بىرنەشە كۇن بۇرىن اقش قارجى مينيسترلىگى ماسكەۋ بيرجاسىن سانكتسيانىڭ جاڭا تىزىمىنە ەنگىزگەن بولاتىن. 13 ماۋسىمنان باستاپ دوللار مەن ەۋرو ساۋداسىنىڭ توقتاتقانىن مالىمدەدى. ال رەسەي ورتالىق بانكى اقش دوللارىنا بايلانعان گونكونگ دوللارىمەن ساۋدا-ساتتىقتى توقتاتىپ تاستادى.
ماسكەۋ بيرجاسىنا سالىنعان سانكتسيانىڭ سالدارىنان رەسەيلىكتەر دوللار پەن ەۋرو ىزدەپ قازاقستانعا اعىلادى دەگەن دە پىكىرلەر ايتىلىپ قالادى. بۇل قازاقستانعا قالاي اسەر ەتەدى؟ تەڭگە باعامىنىڭ قۇلدىراۋىنا نە اسەر ەتۋى مۇمكىن؟ بۇل تۋرالى بەلگىلى ەكونوميست ساراپشى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ساپارباي جوباەۆتان سۇراپ بىلدىك.
— ساپارباي مىرزا، الدىمەن ۆاليۋتا باعامىنىڭ وزگەرۋى تۋرالى ءسوز قوزعاساق. ۆاليۋتا باعامىنا قانداي فاكتورلار ىقپال ەتەدى؟
— ماكروەكونوميكالىقق كورسەتكىشتەر بويىنشا تولەم بالانسى دەگەن قۇجات بار. بۇل يمپورت پەن ەكسپورتتىڭ بايلانىسىنا قاتىستى. ەگەر ەلدە ەكسپورت كوبەيسە، ول ەلدىڭ ۆاليۋتاسى كۇشەيەدى. يمپورت كوبەيسە، ۆاليۋتا قۇنسىزدانادى. سوندىقتان قازاقستاندا ەكسپورت – 80 ملرد، ال يمپورت 50 ملرد دوللارعا جۋىق. بىزدە ەكسپورت كوپ. بىراق باسقا تولەمدەرىمىز دە كوپ بولعاننان كەيىن تولەم بالانسى وڭ ەمەس، كەي ۋاقىتتا تەرىس تە بولادى. وسى ماسەلە كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامىنا اسەر ەتەدى. ال قازاقستاندا تەڭگە باعامى بۇدان باسقا مۇنايدىڭ باعاسى، باسقا مەتاللداردىڭ باعاسى جانە كورشى رەسەي مەن قىتايدىڭ ۆاليۋتا باعامىنا دا تاۋەلدى. ارينە، باسقا دا اسەرلەر كوپ، ءتىپتى، جاي عانا سىبىستىڭ ءوزى ۆاليۋتا باعامىنا اسەر ەتەدى.
قازاقستان رەسەيمەن ساۋدادا ءرۋبلدى قولدانادى
— تەڭگە باعامى رۋبلگە نەگە تاۋەلدى؟
— وتە كۇردەلى سۇراق. تەڭگە باعامىنىڭ رەسەي رۋبىلىنە تاۋەلدى بولۋ سەبەبى، رەسەي مەن قازاقستان – ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق شەڭبەرىندە وتە تىعىز بالانىستاعى ارىپتەس. رەسەي – قازاقستانمەن وتە ۇلكەن ساۋدا بايلانىسىنداعى مەملەكەت. ەكى ەل اراسىنداعى ءوزارا ساۋدا 26 ملرد دوللارعا جەتەدى. جالپى ەكسپورت پەن يمپورتىمىز 80-120 ملرد بولسا، سونىڭ 20-30 پايىزى رەسەيمەن جاسالعان ساۋدادان ءتۇسىپ وتىر. سوندىقتان رەسەي ءرۋبلىنىڭ دوللارعا شاققانداعى جانە يۋانعا شاققانداعى باعامى بىزگە وتە تەز اسەر ەتەدى.
قازاقستاننىڭ مەتالل، كومىر سىندى دايىن ونىمدەرى رەسەيگە ەكپورتتالادى. ال رەسەي ونىڭ اقىسىن رۋبلمەن تولەيدى. قازاقستان دا رەسەيدەن اعاش، گاز، باسقا دا ماشينا ونىمدەرىن، قوندىرعىلارىن ساتىپ العان كەزدە رۋبلمەن ەسەپ ايىرىسادى.
