Saıası sarapshylar Reseı prezıdenti Vladımır Pýtınniń sońǵy bir jarym aıda jasaǵan málimdemelerin tarıhty ózinshe baǵalaý emes, Kremldiń geosaıası múddesin alǵa tartý dep tanıdy. Olar munyń astarynda postsovettik elderge, onyń ishinde Qazaqstanǵa keletin qaýip baryn aıtady.
«TIFLIS GÝBERNIIaSY»
Grýzııada Kremlge jáne jergilikti bılikke qarsy, Reseıdi «basqynshy» dep aıyptaǵan narazylyq sharalary kezinde Vladımır Pýtın reseılik jýrnalısterge suhbat bergen. Reseı basshysy 9 shildede tarıhqa sholý jasap, óz oıymen bólisken.
Prezıdent Pýtınniń taldaýynsha kezinde Reseı ımperııasynyń quramyna óz erkimen qosylǵan Abhazııa men Osetııany ótken ǵasyrda «jaýlap alǵan» Grýzııanyń ózi «basqynshy» bolyp shyqqan. Reseı basshysynyń «18 ǵasyrdyń sońy - 19 ǵasyrdyń basynda Grýzııa degen memleket bolmaǵan, onyń ornynda Tıflıs gýbernııasy bolǵan» degen sózi aqparat quraldary men qoǵamda kóp pikir týǵyzyp, áleýmettik jelilerde qyzý talqyǵa tústi.
2008 jylǵy beskúndik soǵystan keıin Reseı Ońtústik Osetııa men Abhazııanyń táýelsizdigin moıyndaǵany belgili. Tbılısı men álemdik qaýymdastyqtyń basym bóligi atalǵan aýmaqty Grýzııanyń terrıtorııasy dep sanaıdy.
Grýzııa saıasatkerleri Pýtınniń sózin «tarıhty burmalaý» dep baǵalap, Grýzııanyń memleket retindegi tarıhy 18 nemese 19 ǵasyrdan emes, odan erte bastalǵanyn aıtady. Reseı basshysynyń sózine Grýzııa syrtqy ister mınıstriniń de reakııa bildirýyne týra keldi. Mınıstr Davıd Zalkalıanı Pýtınniń pikirin «tarıhı faktilerge berilgen sýbektıvti baǵa» dep tanydy.
«Grýzııanyń kópǵasyrlyq tarıhynda eldiń Abhazııa men hınval aımaǵyn qosa alǵandaǵy terrıtorııalyq tutastyǵyn álemdik qaýymdastyq únemi moıyndap kelgenin dáleldeıtin faktiler óte kóp. Tarıhqa tereń úńilgisi kelgender bolsa, tipti jaqsy. Ondaıda másele bizdiń paıdamyzǵa sheshiledi», - dedi Zalkalıanı.
«BÁRI ÓZIN ORYS SANAITYN»
Reseı prezıdenti postsovettik elderdiń memleket tarıhy týraly buryn da daýly pikir bildirgen. «Tıflıs gýbernııasy» týraly daýdyń aldynda bir aı buryn, maýsymda ótken Peterbýrg forýmynda, Vladımır Pýtın «buryn Ýkraına memleketiniń bolmaǵanyn» aıtyp, belorýs, orys jáne ýkraınalyqtardy «bir halyq» dep atady.
- Zaporoj aımaǵy ýkraınalyqtar emes, orystar retinde Reseı ımperııasynyń quramyna kirdi. Olar úshin tarıh, til men dinniń aıyrmashylyǵy bolǵan joq. Bári ózin orys sanaıtyn,- degen Pýtın «Ýkraına» sóziniń orystyń «ý kraıa» - shetkeri aımaq sózinen shyqqanyn aıtty. Pýtınniń aıtýynsha, Birinshi dúnıejúzilik soǵys aldynda Reseıge qarsy soǵysqa daıyndalǵan elder ýkraına ulty ıdeıasyn damyta bastady.
- Sol elder osy arqyly qarsylasyn bólshektep, qolda baryn tartyp alǵysy keldi. Bul ıdeıa tez tarap, halyqtyń bir bóligi ózin jeke dara ult retinde tanı bastady, - dedi Vladımır Pýtın.
Ýkraınalyq saıasattanýshy Aleksandr Kochetkov Pýtınniń sózderin terrıtorııadaǵy verbaldy talap emes, shynaıy qaýip kóredi.
