ءوزىم جەتەكشىلىك ەتەتىن عىلىمي زەرتتەۋ جوبامنىڭ اياسىندا جاپونيانىڭ كيوتا قالاسىنداعى «قازاقستان مەن جاپونيا اراسىنداعى جان-جاقتىلى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسىپ,بايانداما جاساپ، جاپوندىق عالىمدارمەن تانىسىپ، پىكىر الماسىپ، كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەر ەلگە الىپ قايتتىم.
وسى كەزدەسۋدە اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتءىڭ قۇزىرىنداعى «Kinugasa Research Institute» اعا عىلىمي قىزمەتكەرءى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى Kaihe Aisin مىرزامەن كەزدەسىپ، وزىندىك دارا ەرەكشەلىگى مەن ۇستانىمى بار، الەمگە ايگىلى جاپوندىق ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ قۇندىلىعى تۋرالى سۇقباتتاستىق. ەلىمىز وقىرماندارىنا سول اڭگىمەمىزدى ۇسىنىپ وتىرمىن.
- قۇرمەتتى Kaihe Aisin مىرزا، بۇگىنگى جاپونيا - الەمدەگى ەڭ دامىعان ەلدىڭ ءبىرى. ال دامۋ مەن وركەندەۋ ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسادى. جاپونيا عىلىمنىڭ داڭعىل جولىنا قالاي كەلدى؟
- جاپونيا ەجەلدە جەر ەمشەگىن ەمگەن، فەودالدىق ەل بولاتىن. مەيدزي ءداۋىرى (1868—1912جج) جاپون ەلىنىڭ گۇلدەنگەن ءداۋىرىنىڭ باسى بولدى (جاپون يمپەراتورى مەيدزيدىڭ تاققا وتىرعان كەزەڭىنەن قايتىس بولعانعا دەيىنگى ۋاقىت).بۇل ءداۋىر فەودالدىق يەلىكءتىڭ جويىلىپ، دايميولەر (نوياندار) مەن سامۋرايلاردىڭ ايرىقشا قۇقىقتارىالىنىپ، باتىستىق ۇلگىدەگى باسقارۋ مەن ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلگىسى ورناعان كەز بولدى. سوندىقتانجاپوندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ قازىرگى جاعدايىن، ونىڭ ەۆوليۋتسياسىن تاريحىن وسى كەزەڭنەن قاراستىرعان ءجون. بۇل كەزەڭدە مىندەتتى ءبىلىم بەرۋمەن ەمتيحانعا باعىتتالعان وقىتۋ قۇرىلىمى باستى ورىنعا شىقتى. ونىڭ باستى ۇستانىمدارى: بىركەلكىلىك پەن تەڭدىك, مادەني جانە ادامگەرشىلىك تاربيە قۇندىلىقتارى بولدى.
- وسى كەزەڭدەگى مىندەتتى ءبىلىم بەرۋ مەن ەمتيحانعا باعىتتالعان وقىتۋ قۇرىلىمىنىڭ ايىرماشىلىعى نەدە بولدى؟
- مىندەتتى ءبىلىم بەرۋ - مەيدزي ءداۋىرىنىڭ بارشاجاپوندىق ازاماتتارعا ءبىلىم الۋى قامتاماسىز ەتكەن ناتيجەلى ءوندىرىسى بولدى. ول ءۇشىن مىندەتتى ءبىلىم بەرۋدىڭ تاريحي باستاۋلارى مەن الەۋمەتتىك نورمالارى ايقىندالدى. ال وسى نەگىزدە ەمتيحانعا باعىتتالعان قۇرىلىم قالىپتاستى. ەمتيحانعا باعىتتالعان قۇرىلىم – ازاماتتاردىڭ مانساپتىق جولىن اشتى. الايدا ەمتيحان وڭاي بولمايتىن. تەرەڭ تالداۋ نەگىزىندەگى تەستىلەۋ سۇراقتارى ءبىلىم العان ازاماتتاردىڭ شىنايى اكادەميالىق باسەكەلەستىك قابىلەتءىن سىنايتىن كۇردەلى قادام بولدى. سول ءۇشىن مانساپ جولىنا ءتۇسۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ەدى.
- كەشىرىڭىز، قولىندا بيلىگى، بايلىعى بار ادامدار ەمتيحاننان اينالىپ ءوتىپ، بالالارىن مانساپ جولىنا باستاي الۋدىڭ مۇمكىندىگى بولدىما?
- باسقالاردىڭ باسىنىڭ نەشەۋ ەكەنى قايدام، ءار جاپوننىڭ جالعىز عانا باسى بار. (ەكەۋىمىز قوسىلا كۇلدىك).
