Saiasi sarapşylar Resei prezidentı Vladimir Putinnıŋ soŋǧy bır jarym aida jasaǧan mälımdemelerın tarihty özınşe baǧalau emes, Kremldıŋ geosaiasi müddesın alǧa tartu dep tanidy. Olar mūnyŋ astarynda postsovettık elderge, onyŋ ışınde Qazaqstanǧa keletın qauıp baryn aitady.
«TİFLİS GUBERNİIаSY»
Gruziiada Kremlge jäne jergılıktı bilıkke qarsy, Reseidı «basqynşy» dep aiyptaǧan narazylyq şaralary kezınde Vladimir Putin reseilık jurnalisterge sūhbat bergen. Resei basşysy 9 şıldede tarihqa şolu jasap, öz oiymen bölısken.
Prezident Putinnıŋ taldauynşa kezınde Resei imperiiasynyŋ qūramyna öz erkımen qosylǧan Abhaziia men Osetiiany ötken ǧasyrda «jaulap alǧan» Gruziianyŋ özı «basqynşy» bolyp şyqqan. Resei basşysynyŋ «18 ǧasyrdyŋ soŋy - 19 ǧasyrdyŋ basynda Gruziia degen memleket bolmaǧan, onyŋ ornynda Tiflis guberniiasy bolǧan» degen sözı aqparat qūraldary men qoǧamda köp pıkır tuǧyzyp, äleumettık jelılerde qyzu talqyǧa tüstı.
2008 jylǧy beskündık soǧystan keiın Resei Oŋtüstık Osetiia men Abhaziianyŋ täuelsızdıgın moiyndaǧany belgılı. Tbilisi men älemdık qauymdastyqtyŋ basym bölıgı atalǧan aumaqty Gruziianyŋ territoriiasy dep sanaidy.
Gruziia saiasatkerlerı Putinnıŋ sözın «tarihty būrmalau» dep baǧalap, Gruziianyŋ memleket retındegı tarihy 18 nemese 19 ǧasyrdan emes, odan erte bastalǧanyn aitady. Resei basşysynyŋ sözıne Gruziia syrtqy ıster ministrınıŋ de reaksiia bıldıruyne tura keldı. Ministr David Zalkaliani Putinnıŋ pıkırın «tarihi faktılerge berılgen subektivtı baǧa» dep tanydy.
Gruziia syrtqy ıster ministrı David Zalkaliani
«Gruziianyŋ köpǧasyrlyq tarihynda eldıŋ Abhaziia men Shinval aimaǧyn qosa alǧandaǧy territoriialyq tūtastyǧyn älemdık qauymdastyq ünemı moiyndap kelgenın däleldeitın faktıler öte köp. Tarihqa tereŋ üŋılgısı kelgender bolsa, tıptı jaqsy. Ondaida mäsele bızdıŋ paidamyzǧa şeşıledı», - dedı Zalkaliani.
«BÄRI ÖZIN ORYS SANAITYN»
Resei prezidentı postsovettık elderdıŋ memleket tarihy turaly būryn da dauly pıkır bıldırgen. «Tiflis guberniiasy» turaly daudyŋ aldynda bır ai būryn, mausymda ötken Peterburg forumynda, Vladimir Putin «būryn Ukraina memleketınıŋ bolmaǧanyn» aityp, belorus, orys jäne ukrainalyqtardy «bır halyq» dep atady.
- Zaporoj aimaǧy ukrainalyqtar emes, orystar retınde Resei imperiiasynyŋ qūramyna kırdı. Olar üşın tarih, tıl men dınnıŋ aiyrmaşylyǧy bolǧan joq. Bärı özın orys sanaityn,- degen Putin «Ukraina» sözınıŋ orystyŋ «u kraia» - şetkerı aimaq sözınen şyqqanyn aitty. Putinnıŋ aituynşa, Bırınşı düniejüzılık soǧys aldynda Reseige qarsy soǧysqa daiyndalǧan elder ukraina ūlty ideiasyn damyta bastady.
- Sol elder osy arqyly qarsylasyn bölşektep, qolda baryn tartyp alǧysy keldı. Būl ideia tez tarap, halyqtyŋ bır bölıgı özın jeke dara ūlt retınde tani bastady, - dedı Vladimir Putin.
Ukrainalyq saiasattanuşy Aleksandr Kochetkov Putinnıŋ sözderın territoriiadaǧy verbaldy talap emes, şynaiy qauıp köredı.