- Biz «orys álemi» ıdeıasynyń qaıta tirilýi týraly aıtyp otyrmyz. Bul tujyrymdamanyń máni Reseı árdaıym jaqyn kórshilerine qatysty órkenıetti mıssııa ustanyp kelgen degenge saıady. Óz bıligi kezinde Pýtın men onyń neoımperııalyq mashınasy málimdeme jasaýdan bólek, áreket jasaýǵa da úlgerip jatyr, - deıdi saıasattanýshy.
Kochetkov «áreket» dep 2014 jyly Býdapesht memorandýmy boıynsha Ýkraına táýelsizdigi men shekarasyn qurmetteýge mindetteme alǵan Reseıdiń Qyrymdy annekııalaýy men Máskeýdiń Shyǵys Ýkraınada 13 myń adamnyń ómirin qıǵan qarýly qaqtyǵysta separatısterge qoldaý kórsetýin aıtyp otyr.
- Ýkraınanyń bólinýi, Belarýsti qosyp alý, Qazaqstan, Grýzııa jáne ózge de postsovettik elderdi óz yqpalynda ustaý — munyń bári Pýtınniń ekinshi prezıdenttik merzimge kelgennen keıin júzege asyra bastaǵan «orys álemin» qaıta qalpyna keltirý strategııasynyń elementteri. Muny jospar, arnaýly operaııa nemese basqasha ataýǵa bolady. Biraq bul bos sózder emes, - deıdi Kochetkov.
«QAZAQTARDA MEMLEKET BOLMAǴAN»
Pýtınniń buǵan deıin qazaq memlekettiginiń bolmaǵany jóninde de aıtqany belgili. 2014 jyly jazda «Selıger» jastar forýmy qatysýshylarymen kezdesýde Vladımır Pýtın sol kezdegi Qazaqstan prezıdenti Nursultan Nazarbaev buryn memleket bolmaǵan jerde jańa memleket quryp, tańǵajaıyp dúnıe jasaǵanyn aıtqan. Pýtınniń «Qazaqtarda memleket bolmaǵan, memleketti Nursultan Nazarbaev qurdy» degen sózi kóp talas týǵyzdy. Bireýler Reseı Qazaqstannyń soltústigine kóz tigýi múmkin dep qaýiptense, taǵy bir top Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq tarıhy baryn alǵa tartty. Qoǵam belsendileri Muhtar Taıjan men Ǵalym Aǵeleýov Pýtın men Nazarbaevqa (qazaqtarda memleket bolmaǵany týraly uqsas pikir aıtqan) Qazaqstan tarıhy boıynsha oqý quraldary men monografııalar jiberdi.
Jaǵdaıdy retteýge tyrysqan sol kezdegi Reseıdiń Qazaqstandaǵy elshisi Mıhaıl Bocharnıkov suhbattarynyń birinde «Pýtın Qazaqstannyń memleket bolý quqyǵyn joqqa shyǵaryp, memleket uǵymynyń maǵynasyn kemsitkisi kelgen joq. Ol kerisinshe, Nursultan Nazarbaevty maqtap, Sovet odaǵy taraǵannan keıin Qazaqstan Respýblıkasy degen memleket birinshi ret qurylǵanyna nazar aýdardy» degen.
Qazaqstandyq saıasattanýshy Rasýl Jumalynyń pikirinshe, Reseıdiń ártúrli deńgeıdegi saıasatkerleri kórshi postsovettik elderdiń tarıhy men memleketi bolǵanyn jıi joqqa shyǵarady.
- Mundaı málimdemeler Lımonov pen Jırınovskıı sııaqty 90-jyldardyń ekstremıstik saryndaǵy saıasatkerlerinen bastaldy. Jırınovskıı Qazaqstan men Ortalyq Azııa bolmaǵan, onyń ornynda astanasyn Vernyı dep belgilegen Túrkistan general-gýbernatorlyǵy bolǵan degen pikir aıtqanda, kóbi “Nazar aýdarmańdar! Emoııaǵa berilgen adam ne demeıdi?” dedi. Al Grýzııa týraly da osyndaı málimdemeler jasalǵannan keıin bul el aýmaǵynyń 20 paıyzynan aırylyp qaldy, - deıdi Jumaly.
Rasýl Jumalynyń sózinshe, mundaı málimdemelerge memlekettik deńgeıde jaýap qatý kerek.