سوندىقتان ءبىز ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردە قازاقستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق شەڭبەرىندە رەسەيمەن بىرگە. رەسەي ءرۋبلىنىڭ جاعدايى جاقسى بولسا، تەڭگەنىڭ دە جاعدايى جاقسى بولادى.
«قازاقستانعا دوللار ىزدەپ كەلۋگە سەبەپ جوق»
— ماسكەۋ بيرجاسىنا سالىنعان سانكتسيادان كەيىن رەسەيلىكتەر قازاقستانعا دوللار مەن ەۋرو ءۇشىن اعىلۋى مۇمكىن دەگەن سىبىس بار. بۇل قانشالىقتى راس؟ مۇنىڭ قازاقستانعا قانداي اسەرى بولۋى مۇمكىن؟
— دوللار مەن ەۋرو رەسەيدە جەتكىلىكتى. سەبەبى، سانكتسيا تەك ۇلكەن بانكتەرگە سالىنعان. ال، ورتا جانە كىشى بانكتەر بيرجادان تىس، بانكارالىق ساۋدادا دوللار مەن ەۋرونى ەركىن ساتادى.
رەسەيدە تاياۋدا قىتاي ۆاليۋتاسى يۋاننىڭ جاڭا باعامى جاريالانادى. 1 يۋان 11,5 رۋبلگە تەڭ.
الدىندا عانا 1 يۋان 12 رۋبل ەدى. بيرجاعا سانكتسيادان كەيىن يۋان ءبىراز ارزانداعان. سوندىقتان، قازاقستانعا دوللار ىزدەپ كەلۋگە سەبەپ جوق. رەسەي بيرجادا يۋان ارقىلى جۇمىس جاسايدى. بۇل بىزگە جاقسى ەمەس.
ويتكەنى، ءبىز بيرجادا دوللار باعامىن انىقتايمىز، ولار يۋانمەن انىقتاپ، كەيىن كروسس كۋرس ارقىلى دوللار باعامىن انىقتايدى. ايىرماشىلىعى بىزگە ءتيىمدى بولماۋى مۇمكىن.
— قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانكى تەڭگە باعامىن رەتتەۋدە قانداي ءرول اتقارادى؟
— تەڭگە باعامىنا ۇلتتىق بانكتىڭ ۇلكەن اسەرى بار. قارجىلىق رەتتەۋشى رەتىندە بۇل بانك بارلىعىن رەتتەيدى. ەڭ ءبىرىنشى، ۆاليۋتالىق رەتتەۋ زاڭناماسى بار. سوندا نەگىزگى 4 رەتتەۋ جولى بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى - قايتا قارجىلاندىرۋ مولشەرلەمەسى (بازوۆايا ستاۆكا), بۇگىنگى كۇندە - 14,5 پايىز. ياعني، جوعارى پايىزدى قويعان كەزدە ينفلياتسيا تومەندەيدى دە، حالىق تەڭگەدەگى قارجىسىن بانككە جوعارى پايىزعا قويۋعا ارەكەت جاسايدى. وعان دوللاردى ساتىپ المايدى. قايتا قارجىلاندىرۋ دوللارمەن بولعاندا 2 پايىزدان اسپايدى. سوندىقتان حالىق تەڭگەنى دەپوزيتتە ۇستاعىسى كەلەدى. وسىنى ۇلتتىق بانك رەتتەپ وتىرادى.
ەكىنشىسى، اشىق نارىقتاعى وپەراتسيالار. ۇلتتىق بانك “نوتا” دەگەن وبليگاتسيا شىعارىپ، بانكتەرگە ساتادى. بانكتەر ارتىق اقشانى ءوزىنىڭ قورىنا جيىپ الادى. ءسويتىپ ءبىزدىڭ ەكونوميكادا تەڭگە مەن دوللاردىڭ از، نە كوپ بولۋىن دا ۇلتتىق بانك رەتتەيدى.
ءۇشىنشى، رەزەرۆتىك مولشەرلەمە. ول بانكتەردىڭ ارقايسىسىنىڭ قانشا رەزەرۆتىك مولشەرلەمە قويۋىنا بايلانىستى. بانكتار ادەتتە ۇلتتىق بانكتىڭ ەسەپشوتىندا وزدەرىنىڭ قارجىلارىنىڭ 6 پايىزىن، كەيدە 10 پايىزىن ۇستاۋعا ماجبۇرلەيدى. سوندا عانا ولارعا ليتسەنزيا بەرىلەدى. ەكىنشى ءادىس پەن ءۇشىنشى ءادىس بانكتەردىڭ تەڭگەلىك ماسساسىن ازايتۋ ءۇشىن جاسالادى.
