Birneshe kún buryn AQSh qarjy mınıstrligi Máskeý bırjasyn sankııanyń jańa tizimine engizgen bolatyn. 13 maýsymnan bastap dollar men eýro saýdasynyń toqtatqanyn málimdedi. Al Reseı Ortalyq banki AQSh dollaryna baılanǵan Gonkong dollarymen saýda-sattyqty toqtatyp tastady.
Máskeý bırjasyna salynǵan sankııanyń saldarynan reseılikter dollar pen eýro izdep Qazaqstanǵa aǵylady degen de pikirler aıtylyp qalady. Bul Qazaqstanǵa qalaı áser etedi? Teńge baǵamynyń quldyraýyna ne áser etýi múmkin? Bul týraly belgili ekonomıst sarapshy, ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty Saparbaı Jobaevtan surap bildik.
— Saparbaı myrza, aldymen valıýta baǵamynyń ózgerýi týraly sóz qozǵasaq. Valıýta baǵamyna qandaı faktorlar yqpal etedi?
— Makroekonomıkalyqq kórsetkishter boıynsha tólem balansy degen qujat bar. Bul ımport pen eksporttyń baılanysyna qatysty. Eger elde eksport kóbeıse, ol eldiń valıýtasy kúsheıedi. Import kóbeıse, valıýta qunsyzdanady. Sondyqtan Qazaqstanda eksport – 80 mlrd, al ımport 50 mlrd dollarǵa jýyq. Bizde eksport kóp. Biraq basqa tólemderimiz de kóp bolǵannan keıin tólem balansy oń emes, keı ýaqytta teris te bolady. Osy másele kez kelgen memlekettiń ulttyq valıýta baǵamyna áser etedi. Al Qazaqstanda teńge baǵamy budan basqa munaıdyń baǵasy, basqa metalldardyń baǵasy jáne kórshi Reseı men Qytaıdyń valıýta baǵamyna da táýeldi. Árıne, basqa da áserler kóp, tipti, jaı ǵana sybystyń ózi valıýta baǵamyna áser etedi.
QAZAQSTAN RESEIMEN SAÝDADA RÝBLDI QOLDANADY
— Teńge baǵamy rýblge nege táýeldi?
— Óte kúrdeli suraq. Teńge baǵamynyń Reseı rýbiline táýeldi bolý sebebi, Reseı men Qazaqstan – Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq sheńberinde óte tyǵyz balanystaǵy áriptes. Reseı – Qazaqstanmen óte úlken saýda baılanysyndaǵy memleket. Eki el arasyndaǵy ózara saýda 26 mlrd dollarǵa jetedi. Jalpy eksport pen ımportymyz 80-120 mlrd bolsa, sonyń 20-30 paıyzy Reseımen jasalǵan saýdadan túsip otyr. Sondyqtan Reseı rýbliniń dollarǵa shaqqandaǵy jáne ıýanǵa shaqqandaǵy baǵamy bizge óte tez áser etedi.
Qazaqstannyń metall, kómir syndy daıyn ónimderi Reseıge ekporttalady. Al Reseı onyń aqysyn rýblmen tóleıdi. Qazaqstan da Reseıden aǵash, gaz, basqa da mashına ónimderin, qondyrǵylaryn satyp alǵan kezde rýblmen esep aıyrysady.
Sondyqtan biz ıntegraııalyq proesterde Qazaqstan Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq sheńberinde Reseımen birge. Reseı rýbliniń jaǵdaıy jaqsy bolsa, teńgeniń de jaǵdaıy jaqsy bolady.
«QAZAQSTANǴA DOLLAR IZDEP KELÝGE SEBEP JOQ»
— Máskeý bırjasyna salynǵan sankııadan keıin reseılikter Qazaqstanǵa dollar men eýro úshin aǵylýy múmkin degen sybys bar. Bul qanshalyqty ras? Munyń Qazaqstanǵa qandaı áseri bolýy múmkin?
— Dollar men eýro Reseıde jetkilikti. Sebebi, sankııa tek úlken bankterge salynǵan. Al, orta jáne kishi bankter bırjadan tys, bankaralyq saýdada dollar men eýrony erkin satady.
Reseıde taıaýda Qytaı valıýtasy ıýannyń jańa baǵamy jarııalanady. 1 ıýan 11,5 rýblge teń.
