ساياسي ساراپشىلار رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ سوڭعى ءبىر جارىم ايدا جاساعان مالىمدەمەلەرىن تاريحتى وزىنشە باعالاۋ ەمەس، كرەملدىڭ گەوساياسي مۇددەسىن العا تارتۋ دەپ تانيدى. ولار مۇنىڭ استارىندا پوستسوۆەتتىك ەلدەرگە، ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا كەلەتىن قاۋىپ بارىن ايتادى.
«تيفليس گۋبەرنياسى»
گرۋزيادا كرەملگە جانە جەرگىلىكتى بيلىككە قارسى، رەسەيدى «باسقىنشى» دەپ ايىپتاعان نارازىلىق شارالارى كەزىندە ۆلاديمير پۋتين رەسەيلىك جۋرناليستەرگە سۇحبات بەرگەن. رەسەي باسشىسى 9 شىلدەدە تاريحقا شولۋ جاساپ، ءوز ويىمەن بولىسكەن.
پرەزيدەنت ءپۋتيننىڭ تالداۋىنشا كەزىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ءوز ەركىمەن قوسىلعان ابحازيا مەن وسەتيانى وتكەن عاسىردا «جاۋلاپ العان» گرۋزيانىڭ ءوزى «باسقىنشى» بولىپ شىققان. رەسەي باسشىسىنىڭ «18 عاسىردىڭ سوڭى - 19 عاسىردىڭ باسىندا گرۋزيا دەگەن مەملەكەت بولماعان، ونىڭ ورنىندا تيفليس گۋبەرنياسى بولعان» دەگەن ءسوزى اقپارات قۇرالدارى مەن قوعامدا كوپ پىكىر تۋعىزىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە قىزۋ تالقىعا ءتۇستى.
2008 جىلعى بەسكۇندىك سوعىستان كەيىن رەسەي وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازيانىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداعانى بەلگىلى. تبيليسي مەن الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ باسىم بولىگى اتالعان اۋماقتى گرۋزيانىڭ تەرريتورياسى دەپ سانايدى.
گرۋزيا ساياساتكەرلەرى ءپۋتيننىڭ ءسوزىن «تاريحتى بۇرمالاۋ» دەپ باعالاپ، گرۋزيانىڭ مەملەكەت رەتىندەگى تاريحى 18 نەمەسە 19 عاسىردان ەمەس، ودان ەرتە باستالعانىن ايتادى. رەسەي باسشىسىنىڭ سوزىنە گرۋزيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ دە رەاكتسيا بىلدىرۋىنە تۋرا كەلدى. مينيستر داۆيد زالكالياني ءپۋتيننىڭ پىكىرىن «تاريحي فاكتىلەرگە بەرىلگەن سۋبەكتيۆتى باعا» دەپ تانىدى.
«گرۋزيانىڭ كوپعاسىرلىق تاريحىندا ەلدىڭ ابحازيا مەن تسحينۆال ايماعىن قوسا العانداعى تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن الەمدىك قاۋىمداستىق ۇنەمى مويىنداپ كەلگەنىن دالەلدەيتىن فاكتىلەر وتە كوپ. تاريحقا تەرەڭ ۇڭىلگىسى كەلگەندەر بولسا، ءتىپتى جاقسى. وندايدا ماسەلە ءبىزدىڭ پايدامىزعا شەشىلەدى»، - دەدى زالكالياني.
«ءبارى ءوزىن ورىس سانايتىن»
رەسەي پرەزيدەنتى پوستسوۆەتتىك ەلدەردىڭ مەملەكەت تاريحى تۋرالى بۇرىن دا داۋلى پىكىر بىلدىرگەن. «تيفليس گۋبەرنياسى» تۋرالى داۋدىڭ الدىندا ءبىر اي بۇرىن، ماۋسىمدا وتكەن پەتەربۋرگ فورۋمىندا، ۆلاديمير پۋتين «بۇرىن ۋكراينا مەملەكەتىنىڭ بولماعانىن» ايتىپ، بەلورۋس، ورىس جانە ۋكراينالىقتاردى «ءبىر حالىق» دەپ اتادى.