ءتورتىنشى، ۆاليۋتالىق شەكتەۋلەر. ماسەلەن، ۇلتتىق بانك پاندەميا كەزىندە، قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن شەتەلگە 10 مىڭ دوللاردان ارتىق اقشا الىپ شىعۋعا تىيىم سالدى. كەيبىر ەلدەردە 2000 دوللاردان ارتىق الىپ شىعۋعا تىيىم قويىلادى. بىزدە وسىنداي ءسال ليبەرالدىق زاڭنامالار بار.
مۇناي باعاسىنىڭ اسەرى
— مۇنايدىڭ الەمدىك باعاسى تەڭگە باعامىنا قالاي اسەر ەتەدى؟
— ماسەلەن، 80 ملن توننا مۇناي وندىرسەك، سونىڭ 60-62 ملن تونناسىن ەكسپورتتاساق، سونىڭ باعاسى قانشالىقتى كوپ بولسا، بىزدەگى ۆاليۋتا ءتۇسىمى كوپ بولادى. ال ۆاليۋتا ءتۇسىمى كوپ بولعاننان كەيىن ونى شەتەلدىك كومپانيالارعا ماجبۇرلەپ، قازاقستان قور بيرجاسىندا دوللاردى ساتا الادى. كوبىرەك ۆاليۋتا ساتىلسا، ول تەڭگەنىڭ نىعايۋىنا اسەر ەتەدى. ۆاليۋتا كوبىرەك بولسا، تەڭگە ازىراق بولادى. مۇناي باعاسى – تەڭگە باعامىنا اسەر ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى.
وپەك جانە وپەك+ دەگەن ۇلكەن الەمدىك سينديكات بار. بۇل ساۋد ارابياسى، ۆەنەسۋەلا، يران سىندى مۇناي ءوندىرۋشى مەملەكەتتەردىڭ قاۋىمداستىعى. ولار وسى مۇناي باعاسىنىڭ تومەنگە ءتۇسىپ كەتپەۋى ءۇشىن، نە تىم كوتەرىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن جينالىپ وتىرادى. ال وپەك+ ۇيىمىندا قازاقستان، ازەربايجان، نورۆەگيا سىندى مۇناي ءوندىرۋشى مەملەكەتتەر دە قوسىلعان. ءسويتىپ، ول ءار جىلى شەشىم شىعارادى. قانشا مۇناي ءوندىرۋ كەرەك، قانشاسىن ازايتۋ كەرەك بولسا، قاي ەلدەردى قانشا كۆوتامەن ازايتۋ قاجەت؟ وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ تابادى.
ماسەلەن، قازاقستان سوڭعى 4-5 جىلدا ءوزىنىڭ وندىرەتىن مۇنايىن وسى وپەك-پەن كەلىسىمگە كەلىپ، كەرەگىندە كوبەيتىپ، كەي كەزدە ازايتىپ تا تۇرادى.
«جەمقورلىقتىڭ كوپ ەكەنىن بىلدىرەدى»
— تەڭگە باعامىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن قانداي شارالاردى قولدانۋعا بولادى؟
— ول ءۇشىن ەكونوميكانى دامىتۋىمىز كەرەك. تەك قانا شيكىزاتتى ەمەس، قايتا وڭدەۋ ونەركاسىبىن دامىتىپ، سونىڭ ەكسپورتىن كوبەيتۋىمىز قاجەت. قازاقستاننىڭ مۇمكىندىكتەرى مول. ەنەرگەتيكا سالاسىندا مۇناي، گاز، ەلەكتر ەنەرگياسىن ەكسپورتتايمىز. اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىندە بيداي، ۇن، ەت، وسىمدىك مايى جانە تاعى باسقا ونىمدەردى ەكسپورتتايمىز. مەتاللۋرگيا، حيميا سالاسىندا دا ەكسپورتتايتىن ونىمدەرىمىز وتە كوپ. سونىمەن قاتار، دايىن ونىمدەردى دە ەكسپورتتاۋ ماسەلەسىن قولعا الۋىمىز كەرەك. تاماق ونەركاسىبى، تۋريزم، ترانسپورت، لوگيستيكادان دا وتە ۇلكەن ۆاليۋتالىق تۇسىمدەر تۇسەدى. ماسەلەن، قىتايدىڭ ەۋروپاعا وتەتىن تاۋارلارى، ورتالىق ازيانىڭ – رەسەيگە، رەسەيدىڭ - ورتالىق ازياعا، يرانعا وتەتىن تاۋارلارى ءبىز ارقىلى وتسە، ولار بىزگە ۆاليۋتا تولەيدى. وسى سالالاردى دامىتساق، ۆاليۋتالىق تۇسىمدەرىمىز كوبەيىپ، تەڭگە باعامى ارتا تۇسپەك .