- سول ءداۋىردەگى ءبىلىم بەرۋدەگى باستى ۇستانىم - بىركەلكىلىك جانە تەڭدىك بولدى دەدىڭىز. بىلاي قاراساڭىز تۇسىنىكتى ءسوز، دەسە دە از-كەم تولىقتىرىپ وتسەڭىز.
- ءبىلىم الۋشىلار ءۇشىن تەڭدىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە ستاندارتتالعان وقۋ جوسپارى نەگىز بولدى. بىلايشا ايتقاندا بۇكىل ەل بويىنشا ستۋدەنتتەرورتاق ستاندارتتارمەن ءبىلىم الدى. وعان بيلىك مۇددەلى بولىپ، قامتاماسىز ەتەتىن وقۋ باعدارلامالارىن جاسادى. وسى ارقىلى ءبىلىم الۋشىلاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ايىرماشىلىقتارىن بارىنشا ازايتۋعا تىرىستى.
- مادەني-ادامگەرشىلىك تاربيە ۇستانىمىنىڭ باستى قۇندىلىعى نەدە بولدى؟
- مادەني جانە ادامگەرشىلىك تاربيەسىنىڭ ماڭىزدىلىعى تاريحي قۇندىلىقتاردى ەسكەرە وتىرىپ, ءبىلىم بەرۋ جانە عىلىمي زەرتتەۋمەن اينالىسۋ بولدى دەسەك ارتىق ايتپاعان بولارمىن. ونىڭ باستى قۇندىلىعى «كوكورو» (جۇرەك) بولدى. جۇرەك ۇعىمىنا تەرەڭ ۇڭىلە وتىرىپ، اكادەميالىق ىزدەنىستەرمەن قاتار قۇندىلىقتاردىڭ تاريحي نەگىزدەرىن باسىمدىلىققا الۋ بولىپ تابىلدى.
- ال قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەءسىءنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى قانداي دەپ ويلايسىز؟
- قازىرگى كەزەڭنىڭ ەرەكشەلىگى – ءبىلىم بەرۋ جۇيەءسىءنىڭ تۇراقتىلىعى مەن بەيىمدەلگىشتىگىندە دەسەم دۇرىس بولار. بەيىمدەلگىشتىگى دەگەندە ايتپاعىم - يننوۆاتسيالار, تسيفرلىق ءداۋىر تالاپتارىنا جاۋاپ بەرەتىن, سونداي-اق شىعارماشىلىق پەن سىني ويلاۋ قابىلەتى بار ادامداردى تاربيەلەۋ دەپ تۇسىنسەڭىز بولادى.
- ارينە ءبىزدىڭ قازاقستان قوعامى دا زامانىنا ساي بىلىكتى دە، ءبىلىمدى ۇرپاق تاربيەلەۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىز. سوندىقتان ويىڭىزدىڭ استارىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. دەسە دە ءبىر سۇراقتى قويماسقا امالسىزبىن. ءسىزدىڭ ەلدە ءبىلىم الۋدىڭ قيىندىعى، جۇيكەگە سالار سالماعى قانداي؟ (ول ەزۋ تارتىپ كۇلىپ الدى دا):
- «مەملەكەتتى قايتا قۇرۋ - ءبىلىم بەرۋدەن، ءبىلىم بەرۋدى قايتا قۇرۋ - ادامداردان، ال ادامداردى قايتا قۇرۋ - سوزدەن» دەگەن جاپون دانالىعى بار. مەملەكەتتى قايتا قۇرۋ دەگەن وڭاي-وسپاق دۇنيە ەمەس، وعان ءبىلىم كەرەك. سوندىقتان ءبىلىم بەرۋ دە، الۋ دا – مەملەكەتتى قۇرۋ جانە قورعاۋ سىندى ۇلى ءىستىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى. وعان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ كەرەك. ال ونداي مىندەتتىڭ جۇگى اۋىر بولارى حاق. وسى جولدا جۇيكە جۇيەسى سىر بەرگەن, دەنساۋلىعىنان ماسەلە تۋىنداعان، مانساپتىڭ قاتاڭ تراەكتوريالارىنان وتۋدە ءتۇرلى قيىندىققا تاپ بولعان ادامدار بار جانە ولاردىڭ سانى دا از ەمەس بولار. ونىڭ ۇستىنە ءبىز ءبارى-ءبىر شىعىس قوعامىمىز، ءداستۇر مەن تاريحتىڭ اسەرى بولار ءبىلىم بەرۋ مەن الۋدا, قىزمەتكە تاعايىندالۋدا گەندەرلىك ايىرماشىلىقتاردىڭ دا بوي كورسەتىپ قالاتىن كەزدەرى بولادى. مىنە بۇلار بۇگىنگى جاپون ءبىلىمىنىڭ تۇيتكىلدءى تۇستارى دەپ اتاۋعا بولاتىن جايىتتەرى.
