqtardyŋ ru-taipalyq qūrylymy, jetı ata ūǧymy, jäne osyǧan bailanysty dästürlerdıŋ tarihi damuy taldanǧan. Şejıre tek tarihi derek közı ǧana emes, sonymen qatar qazaq halqynyŋ mädeni jäne ruhani mūrasyn saqtauşy retınde de maŋyzdy röl atqarady. Ǧylymi tūrǧydan, şejırenı etnografiialyq zertteu qazaqtardyŋ mädenietı men dästürlerın tereŋ tüsınuge mümkındık beredı.
Qazaqtyŋ ru-taipalyq qūrylymynyŋ bıregeilıgı
Qazaqtyŋ ru-taipalyq qūrylymy men şejıresı basqa halyqtardan erekşe, özındık bıregei qūrylymǧa ie. Rysbekūlynyŋ maqalasy osy erekşelıkterdı körsetedı jäne qazaq halqynyŋ äleumettık qūrylymynyŋ kürdelılıgın aşady. Qazaqtyŋ ru-taipalyq qūrylymyn zertteu etnografiia men äleumettık antropologiia tūrǧysynan maŋyzdy, sebebı būl qūrylym qazaqtardyŋ äleumettık bailanystaryn, mädeni dästürlerın, jäne tarihi damuyn tereŋ tüsınuge kömektesedı.
Şejıre jäne qazırgı qazaq qoǧamy
Maqalada şejırenıŋ qazırgı qazaq qoǧamyndaǧy rölı de qarastyrylǧan. Rysbekūly şejırenıŋ qoǧamdy bırıktıru jäne ūrpaqtar arasyndaǧy bailanysty saqtau qūraly retınde maŋyzdy ekenın atap ötedı. Qazırgı zamanda şejıre arqyly qazaq halqy özınıŋ ruhani jäne mädeni mūrasyn saqtai alady. Būl tūrǧydan şejırenı zertteu qazaq qoǧamynyŋ qazırgı jäne bolaşaqtaǧy damuyn tüsınude maŋyzdy röl atqarady.
Şejıre jäne ūlttyq bıregeilık
Maqalada şejırenıŋ qazaqtyŋ ūlttyq bıregeilıgın qalyptastyrudaǧy rölı de erekşe atap ötılgen. Şejıre arqyly qazaq halqy özınıŋ qaidan şyqqanyn, tarihi tamyrlaryn bıledı, būl ūlttyq sananyŋ negızın qūraidy. Ǧylymi tūrǧydan şejıre etnogenez, iaǧni ūlttyŋ paida bolu prosesın zertteude maŋyzdy derek közı bolyp tabylady. Şejıre tek otbasy nemese ru-taipa deŋgeiınde ǧana emes, bükıl halyqtyŋ tarihi bırlıgı men ūlttyq sanasyn saqtauda qyzmet etedı. Būl qazaq halqynyŋ tarihi jadynyŋ bıregeilıgı men berıktıgın körsetedı.
Şejırenıŋ etnikalyq bırlıkke äserı. Rysbekūlynyŋ maqalasynda şejırenıŋ etnikalyq bırlıktı saqtaudaǧy maŋyzdylyǧy da qarastyrylǧan. Qazaq qoǧamynda ärbır ru-taipanyŋ öz şejıresı bolǧanymen, olar bırtūtas halyq retınde bırıgedı. Būl şejırenıŋ qazaq qoǧamyndaǧy bırıktıruşı rölın körsetedı. Ǧylymi tūrǧydan, etnikalyq bırlık jäne şejıre arasyndaǧy bailanys äleumettık antropologiia men etnografiia salalarynda maŋyzdy zertteu taqyryby bolyp tabylady. Şejıre etnikalyq toptardyŋ ışkı bailanystaryn nyǧaityp, olardyŋ syrtqy mädeni äserlerge tötep beruın qamtamasyz etedı.
Şejırenıŋ äleumettık institut retındegı rölı
Maqalada şejırenıŋ qoǧamdyq institut retındegı rölı de qarastyrylǧan. Şejıre arqyly qazaqtar özara tuystyq bailanystaryn nyǧaityp, qoǧamdaǧy äleumettık qūrylymdardy qalyptastyrǧan. Būl şejırenıŋ tek tarihi derek közı ǧana emes, sonymen qatar qoǧamdy ūiymdastyrudaǧy rölıne nazar audarady. Ǧylymi tūrǧydan şejıre äleumettık qūrylymdar men instituttardy zertteude maŋyzdy röl atqarady. Būl qazaq qoǧamynyŋ dästürlı äleumettık jüiesın tüsınuge mümkındık beredı.
Şejırenıŋ tärbielık mänı
Maqalada şejırenıŋ tärbielık mänı de erekşe oryn alǧan. Şejıre arqyly ūrpaqtar ata-baba tarihyn, olardyŋ erlıkterın, adamgerşılık qūndylyqtaryn bıledı, būl olardyŋ ruhani damuyna yqpal etedı. Şejırenıŋ tärbielık mänı ūrpaqtar sabaqtastyǧyn qamtamasyz etıp, jastardy ūlttyq qūndylyqtarǧa bauluda erekşe röl atqarady. Būl tūrǧydan şejıre qazaq qoǧamynda moraldyq-etikalyq qūndylyqtardy nasihattau qūraly retınde de qyzmet etedı.
Qazırgı zamanǧy şejıre mäselelerı. Rysbekūlynyŋ maqalasynda şejırenıŋ qazırgı zamandaǧy keibır mäselelerı de qozǧalǧan. Mysaly, şejırenı jeke bas maqsatyna paidalanu, şejırenıŋ būrmalanuy nemese dūrys saqtalmauy mäselelerı talqylanǧan. Būl mäseleler şejırenıŋ qoǧamdaǧy rölın tüsınıp, ony dūrys saqtap, damytu qajettıgın körsetedı. Ǧylymi tūrǧydan şejırenı zertteu jäne ony jüieleu qazırgı zamandaǧy tarihi jäne etnografiialyq zertteulerdıŋ maŋyzdy baǧyty bolyp tabylady.
Tüiın söz
Aidyn Rysbekūlynyŋ maqalasy şejırenıŋ qazaq qoǧamyndaǧy orny men maŋyzyn tereŋırek tüsınuge mümkındık beredı. Şejıre tek tarihi derek közı ǧana emes, ol qoǧamdy bırıktıruşı, tärbielık mänı bar, ūlttyq bıregeilıktı saqtauşy äleumettık institut retınde de qarastyrylady. Şejırenı zertteu arqyly qazaq halqynyŋ mädeni, tarihi, jäne etnikalyq erekşelıkterın tereŋırek tüsınuge,şejırenı ǧylymi tūrǧydan jan-jaqty zerteuge, atadan balaǧa jalǧasqan tektılıktı tereŋ tanuǧa, ony odan ary bolşaq ūrraqqa saqtap jetkızuge daŋyl jol aşady. Sonymen qatar Rysbekūlynyŋ būl maqalasy qazaq şejıresınıŋ ǧylymi tūrǧydan ary qarai dūrys baǧytta damuyna da, ǧylmi tūrǧydan jön sılteidı. Tek adam aty tızımın qazdai tızıp, tom-tom tızımdık şejıre jazyp jürgenderdıŋ de kökırek közın aşady.
Bolat Bopaiūly, synşy-etnograf