— تەڭگە باعامى تۇراقسىز بولعان جاعدايدا ينۆەستورلار قانداي ستراتەگيانى تاڭداۋى كەرەك؟
— تەڭگە باعامى تۇراقسىز بولعان كەزدە ينۆەستورلار نە ىستەرىن بىلمەيدى. سوندىقتان تۇراقتى بولۋعا ارەكەت جاساۋ كەرەك. ال ينۆەستورلار شەتەلدەن كەلگەن كەزدە نەمەسە ءوزىمىزدىڭ كاسىپكەرلەرگە 2003 جىلعى ينۆەستيتسيالىق زاڭ بويىنشا، وتە كوپ جەڭىلدىك بار.
ماسەلەن، ءبىر زاۋىت نەمەسە شاحتا قۇراتىن بولسا، ول جەر سالىعىنان ازات ەتىلەدى. شەتەلدەن كەلەتىن قوندىرعىلارىنا قوسىمشا قۇن سالىعى، كەدەن تولەمدەرىن تولەمەيدى. كەيبىر كەزدە ديۆيدەندتەرىنە سالىق سالىنبايدى. پايدا سالىعىن دا تومەندەتەمىز، ءسويتىپ ينۆەستورلاردى ىنتالاندىرامىز. بىراق كەيبىر كەزدە ءبىزدىڭ تەڭگەمىزدىڭ اۋىتقۋى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتامىز.
ەڭ نەگىزگىسى - تەڭگەنىڭ اۋىتقۋىنان دا كوبىرەك ماڭىزدىسى - ءبىزدىڭ سوت جۇيەمىزدىڭ ءالى بىرقالىپتى بولماۋى. استانا ەكونوميكالىق قارجى ايماعىن قۇرعانبىز. سول جەردە انگليانىڭ سوت جۇيەسى قولدانىلادى. بۇل دا شەتەلدىك ينۆەستورلاردى قازاقاستانعا تارتۋدىڭ امالى. ياعني،ءوز ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسىنە سەنبەستەن، ءوز ەلوردامىزدا انگليانىڭ سوت جۇيەسىنە جۇگىنەمىز. بۇل ءبىزدىڭ ەلدە جەمقورلىقتىڭ كوپ ەكەنىن بىلدىرەدى. سوندىقتان تەڭگەنىڭ باعامى ينۆەستورلاردىڭ شەشىمىنە دە اسەر ەتەدى.
قازاقستان ءۇشىن مۇناي 80 دوللار دەپ ەسەپتەلگەن
— الداعى جىلعا تەڭگە باعامىنا قاتىستى قانداي ساراپتامالىق بولجامدار بار؟
— جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، تەڭگە باعامى ەكسپورت پەن يمپورتقا، مۇناي باعاسىنا جانە رۋبل مەن يۋانعا تاۋەلدى. بۇگىنگى كۇندەگى رەسەيدەگى سانكتسيالاردىڭ كەسىرى – وتە كۇردەلى ماسەلە. سوڭعى اپتاداعى ماسكەۋ قور بيرجاسىنىڭ سانكتسياعا تۇسۋىنەن دوللار مەن ەۋرونىڭ ساۋداسى توقتالعاننان كەيىن تەڭگە قۇنسىزدانا باستادى. ءبىزدىڭ بولجام بويىنشا، بيۋدجەتىمىزدە مۇنايدىڭ ءار بوشكەسىنىڭ باعاسى 80 دوللاردان ەسەپتەلگەن جانە ودان جوعارى بولاتىن بولسا، بىزگە پايدا تۇسەدى. ياعني، مۇنايدىڭ باعاسى تۇراقتى بولادى. سەبەبى، الەمدەگى گەوساياسي كۋرستار مۇنايدىڭ جانە التىننىڭ باعاسىنىڭ جوعارىلاۋىنا الىپ كەلەدى. سوندىقتان الدا تەڭگە باعامى تۇراقتى بولادى دەپ ويلايمىز. بەگەنمەن ءبىراز ينفلياتسيا دەڭگەيىندە قۇنسىزدانىپ تۇرعانى دا دۇرىس. 1 دوللار 460-480 تەڭگەگە دەيىن بارسا بولادى. بىراق ودان اسىپ كەتپەۋى كەرەك. مۇنى دا ۇلتتىق بانك رەتتەپ وتىرادى.