Aldynda ǵana 1 ıýan 12 rýbl edi. Bırjaǵa sankııadan keıin ıýan biraz arzandaǵan. Sondyqtan, Qazaqstanǵa dollar izdep kelýge sebep joq. Reseı bırjada ıýan arqyly jumys jasaıdy. Bul bizge jaqsy emes.
Óıtkeni, biz bırjada dollar baǵamyn anyqtaımyz, olar ıýanmen anyqtap, keıin kross kýrs arqyly dollar baǵamyn anyqtaıdy. Aıyrmashylyǵy bizge tıimdi bolmaýy múmkin.
— Qazaqstannyń Ulttyq banki teńge baǵamyn retteýde qandaı ról atqarady?
— Teńge baǵamyna Ulttyq banktiń úlken áseri bar. Qarjylyq retteýshi retinde bul bank barlyǵyn retteıdi. Eń birinshi, valıýtalyq retteý zańnamasy bar. Sonda negizgi 4 retteý joly bar. Onyń birinshisi - qaıta qarjylandyrý mólsherlemesi (bazovaıa stavka), búgingi kúnde - 14,5 paıyz. Iaǵnı, joǵary paıyzdy qoıǵan kezde ınflıaııa tómendeıdi de, halyq teńgedegi qarjysyn bankke joǵary paıyzǵa qoıýǵa áreket jasaıdy. Oǵan dollardy satyp almaıdy. Qaıta qarjylandyrý dollarmen bolǵanda 2 paıyzdan aspaıdy. Sondyqtan halyq teńgeni depozıtte ustaǵysy keledi. Osyny Ulttyq bank rettep otyrady.
Ekinshisi, ashyq naryqtaǵy operaııalar. Ulttyq bank “nota” degen oblıgaııa shyǵaryp, bankterge satady. Bankter artyq aqshany óziniń qoryna jıyp alady. Sóıtip bizdiń ekonomıkada teńge men dollardyń az, ne kóp bolýyn da Ulttyq bank retteıdi.
Úshinshi, rezervtik mólsherleme. Ol bankterdiń árqaısysynyń qansha rezervtik mólsherleme qoıýyna baılanysty. Banktar ádette Ulttyq banktiń esepshotynda ózderiniń qarjylarynyń 6 paıyzyn, keıde 10 paıyzyn ustaýǵa májbúrleıdi. Sonda ǵana olarǵa lıenzııa beriledi. Ekinshi ádis pen úshinshi ádis bankterdiń teńgelik massasyn azaıtý úshin jasalady.
Tórtinshi, valıýtalyq shekteýler. Máselen, ulttyq bank pandemııa kezinde, Qańtar oqıǵasynan keıin shetelge 10 myń dollardan artyq aqsha alyp shyǵýǵa tyıym saldy. Keıbir elderde 2000 dollardan artyq alyp shyǵýǵa tyıym qoıylady. Bizde osyndaı sál lıberaldyq zańnamalar bar.
MUNAI BAǴASYNYŃ ÁSERI
— Munaıdyń álemdik baǵasy teńge baǵamyna qalaı áser etedi?
— Máselen, 80 mln tonna munaı óndirsek, sonyń 60-62 mln tonnasyn eksporttasaq, sonyń baǵasy qanshalyqty kóp bolsa, bizdegi valıýta túsimi kóp bolady. Al valıýta túsimi kóp bolǵannan keıin ony sheteldik kompanııalarǵa májbúrlep, Qazaqstan qor bırjasynda dollardy sata alady. Kóbirek valıýta satylsa, ol teńgeniń nyǵaıýyna áser etedi. Valıýta kóbirek bolsa, teńge azyraq bolady. Munaı baǵasy – teńge baǵamyna áser etetin faktorlardyń biri.
OPEK jáne OPEK+ degen úlken álemdik sındıkat bar. Bul Saýd Arabııasy, Venesýela, Iran syndy munaı óndirýshi memleketterdiń qaýymdastyǵy. Olar osy munaı baǵasynyń tómenge túsip ketpeýi úshin, ne tym kóterilip ketpeýi úshin jınalyp otyrady. Al OPEK+ uıymynda Qazaqstan, Ázerbaıjan, Norvegııa syndy munaı óndirýshi memleketter de qosylǵan. Sóıtip, ol ár jyly sheshim shyǵarady. Qansha munaı óndirý kerek, qanshasyn azaıtý kerek bolsa, qaı elderdi qansha kvotamen azaıtý qajet? Osyndaı suraqtarǵa jaýap tabady.