- جاپونيا دەگەندە ەسىمىزگە كەلەتىنى جوعارى تەحنولوگيا، جاساندى ينتەلەكتى. وسى باعىتتا جاپون وكىمەتى ءبىلىم بەرۋدە قانداي باعىتتى نەمەسە ءتاسىلدى ۇستانادى؟
- جاپون مەكتەپتەرىندە تەحنولوگيا ينتەگراتسياسى باستى ءمان بەرىلىپ وقىتىلاتىن سالانىڭ ءبىرى. نەگىزگى ماقساتى - تسيفرلىق ءداۋىردىڭ تالاپتارىنا جاۋاپ بەرەتىن مامانداردى جەتىستىرۋ. بىلايشا ايتقاندا، قازىرگى مىڭ-سان قۇبىلعان، وزگەرىستەرگە تولى، وتپەلى تاريحي كونتەكستە ستۋدەنتتەردى تەحنولوگياعا تاۋەلدى بولاشاق قوعام ءۇشىن باعدارلاۋدىڭ دايىندىعى دەپ تۇسىنسەڭىز بولدى. سەبەبى، جالپى ادامزات قوعامى انە سونداي ءبىر ءبىز ەستىپ كورمەگەن، جاڭا جانە وتە كۇردەلى قوعامدىق جۇيەگە ءوتىپ بارادى. وعان دامىعان ەلدەردىڭ ءبارى دە بەتتەپ وتىر. جاپونيا ءوزىنىڭ جەر رەسۋرستارىنا كەدەي ارى ارالدى قونىستانعان، حالقى كوپ ەل ەكەنىن جاقسى بىلەدى. سول ءۇشىن قانداي باعدارلاما قابىلدانسا دا، وسى ۇلتتىق مۇددەدەن اۋىتقىپ كەتپەيدى. بيلىك باسىنا كىم كەلسە دە، ۇلت مۇددەسىنەن ارتىق دۇنيەنى باستى ورىنعا شىعارا المايدى. سول ءۇشىن جاپون جاستارى دا شەت تىلدەرىن ۇيرەنىپ، شەتەلدەن ءبىلىم الىپ جاتىر.
- ءسىز قازىرگى جاپون ءبىلىمىنىڭ ەرەكشەلىگىن ءسوزەتكەنىڭىزدە شىعارماشىلىق جانە سىني ويلاۋ تۋرالى ايتىپ قالدىڭىز. بۇل ۇستانىم تسيفرلى تەحنولوگيا داۋىرىندە قالاي جانە قاي باعىتتا ورلەۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- تەحنولوگيا – ادامزاتتى بيىك بەلەستەرگە، وركەنيەتكە باستاپ قانا قويماي، بويكۇيەزدىككە، ەنجارلىققا ءتىپتى، مەيىرىمسىزدىككە باستاپ بارادى دەسەم، الدە كىمدەر كەلىسە قويماۋى مۇمكىن. بىلەسىز بە قازىرگى قوعامدا باسىنا ءۇي، باۋىرىنا قازان اسىپ كادىمگى وتباسى بولۋدى قالامايتىن جاستار ءوسىپ كەلەدى. ولار ءۇشىن دۇكەننەن دايىن كەشكى استى الىپ، جالعىز ءوزى تەلەديدار نەمەسە كومپيۋتەر الدىندا كەشتى وتكىزۋ ءتيىمدى ءارى ءماندى سەزىلۋى مۇمكىن. ونداي قىز بەن جىگىتتەر كوبەيمەسە ازايعان جوق. بولاشاقتا تىپتەن ارتا تۇسەر مە دەپ قاۋىپتەنەمىن. ال ولاردى ادامدىق دەگەن ارقاۋدان جىبەرمەيءتىن ءبىر نارسە بولسا ول- شىعارماشىلىق، ادەبيەت، سىني ويلانۋ جانە تولعانۋ. ءسىزدىڭ ەلدە قالاي ەكەنىن جاقسى بىلمەيمىن, بىزدە نەبىر IT سالاسىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشەتىن جاستار بار، بىراق ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ، ادەمى سويلەۋدى بىلمەيدى. مىنە سونداي ۇرپاققا شىعارماشىلىق جانە سىني ويلاۋ اۋاداي كەرەك. بۇل ءبىر جاعىنان جالپى ادامي قاسيەتتى باعالاۋ ءۇشىن دە قاجەت.