- زاپوروج ايماعى ۋكراينالىقتار ەمەس، ورىستار رەتىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىردى. ولار ءۇشىن تاريح، ءتىل مەن ءدىننىڭ ايىرماشىلىعى بولعان جوق. ءبارى ءوزىن ورىس سانايتىن،- دەگەن پۋتين «ۋكراينا» ءسوزىنىڭ ورىستىڭ «ۋ كرايا» - شەتكەرى ايماق سوزىنەن شىققانىن ايتتى. ءپۋتيننىڭ ايتۋىنشا، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس الدىندا رەسەيگە قارسى سوعىسقا دايىندالعان ەلدەر ۋكراينا ۇلتى يدەياسىن دامىتا باستادى.
- سول ەلدەر وسى ارقىلى قارسىلاسىن بولشەكتەپ، قولدا بارىن تارتىپ العىسى كەلدى. بۇل يدەيا تەز تاراپ، حالىقتىڭ ءبىر بولىگى ءوزىن جەكە دارا ۇلت رەتىندە تاني باستادى، - دەدى ۆلاديمير پۋتين.
ۋكراينالىق ساياساتتانۋشى الەكساندر كوچەتكوۆ ءپۋتيننىڭ سوزدەرىن تەرريتورياداعى ۆەربالدى تالاپ ەمەس، شىنايى قاۋىپ كورەدى.
- ءبىز «ورىس الەمى» يدەياسىنىڭ قايتا ءتىرىلۋى تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. بۇل تۇجىرىمدامانىڭ ءمانى رەسەي ءاردايىم جاقىن كورشىلەرىنە قاتىستى وركەنيەتتى ميسسيا ۇستانىپ كەلگەن دەگەنگە سايادى. ءوز بيلىگى كەزىندە پۋتين مەن ونىڭ نەويمپەريالىق ماشيناسى مالىمدەمە جاساۋدان بولەك، ارەكەت جاساۋعا دا ۇلگەرىپ جاتىر، - دەيدى ساياساتتانۋشى.
كوچەتكوۆ «ارەكەت» دەپ 2014 جىلى بۋداپەشت مەموراندۋمى بويىنشا ۋكراينا تاۋەلسىزدىگى مەن شەكاراسىن قۇرمەتتەۋگە مىندەتتەمە العان رەسەيدىڭ قىرىمدى اننەكتسيالاۋى مەن ماسكەۋدىڭ شىعىس ۋكراينادا 13 مىڭ ادامنىڭ ءومىرىن قيعان قارۋلى قاقتىعىستا سەپاراتيستەرگە قولداۋ كورسەتۋىن ايتىپ وتىر.
- ۋكراينانىڭ ءبولىنۋى، بەلارۋستى قوسىپ الۋ، قازاقستان، گرۋزيا جانە وزگە دە پوستسوۆەتتىك ەلدەردى ءوز ىقپالىندا ۇستاۋ — مۇنىڭ ءبارى ءپۋتيننىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمگە كەلگەننەن كەيىن جۇزەگە اسىرا باستاعان «ورىس الەمىن» قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ستراتەگياسىنىڭ ەلەمەنتتەرى. مۇنى جوسپار، ارناۋلى وپەراتسيا نەمەسە باسقاشا اتاۋعا بولادى. بىراق بۇل بوس سوزدەر ەمەس، - دەيدى كوچەتكوۆ.
«قازاقتاردا مەملەكەت بولماعان»
ءپۋتيننىڭ بۇعان دەيىن قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ بولماعانى جونىندە دە ايتقانى بەلگىلى. 2014 جىلى جازدا «سەليگەر» جاستار فورۋمى قاتىسۋشىلارىمەن كەزدەسۋدە ۆلاديمير پۋتين سول كەزدەگى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇرىن مەملەكەت بولماعان جەردە جاڭا مەملەكەت قۇرىپ، تاڭعاجايىپ دۇنيە جاساعانىن ايتقان. ءپۋتيننىڭ «قازاقتاردا مەملەكەت بولماعان، مەملەكەتتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قۇردى» دەگەن ءسوزى كوپ تالاس تۋعىزدى. بىرەۋلەر رەسەي قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە كوز تىگۋى مۇمكىن دەپ قاۋىپتەنسە، تاعى ءبىر توپ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تاريحى بارىن العا تارتتى. قوعام بەلسەندىلەرى مۇحتار تايجان مەن عالىم اعەلەۋوۆ پۋتين مەن نازارباەۆقا (قازاقتاردا مەملەكەت بولماعانى تۋرالى ۇقساس پىكىر ايتقان) قازاقستان تاريحى بويىنشا وقۋ قۇرالدارى مەن مونوگرافيالار جىبەردى.