- Bız «orys älemı» ideiasynyŋ qaita tırıluı turaly aityp otyrmyz. Būl tūjyrymdamanyŋ mänı Resei ärdaiym jaqyn körşılerıne qatysty örkeniettı missiia ūstanyp kelgen degenge saiady. Öz bilıgı kezınde Putin men onyŋ neoimperiialyq maşinasy mälımdeme jasaudan bölek, äreket jasauǧa da ülgerıp jatyr, - deidı saiasattanuşy.
Kochetkov «äreket» dep 2014 jyly Budapeşt memorandumy boiynşa Ukraina täuelsızdıgı men şekarasyn qūrmetteuge mındetteme alǧan Reseidıŋ Qyrymdy anneksiialauy men Mäskeudıŋ Şyǧys Ukrainada 13 myŋ adamnyŋ ömırın qiǧan qaruly qaqtyǧysta separatisterge qoldau körsetuın aityp otyr.
- Ukrainanyŋ bölınuı, Belarustı qosyp alu, Qazaqstan, Gruziia jäne özge de postsovettık elderdı öz yqpalynda ūstau — mūnyŋ bärı Putinnıŋ ekınşı prezidenttık merzımge kelgennen keiın jüzege asyra bastaǧan «orys älemın» qaita qalpyna keltıru strategiiasynyŋ elementterı. Mūny jospar, arnauly operasiia nemese basqaşa atauǧa bolady. Bıraq būl bos sözder emes, - deidı Kochetkov.
«QAZAQTARDA MEMLEKET BOLMAǦAN»
Putinnıŋ būǧan deiın qazaq memlekettıgınıŋ bolmaǧany jönınde de aitqany belgılı. 2014 jyly jazda «Seliger» jastar forumy qatysuşylarymen kezdesude Vladimir Putin sol kezdegı Qazaqstan prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev būryn memleket bolmaǧan jerde jaŋa memleket qūryp, taŋǧajaiyp dünie jasaǧanyn aitqan. Putinnıŋ «Qazaqtarda memleket bolmaǧan, memlekettı Nūrsūltan Nazarbaev qūrdy» degen sözı köp talas tuǧyzdy. Bıreuler Resei Qazaqstannyŋ soltüstıgıne köz tıguı mümkın dep qauıptense, taǧy bır top Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyq tarihy baryn alǧa tartty. Qoǧam belsendılerı Mūhtar Taijan men Ǧalym Aǧeleuov Putin men Nazarbaevqa (qazaqtarda memleket bolmaǧany turaly ūqsas pıkır aitqan) Qazaqstan tarihy boiynşa oqu qūraldary men monografiialar jıberdı.
Jaǧdaidy retteuge tyrysqan sol kezdegı Reseidıŋ Qazaqstandaǧy elşısı Mihail Bocharnikov sūhbattarynyŋ bırınde «Putin Qazaqstannyŋ memleket bolu qūqyǧyn joqqa şyǧaryp, memleket ūǧymynyŋ maǧynasyn kemsıtkısı kelgen joq. Ol kerısınşe, Nūrsūltan Nazarbaevty maqtap, Sovet odaǧy taraǧannan keiın Qazaqstan Respublikasy degen memleket bırınşı ret qūrylǧanyna nazar audardy» degen.
Qazaqstandyq saiasattanuşy Rasul Jūmalynyŋ pıkırınşe, Reseidıŋ ärtürlı deŋgeidegı saiasatkerlerı körşı postsovettık elderdıŋ tarihy men memleketı bolǧanyn jiı joqqa şyǧarady.
- Mūndai mälımdemeler Limonov pen Jirinovskii siiaqty 90-jyldardyŋ ekstremistık saryndaǧy saiasatkerlerınen bastaldy. Jirinovskii Qazaqstan men Ortalyq Aziia bolmaǧan, onyŋ ornynda astanasyn Vernyi dep belgılegen Türkıstan general-gubernatorlyǧy bolǧan degen pıkır aitqanda, köbı “Nazar audarmaŋdar! Emosiiaǧa berılgen adam ne demeidı?” dedı. Al Gruziia turaly da osyndai mälımdemeler jasalǧannan keiın būl el aumaǧynyŋ 20 paiyzynan airylyp qaldy, - deidı Jūmaly.
Rasul Jūmalynyŋ sözınşe, mūndai mälımdemelerge memlekettık deŋgeide jauap qatu kerek.
- Ärine, Resei - pıkırın eskerıp otyrudy qajet etetın eŋ ülken körşımız. Bıraq halyqaralyq qatynastar aiasynda qabyldanǧan ekıjaqty qūjattarda körsetılgen erejelerdı basşylyqqa alǧan jön. Iаǧni, memleketter bır-bırınıŋ ışkı ısterıne aralaspai, täuelsızdıgı men territoriialyq tūtastyǧyn qūrmetteuı kerek, - deidı Rasul Jūmaly.