- بۇل سوزىڭىزگە مەن دە كەلىسەمىن. ءبىر ماقالا ەمەس، ءبىر ءبۇتىن ءماتىندى جازۋ ءۇشىن ءبىر كۇن وتىراتىن ستۋدەنتتەر ءبىزدە دە بار. ال ءسىز مىنانى ايتىڭىزشى، جاپونيادا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارمەن ءبىلىم بەرۋ سالاسى قانداي مامىلەدە جۇمىس جاسايدى؟
- ادام بولعان سوڭ، ءتۇرلى سيپاتتاعى دەنە جانە اقىل-وي جاقتاعى كەمشىلىكتەرىمەن ومىرگە كەلەتىن نەمەسە ءومىر سۇرەتىن ادامدار كەزدەسەدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءداستۇرلى كوزقاراسى بويىنشا ولاردى ءبىز ءبولىپ جارىپ قارامايمىز. كادىمگى ساۋ اداممەن بىردەي باعالايمىز. سول ءۇشىن ءبىلىم بەرۋدە ادامدار اراسىنداعى ارتۇرلىلىكتى ۇلكەن ەتىپ كورسەتپەۋگە تىرىسامىز. جاپوندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ارتۇرلىلىكتى قابىلداۋ جانە ينكليۋزيۆتىلىكتى ىلگەرىلەتۋ جونىندەگى باستامالار بار. ارنايى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ستۋدەنتتەرگە قولداۋ كورسەتۋ جانە ولاردى شەتقاقپاي ەتۋگە قارسى باستامالار ينكليۋزيۆتى ورتانى قۇرۋعا ىقپال ەتءىپ كەلەدى.
- مەن جاپونياعا كەلگەلى ءبىر-ەر كۇن عانا بولدى. دەسە دە كوزگە ايرىقشا كورىنىپ تۇراتىن وزگەشەلىكتەرىڭىز كوپ ەكەن. سونىڭ ءبىرى قاشان، قايدا بولسا دا ءيىلىپ، سالەم بەرىپ تۇراسىزدار. بۇل ءداستۇر مە، الدە زاماننىڭ تالابى ما؟
- ءبىزدىڭ ەلدە وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن كانزو ۋچيمۋرا اتتى حريستيان ويشىلى ءارى بەيبىتشىلىك جارشىسى, فيلوسوف ءومىر سۇرگەن. سول كىسىنىڭ ءبىر جاقسى ءسوزى بار. ول – «ەلدىڭ ورلەۋى - كىشىپەيىلدىلىكتىڭ، ال ەلدىڭ كۇيرەۋءى - مەنمەندىكتىڭ ناتيجەسى» دەگەن. ادام بولماسىن، ۇلت بولماسىن تەك كىشىپەيىل بولعاندا عانا ءومىر سۇرەدى، وركەندەيدى.
- بارەكەلدى، تاۋىپ ايتىلعان ءسوز ەكەن. مەن بىلسەم ءسىز قازاقستاندا بولدىڭىز. قازاقتار تۋرالى نە ايتاسىز، تەك شىنايى ويىڭىزدى ايتىڭىز (ەكەۋىمىز بىردەي كۇلدىك).
-قازاقتار دەيسىز بە؟ قازاق – الەمدەگى ەڭ كونە حالىقتىڭ ءبىرى. ەۋرازيا دالاسىندا مىڭداعان جىل داۋرەندەگەن ۇلى حالىقتىڭ ۇرپاعى. بىراق سىزدەردىڭ تاريحتارىڭىز تىم كۇردەلى ءارى ايانىشتى. باعانا ءسىز سويلەگەن باياندامادان بىلگەنىم، سىزدەر ناعىز «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» حالىق ەكەنسىزدەر. بەينە ءبىر تاۋ باسىنان اساۋ وزەن اعىزىپ، جول بويى تاۋعا، تاسقا سوعىپ، تولقىنىمەن ءمۇجىپ، قايراڭعا شىعارىپ تاستاعان مالتا تاس سەكىلدى. ەسەسىنە سىزدەردىڭ بويلارىڭىزدا باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتىڭ دە مادەنيەتى مەن تانىم-تۇسىنىگى، ومىرگە كوزقاراسى توعىسقان. ءبىر اۋىز سوزبەن جيناقتاسام – قازاقتار وتپەلى گەوگرافيالىق ورتانىڭ مادەنيەتى. دالا وركەنيەتى مەن قالا وركەنيەتىنىڭ توعىسقان تۇسى. سوندىقتان قازاقتار كەز-كەلگەن ورتاعا بەيىمدەلىپ، كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ ءتىلىن جاقسى مەڭگەرىپ كەتەدى. ويتكەنى ولار الەمدەگى ادام بالاسى دىبىستاي الاتىن بارلىق دىبىستى ايتا الادى. جالپى كەز-كەلگەن حالىقتى ءتۇسىنىپ كەتۋ قيىن، سونىڭ ىشىندە سىزدەردى ءتۇسىنۋ تىپتەن قيىن. بالكىم ول ءۇشىن قازاق بولىپ تۋ كەرەك شىعار (ول ەزۋ تارتىپ كۇلدى) .