جاعدايدى رەتتەۋگە تىرىسقان سول كەزدەگى رەسەيدىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى ميحايل بوچارنيكوۆ سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە «پۋتين قازاقستاننىڭ مەملەكەت بولۋ قۇقىعىن جوققا شىعارىپ، مەملەكەت ۇعىمىنىڭ ماعىناسىن كەمسىتكىسى كەلگەن جوق. ول كەرىسىنشە، نۇرسۇلتان نازارباەۆتى ماقتاپ، سوۆەت وداعى تاراعاننان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن مەملەكەت ءبىرىنشى رەت قۇرىلعانىنا نازار اۋداردى» دەگەن.
قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىنىڭ پىكىرىنشە، رەسەيدىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى ساياساتكەرلەرى كورشى پوستسوۆەتتىك ەلدەردىڭ تاريحى مەن مەملەكەتى بولعانىن ءجيى جوققا شىعارادى.
- مۇنداي مالىمدەمەلەر ليمونوۆ پەن جيرينوۆسكي سياقتى 90-جىلداردىڭ ەكسترەميستىك سارىنداعى ساياساتكەرلەرىنەن باستالدى. جيرينوۆسكي قازاقستان مەن ورتالىق ازيا بولماعان، ونىڭ ورنىندا استاناسىن ۆەرنىي دەپ بەلگىلەگەن تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى بولعان دەگەن پىكىر ايتقاندا، كوبى “نازار اۋدارماڭدار! ەموتسياعا بەرىلگەن ادام نە دەمەيدى؟” دەدى. ال گرۋزيا تۋرالى دا وسىنداي مالىمدەمەلەر جاسالعاننان كەيىن بۇل ەل اۋماعىنىڭ 20 پايىزىنان ايرىلىپ قالدى، - دەيدى جۇمالى.
راسۋل جۇمالىنىڭ سوزىنشە، مۇنداي مالىمدەمەلەرگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاۋاپ قاتۋ كەرەك.
- ارينە، رەسەي - پىكىرىن ەسكەرىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەتىن ەڭ ۇلكەن كورشىمىز. بىراق حالىقارالىق قاتىناستار اياسىندا قابىلدانعان ەكىجاقتى قۇجاتتاردا كورسەتىلگەن ەرەجەلەردى باسشىلىققا العان ءجون. ياعني، مەملەكەتتەر ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاي، تاۋەلسىزدىگى مەن تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن قۇرمەتتەۋى كەرەك، - دەيدى راسۋل جۇمالى.
بەلارۋس ءۇشىن دايىندالعان ستسەناري
1999 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا رەسەيدىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى بوريس ەلتسين بيلىكتەن كەتپەس بۇرىن رەسەي مەن بەلارۋس اراسىندا وداقتاس مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم جاسادى. بىراق ودان كەيىنگى 20 جىلدا بۇل ينتەگراتسيا قاعاز جۇزىندە عانا قالدى. ەكى ارادا تىعىز ارىپتەستىك ورناعانىنا قاراماستان، سوڭعى جىلدارى ەكى ەل اراسى الشاقتاي باستاعان. ءوز سوزىندە ۆلاديمير پۋتين دە رەسەي مەن بەلارۋس وداعىن قۇرۋ يدەياسىنا قايتا ورالۋ ماسەلەسىن ءجيى قوزعايدى.
بەلارۋس ساياساتتانۋشىسى ارسەني سيۆيتسكي ازاتتىققا رەسەي مەن بەلارۋستىڭ وداقتاس مەملەكەت اياسىندا بىرىگۋى كرەمل ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىن ايتتى.