BELARUS ÜŞIN DAIYNDALǦAN SSENARİI
1999 jyldyŋ jeltoqsanynda Reseidıŋ bırınşı prezidentı Boris Elsin bilıkten ketpes būryn Resei men Belarus arasynda odaqtas memleket qūru turaly kelısım jasady. Bıraq odan keiıngı 20 jylda būl integrasiia qaǧaz jüzınde ǧana qaldy. Ekı arada tyǧyz ärıptestık ornaǧanyna qaramastan, soŋǧy jyldary ekı el arasy alşaqtai bastaǧan. Öz sözınde Vladimir Putin de Resei men Belarus odaǧyn qūru ideiasyna qaita oralu mäselesın jiı qozǧaidy.
Belarus saiasattanuşysy Arsenii Siviskii Azattyqqa Resei men Belarustıŋ odaqtas memleket aiasynda bırıguı Kreml üşın maŋyzdy ekenın aitty.
Resei prezidentı Vladimir Putin (oŋ jaqta) men Belarus prezidentı Aleksandr Lukaşenkonyŋ Sochidegı kezedsude. 15 aqpan, 2019 jyl
- Işkı saiasi motivterge kelsek, Reseidegı bileuşı elitanyŋ, onyŋ ışınde Putinnıŋ reitingı tömendep keledı. Bileuşı elitanyŋ kerı ketıp bara jatqan äleumettık-ekonomikalyq tendensiiany özgertuge kömektesetın ekonomikalyq jetıstıgı joq. Sondyqtan Kreml būrynnan tanys oiyndy bastap, jaŋa geosaiasi jetıstıkterın körsetuge tyrysady. Kremldegı strateg mamandar odaqtas memlekettıŋ qūryluyn 2024 jyly Vladimir Putinnıŋ prezidenttık ökıletı aiaqtalatyn uaqytqa turalanǧan şeşım köredı. Odaqtas memleket Putinge bilıkte prezident nemese bırıkken belorus-resei memleketınıŋ basşysy retınde qaluǧa kömektesedı,- deidı Siviskii.
Arsenii Siviskiidıŋ pıkırınşe, Resei postsovettık keŋıstıkte ǧana emes, onyŋ syrtynda da agressivtı syrtqy saiasat jürgızetın bolady.
«IŞKI MÄSELELER ÄSKERİ AGRESSİIаǦA ÄKELUI MÜMKIN»
Vladimir Putinnıŋ bırqatar eldıŋ tarihy men geosaiasi jaǧdaiyna bailanysty aitqandaryn batys sarapşylary da taldaǧan. Bırqatar sarapşy būl sözderdıŋ astarynan postsovettık keŋıstıkte öz yqpalyn joǧaltqysy kelmeitın, öŋırdegı pozisiiasyn nyǧaitudy qalaityn Kreml saiasatyn köredı.
Djordjtaun universitetınıŋ professory jäne «Putin älemı» kıtabynyŋ avtory Andjela Stent jaqynda Azattyqtyŋ Orys redaksiiasyna bergen sūhbatynda «Putin joq degende būrynǧy Sovet odaǧy keŋıstıgın Reseidıŋ yqpaly jüretın aimaq retınde moiyndatqysy keledı. Osy arqyly Batysqa būl mäselege salmaqty qarau keregın eskertedı» degen.
- Putinnıŋ pıkırınşe, Resei qauıpsızdıgınıŋ perimetrı memleket şekarasynan emes, būrynǧy Sovet odaǧy şekarasynan ötedı. Menıŋ oiymşa, şekarany osylai köru Kremldıŋ bız kuä bolǧan köp äreketıne sebep bolyp otyr, - deidı Andjela Stent. Sarapşynyŋ pıkırınşe, Kreml syrtqy saiasattaǧy osyndai äreketterın Resei auditoriiasyna maqtanuǧa sebep retınde körsetıp, olardyŋ nazaryn daǧdarysqa ūşyraǧan ekonomika men el ışındegı jaǧdaidan basqa jaqqa audarǧysy keledı.
Financial Times basylymynyŋ Mäskeudegı būrynǧy tılşısı, publisist Devid Satter de «Resei bilıgı halyq nazaryn audaru üşın syrtqy agressiiaǧa da baruǧa daiyn» degen pıkırmen kelısedı. «Işkı mäseleler öte qauıptı, şyǧyny aqtalmaityn äskeri agressiiage äkeluı mümkın» deidı Satter.
"Azattyq" radiosy