سونىمەن قاتار، ۇلتتىق قوردان بيۋدجەتكە اقشا وتكىزۋ ءۇشىن تەڭگەمەن ترانسفەرت جاسايدى. ال ونى وتە ۇلكەن كولەمدە، جىلىنا 10 ملرد دوللارعا جاقىن قازاقستان قور بيرجاسىندا ساتادى. سول كەزدە تەڭگەنىڭ تۇراقتى بولۋىن بولجاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ەڭ سوڭعى شارا - بۇل ۇلتتىق بانكتىڭ التىن ۆاليۋتا رەزەرۆى. ءبىز ونى قازىر 34 ملرد دوللار دەيمىز. بۇل ءبىزدىڭ ءبىر جىلدىق يمپورتىمىزعا جاقىن. ەگەر كەزدەيسوق جاعداي بولسا، ءبىز وسى ۇلتتىق بانكتىڭ التىن ۆاليۋتا قورىن قولدانامىز. ءسويتىپ، تەڭگە باعامىن تۇراقتى ۇستاپ تۇرۋىمىزعا بولادى.
“سانكتسيالاردان پايدا كورۋگە دە بولادى”
— حالىقارالىق سانكتسيالار مەن ساياسي وقيعالار تەڭگە باعامىنا قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟
— يران مەن رەسەيگە سالىناتىن سانكتسيالاردىڭ ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا تەرىس اسەرلەرى بار. ماسەلەن، يرانعا قويىلعان سانكتسيا كەسىرىنەن ءبىزدىڭ تاۋارلاردى پارسى شىعاناعىنا، ءۇندى مۇحيتىنا شىعارا الماي وتىرمىز. ال رەسەيگە قويىلعان سانكتسيالاردان كەيىن ءبىزدىڭ تاۋارلارىمىز رەسەي تەرريتورياسى ارقىلى ەكسپورتتالمايدى. رەسەيمەن اراداعى بايلانىس ءبىزدىڭ كاسىپورىندارمەن قالىپتى جۇمىس ىستەۋىنە اسەر ەتەدى. رەسەيدىڭ ەكونوميكاسىنداعى قيىندىقتار ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزداعى قيىندىقتارعا الىپ كەلەدى.
الايدا كەي ساتتە سانكتسيالاردىڭ دا بىزگە ءتيىمدى تۇستارى بار. ماسەلەن، ترانسپورتتىق لوگيستيكالىق جاعى. بۇرىن قىتايدىڭ تاۋارلارى تىكەلەي رەسەيدىڭ ءترانسسىبىر تەمىر جول جەلىسى ارقىلى ەۋروپاعا تاسىمالداناتىن بولسا، قازىر رەسەي مەن بەلارۋسسيانىڭ تەمىرجولدارى جابىق، يران وڭتۇستىكتەن جابىق. سوندىقتان قىتاي مەن ەۋروپا ورتالىق جول، ياعني جىبەك جولى، ترانكاسپيلىك ترانسپورتتىق مارشرۋت ارقىلى قىتايدان – قازاقستانعا، قازاقستاندا اقتاۋعا، ودان قۇرىققا، كەيىن باكۋگە، ارمەن قاراي بىرنەشە ەلدەن ءوتىپ، ەۋروپاعا جول تارتادى. ال ەۋروپانىڭ تاۋارلارى تۇركيا، كاۆكاز ارقىلى، كاسپي تەڭىزى، قازاقستان ارقىلى قىتايعا شىعىپ جاتىر. ءوزىمىزدىڭ تاۋارلار دا تيىسىنشە وسى جولمەن جۇرەدى. سوندىقتان ءبىز وسى لوگيستيكا جاعىنان پايدا كورىپ، ترانسپورتتىق ۆاليۋتالىق تۇسىمدەردى كوبەيتىپ، رەسەيدىڭ سانكتسيالارى ارقىلى جوعالتقان ۆاليۋتالىق تۇسىمدەرىمىزدى ورنىنا كەلتىرۋىمىزگە بولادى. ارينە، سانكتسيا بولماسىن. دەگەنمەن، وتە مۇقيات بولۋىمىز قاجەت.
— Cۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