- Árıne, Reseı - pikirin eskerip otyrýdy qajet etetin eń úlken kórshimiz. Biraq halyqaralyq qatynastar aıasynda qabyldanǵan ekijaqty qujattarda kórsetilgen erejelerdi basshylyqqa alǵan jón. Iaǵnı, memleketter bir-biriniń ishki isterine aralaspaı, táýelsizdigi men terrıtorııalyq tutastyǵyn qurmetteýi kerek, - deıdi Rasýl Jumaly.
BELARÝS ÚShIN DAIYNDALǴAN SENARII
1999 jyldyń jeltoqsanynda Reseıdiń birinshi prezıdenti Borıs Elın bılikten ketpes buryn Reseı men Belarýs arasynda odaqtas memleket qurý týraly kelisim jasady. Biraq odan keıingi 20 jylda bul ıntegraııa qaǵaz júzinde ǵana qaldy. Eki arada tyǵyz áriptestik ornaǵanyna qaramastan, sońǵy jyldary eki el arasy alshaqtaı bastaǵan. Óz sózinde Vladımır Pýtın de Reseı men Belarýs odaǵyn qurý ıdeıasyna qaıta oralý máselesin jıi qozǵaıdy.
Belarýs saıasattanýshysy Arsenıı Sıvıkıı Azattyqqa Reseı men Belarýstiń odaqtas memleket aıasynda birigýi Kreml úshin mańyzdy ekenin aıtty.
- Ishki saıası motıvterge kelsek, Reseıdegi bıleýshi elıtanyń, onyń ishinde Pýtınniń reıtıngi tómendep keledi. Bıleýshi elıtanyń keri ketip bara jatqan áleýmettik-ekonomıkalyq tendenııany ózgertýge kómektesetin ekonomıkalyq jetistigi joq. Sondyqtan Kreml burynnan tanys oıyndy bastap, jańa geosaıası jetistikterin kórsetýge tyrysady. Kremldegi strateg mamandar odaqtas memlekettiń qurylýyn 2024 jyly Vladımır Pýtınniń prezıdenttik ókileti aıaqtalatyn ýaqytqa týralanǵan sheshim kóredi. Odaqtas memleket Pýtınge bılikte prezıdent nemese birikken belorýs-reseı memleketiniń basshysy retinde qalýǵa kómektesedi,- deıdi Sıvıkıı.
Arsenıı Sıvıkııdiń pikirinshe, Reseı postsovettik keńistikte ǵana emes, onyń syrtynda da agressıvti syrtqy saıasat júrgizetin bolady.
«IShKI MÁSELELER ÁSKERI AGRESSIIaǴA ÁKELÝI MÚMKIN»
Vladımır Pýtınniń birqatar eldiń tarıhy men geosaıası jaǵdaıyna baılanysty aıtqandaryn batys sarapshylary da taldaǵan. Birqatar sarapshy bul sózderdiń astarynan postsovettik keńistikte óz yqpalyn joǵaltqysy kelmeıtin, óńirdegi pozıııasyn nyǵaıtýdy qalaıtyn Kreml saıasatyn kóredi.
Djordjtaýn ýnıversıtetiniń professory jáne «Pýtın álemi» kitabynyń avtory Andjela Stent jaqynda Azattyqtyń Orys redakııasyna bergen suhbatynda «Pýtın joq degende burynǵy Sovet odaǵy keńistigin Reseıdiń yqpaly júretin aımaq retinde moıyndatqysy keledi. Osy arqyly Batysqa bul máselege salmaqty qaraý keregin eskertedi» degen.
- Pýtınniń pikirinshe, Reseı qaýipsizdiginiń perımetri memleket shekarasynan emes, burynǵy Sovet odaǵy shekarasynan ótedi. Meniń oıymsha, shekarany osylaı kórý Kremldiń biz kýá bolǵan kóp áreketine sebep bolyp otyr, - deıdi Andjela Stent. Sarapshynyń pikirinshe, Kreml syrtqy saıasattaǵy osyndaı áreketterin Reseı aýdıtorııasyna maqtanýǵa sebep retinde kórsetip, olardyń nazaryn daǵdarysqa ushyraǵan ekonomıka men el ishindegi jaǵdaıdan basqa jaqqa aýdarǵysy keledi.
Financial Times basylymynyń Máskeýdegi burynǵy tilshisi, pýblııst Devıd Satter de «Reseı bıligi halyq nazaryn aýdarý úshin syrtqy agressııaǵa da barýǵa daıyn» degen pikirmen kelisedi. «Ishki máseleler óte qaýipti, shyǵyny aqtalmaıtyn áskerı agressııage ákelýi múmkin» deıdi Satter.
"Azattyq" radıosy