Máselen, Qazaqstan sońǵy 4-5 jylda óziniń óndiretin munaıyn osy OPEK-pen kelisimge kelip, kereginde kóbeıtip, keı kezde azaıtyp ta turady.
«JEMQORLYQTYŃ KÓP EKENIN BILDIREDI»
— Teńge baǵamyn turaqtandyrý úshin qandaı sharalardy qoldanýǵa bolady?
— Ol úshin ekonomıkany damytýymyz kerek. Tek qana shıkizatty emes, qaıta óńdeý ónerkásibin damytyp, sonyń eksportyn kóbeıtýimiz qajet. Qazaqstannyń múmkindikteri mol. Energetıka salasynda munaı, gaz, elektr energııasyn eksporttaımyz. Aýyl sharýashylyǵy ónimderinde bıdaı, un, et, ósimdik maıy jáne taǵy basqa ónimderdi eksporttaımyz. Metallýrgııa, hımııa salasynda da eksporttaıtyn ónimderimiz óte kóp. Sonymen qatar, daıyn ónimderdi de eksporttaý máselesin qolǵa alýymyz kerek. Tamaq ónerkásibi, týrızm, transport, logıstıkadan da óte úlken valıýtalyq túsimder túsedi. Máselen, Qytaıdyń Eýropaǵa ótetin taýarlary, Ortalyq Azııanyń – Reseıge, Reseıdiń - Ortalyq Azııaǵa, Iranǵa ótetin taýarlary biz arqyly ótse, olar bizge valıýta tóleıdi. Osy salalardy damytsaq, valıýtalyq túsimderimiz kóbeıip, teńge baǵamy arta túspek .
— Teńge baǵamy turaqsyz bolǵan jaǵdaıda ınvestorlar qandaı strategııany tańdaýy kerek?
— Teńge baǵamy turaqsyz bolǵan kezde ınvestorlar ne isterin bilmeıdi. Sondyqtan turaqty bolýǵa áreket jasaý kerek. Al ınvestorlar shetelden kelgen kezde nemese ózimizdiń kásipkerlerge 2003 jylǵy ınvestıııalyq zań boıynsha, óte kóp jeńildik bar.
Máselen, bir zaýyt nemese shahta quratyn bolsa, ol jer salyǵynan azat etiledi. Shetelden keletin qondyrǵylaryna qosymsha qun salyǵy, keden tólemderin tólemeıdi. Keıbir kezde dıvıdendterine salyq salynbaıdy. Paıda salyǵyn da tómendetemiz, sóıtip ınvestorlardy yntalandyramyz. Biraq keıbir kezde bizdiń teńgemizdiń aýytqýy bolýy múmkin ekenin aıtamyz.
Eń negizgisi - teńgeniń aýytqýynan da kóbirek mańyzdysy - bizdiń sot júıemizdiń áli birqalypty bolmaýy. Astana ekonomıkalyq qarjy aımaǵyn qurǵanbyz. Sol jerde Anglııanyń sot júıesi qoldanylady. Bul da sheteldik ınvestorlardy Qazaqastanǵa tartýdyń amaly. Iaǵnı,óz elimizdiń sot júıesine senbesten, óz elordamyzda Anglııanyń sot júıesine júginemiz. Bul bizdiń elde jemqorlyqtyń kóp ekenin bildiredi. Sondyqtan teńgeniń baǵamy ınvestorlardyń sheshimine de áser etedi.
QAZAQSTAN ÚShIN MUNAI 80 DOLLAR DEP ESEPTELGEN
— Aldaǵy jylǵa teńge baǵamyna qatysty qandaı saraptamalyq boljamdar bar?