- ىشكى ساياسي موتيۆتەرگە كەلسەك، رەسەيدەگى بيلەۋشى ەليتانىڭ، ونىڭ ىشىندە ءپۋتيننىڭ رەيتينگى تومەندەپ كەلەدى. بيلەۋشى ەليتانىڭ كەرى كەتىپ بارا جاتقان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تەندەنتسيانى وزگەرتۋگە كومەكتەسەتىن ەكونوميكالىق جەتىستىگى جوق. سوندىقتان كرەمل بۇرىننان تانىس ويىندى باستاپ، جاڭا گەوساياسي جەتىستىكتەرىن كورسەتۋگە تىرىسادى. كرەملدەگى ستراتەگ ماماندار وداقتاس مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىن 2024 جىلى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ پرەزيدەنتتىك وكىلەتى اياقتالاتىن ۋاقىتقا تۋرالانعان شەشىم كورەدى. وداقتاس مەملەكەت پۋتينگە بيلىكتە پرەزيدەنت نەمەسە بىرىككەن بەلورۋس-رەسەي مەملەكەتىنىڭ باسشىسى رەتىندە قالۋعا كومەكتەسەدى،- دەيدى سيۆيتسكي.
ارسەني سيۆيتسكيدىڭ پىكىرىنشە، رەسەي پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتە عانا ەمەس، ونىڭ سىرتىندا دا اگرەسسيۆتى سىرتقى ساياسات جۇرگىزەتىن بولادى.
«ىشكى ماسەلەلەر اسكەري اگرەسسياعا اكەلۋى مۇمكىن»
ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ بىرقاتار ەلدىڭ تاريحى مەن گەوساياسي جاعدايىنا بايلانىستى ايتقاندارىن باتىس ساراپشىلارى دا تالداعان. بىرقاتار ساراپشى بۇل سوزدەردىڭ استارىنان پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتە ءوز ىقپالىن جوعالتقىسى كەلمەيتىن، وڭىردەگى پوزيتسياسىن نىعايتۋدى قالايتىن كرەمل ساياساتىن كورەدى.
دجوردجتاۋن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جانە «پۋتين الەمى» كىتابىنىڭ اۆتورى اندجەلا ستەنت جاقىندا ازاتتىقتىڭ ورىس رەداكتسياسىنا بەرگەن سۇحباتىندا «پۋتين جوق دەگەندە بۇرىنعى سوۆەت وداعى كەڭىستىگىن رەسەيدىڭ ىقپالى جۇرەتىن ايماق رەتىندە مويىنداتقىسى كەلەدى. وسى ارقىلى باتىسقا بۇل ماسەلەگە سالماقتى قاراۋ كەرەگىن ەسكەرتەدى» دەگەن.
- ءپۋتيننىڭ پىكىرىنشە، رەسەي قاۋىپسىزدىگىنىڭ پەريمەترى مەملەكەت شەكاراسىنان ەمەس، بۇرىنعى سوۆەت وداعى شەكاراسىنان وتەدى. مەنىڭ ويىمشا، شەكارانى وسىلاي كورۋ كرەملدىڭ ءبىز كۋا بولعان كوپ ارەكەتىنە سەبەپ بولىپ وتىر، - دەيدى اندجەلا ستەنت. ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، كرەمل سىرتقى ساياساتتاعى وسىنداي ارەكەتتەرىن رەسەي اۋديتورياسىنا ماقتانۋعا سەبەپ رەتىندە كورسەتىپ، ولاردىڭ نازارىن داعدارىسقا ۇشىراعان ەكونوميكا مەن ەل ىشىندەگى جاعدايدان باسقا جاققا اۋدارعىسى كەلەدى.
Financial Times باسىلىمىنىڭ ماسكەۋدەگى بۇرىنعى ءتىلشىسى، پۋبليتسيست دەۆيد ساتتەر دە «رەسەي بيلىگى حالىق نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن سىرتقى اگرەسسياعا دا بارۋعا دايىن» دەگەن پىكىرمەن كەلىسەدى. «ىشكى ماسەلەلەر وتە قاۋىپتى، شىعىنى اقتالمايتىن اسكەري اگرەسسياگە اكەلۋى مۇمكىن» دەيدى ساتتەر.
"ازاتتىق" راديوسى