— Joǵaryda aıtyp ótkenimdeı, teńge baǵamy eksport pen ımportqa, munaı baǵasyna jáne rýbl men ıýanǵa táýeldi. Búgingi kúndegi Reseıdegi sankııalardyń kesiri – óte kúrdeli másele. Sońǵy aptadaǵy Máskeý qor bırjasynyń sankııaǵa túsýinen dollar men eýronyń saýdasy toqtalǵannan keıin teńge qunsyzdana bastady. Bizdiń boljam boıynsha, bıýdjetimizde munaıdyń ár bóshkesiniń baǵasy 80 dollardan eseptelgen jáne odan joǵary bolatyn bolsa, bizge paıda túsedi. Iaǵnı, munaıdyń baǵasy turaqty bolady. Sebebi, álemdegi geosaıası kýrstar munaıdyń jáne altynnyń baǵasynyń joǵarylaýyna alyp keledi. Sondyqtan alda teńge baǵamy turaqty bolady dep oılaımyz. Begenmen biraz ınflıaııa deńgeıinde qunsyzdanyp turǵany da durys. 1 dollar 460-480 teńgege deıin barsa bolady. Biraq odan asyp ketpeýi kerek. Muny da Ulttyq bank rettep otyrady.
Sonymen qatar, Ulttyq qordan bıýdjetke aqsha ótkizý úshin teńgemen transfert jasaıdy. Al ony óte úlken kólemde, jylyna 10 mlrd dollarǵa jaqyn Qazaqstan qor bırjasynda satady. Sol kezde teńgeniń turaqty bolýyn boljaýǵa múmkindik beredi.
Eń sońǵy shara - bul ulttyq banktiń altyn valıýta rezervi. Biz ony qazir 34 mlrd dollar deımiz. Bul bizdiń bir jyldyq ımportymyzǵa jaqyn. Eger kezdeısoq jaǵdaı bolsa, biz osy Ulttyq banktiń altyn valıýta qoryn qoldanamyz. Sóıtip, teńge baǵamyn turaqty ustap turýymyzǵa bolady.
“SANKIIaLARDAN PAIDA KÓRÝGE DE BOLADY”
— Halyqaralyq sankııalar men saıası oqıǵalar teńge baǵamyna qalaı áser etýi múmkin?
— Iran men Reseıge salynatyn sankııalardyń bizdiń ekonomıkamyzǵa teris áserleri bar. Máselen, Iranǵa qoıylǵan sankııa kesirinen bizdiń taýarlardy Parsy shyǵanaǵyna, Úndi muhıtyna shyǵara almaı otyrmyz. Al Reseıge qoıylǵan sankııalardan keıin bizdiń taýarlarymyz Reseı terrıtorııasy arqyly eksporttalmaıdy. Reseımen aradaǵy baılanys bizdiń kásiporyndarmen qalypty jumys isteýine áser etedi. Reseıdiń ekonomıkasyndaǵy qıyndyqtar bizdiń ekonomıkamyzdaǵy qıyndyqtarǵa alyp keledi.
Alaıda keı sátte sankııalardyń da bizge tıimdi tustary bar. Máselen, transporttyq logıstıkalyq jaǵy. Buryn Qytaıdyń taýarlary tikeleı Reseıdiń Transsibir temir jol jelisi arqyly Eýropaǵa tasymaldanatyn bolsa, qazir Reseı men Belarýssııanyń temirjoldary jabyq, Iran ońtústikten jabyq. Sondyqtan Qytaı men Eýropa ortalyq jol, ıaǵnı Jibek joly, trankaspıılik transporttyq marshrýt arqyly Qytaıdan – Qazaqstanǵa, Qazaqstanda Aqtaýǵa, odan Quryqqa, keıin Bakýge, ármen qaraı birneshe elden ótip, Eýropaǵa jol tartady. Al Eýropanyń taýarlary Túrkııa, Kavkaz arqyly, Kaspıı teńizi, Qazaqstan arqyly Qytaıǵa shyǵyp jatyr. Ózimizdiń taýarlar da tıisinshe osy jolmen júredi. Sondyqtan biz osy logıstıka jaǵynan paıda kórip, transporttyq valıýtalyq túsimderdi kóbeıtip, Reseıdiń sankııalary arqyly joǵaltqan valıýtalyq túsimderimizdi ornyna keltirýimizge bolady. Árıne, sankııa bolmasyn. Degenmen, óte muqııat bolýymyz qajet.
— Cuhbattasqanyńyzǵa rahmet!
Dana Nurmuhanbet
”Adyrna” ulttyq portaly