- ايتقانىڭىزبەن كەلىسەمىن، اسىرەسە، تاريح تولقىنىندا قىرلارى كەتىپ، مايدالانىپ قالعانىمىز راس. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا كەتكەن «قىرلارىمىزدى» قالاي قالپىنا كەلتىرە الامىز,الدە قايتىپ قالپىنا كەلمەي مە؟
- نەگە كەلمەسىن كەلەدى. كەلتىرۋ كەرەك.
- قالاي جانە كىم كەلتىرەدى?
- سىزدەر سەكىلدى ۇلتقا جانى اشيتىن، ءداستۇر مەن تاريحتى، ادەبيەت پەن عىلىمدى, ونەر مەن مادەنيەتتى جاقسى بىلەتىن، جاقسى كورەتىن، ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا قازاقتى تۇسىنەتىن، سۇيەتىن ادامدار. مىنە سولار ۇلتتىڭ جوعالعانىن تۇگەندەپ، تابىلعانىن وزىنە قايتارىپ بەرۋلەرى كەرەك. سوندا ۇلت بىرتىندەپ ءوزىنىڭ بايىرعى ايشىقتارىنا ورالا باستايدى. ۇلت -دەگەن ءتىرى ورگانيزم سەكىلدى قۇبىلىس. ونىڭ دا جانى مەن ءتانى، رۋحى بار. باستىسى رۋحى ولمەسە بولدى. سىزدەردىڭ رۋحتارىڭىز ولگەن جوق. دەمەك، قايتا تۇلەپ، جاندانا الاسىزدار. تەك ۋاقىت پەن قۇلشىنىس كەرەك.
- ۇلتتى ءسۇيۋ كەرەك دەيسىز عوي. ۇلتتى ءسۇيۋ دەگەن نە?
- ادام ەرەكشە جاراتىلىس، ول وزىندە باردى قابىلدايدى، وزىندە جوقتى قابىلداي المايدى. ءوزى تانىپ جەتكەن «ادىلدىكتىڭ» شەڭبەرىندە ءومىر سۇرەدى. سول ءۇشىن ءوز بويىندا جوق قاسيەتتى، ۇلت بويىنان الا المايدى. وزىندە نە بولسا، سوعان كەرەكءتى, ونى تولىقتىراتىن، بايىتاتىن قاسيەتتى ۇلت بويىنان، بولىمىسىنان الا الادى. ءتۇسىندىڭىز بە؟ بويىندا ءوز ۇلتىنىڭ قاسيەتىنەن جۇعىم جوق ادام, ۇلتبويىنان ەشتەڭە ىزدەمەيدى. ىزدەمەگەندىكتەن ۇلتى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جارىتپايدى دا. ۇلتىن سۇيەتىن ادام – ءوز ۇلتىنىڭ ءساتتى تۋىنداسى، سول ءۇشىن دە ۇلتتى ءسۇيۋ – دەگەننىڭ استارىندا ءوزىن قۇرمەتتەۋ مەن باعالاۋ جاتىر. ءوزىن باعالاعان ادام ەشقاشان ۇلت بەتىنە شىركەۋ كەلتىرمەيدى.
- ۇلتىن ءسۇيۋدى نەدەن باستاۋ كەرەك؟
- تىلدەن باستاۋ كەرەك. ءسىز ءتىلدى تەك قارىم-قاتىناس ءۇشىن كەرەك دۇنيە ەكەن دەمەڭىز. ءتىل - ۇلتتىڭ جانى. مادەنيەت تە، ادەبيەت تە، تاريح تا، بولاشاق تا ءبارى سوندا. سول ءۇشىن ءبىز انا ءتىلىن تولىق مەڭگەرمەي وزگە تىلمەن بالالارىمىزدىڭ باسىن قاتىرعان ەمەسپىز.
- وسى قاسيەتتەرىڭىزدى بايقاپ ءجۇرمىن، ءالەۋمەتتىك ورىنداردا اعىلشىن ءتىلىنىڭ قوسانجارلاسقانى بولماسا, جاپونيادا ءبىر عانا ءتىلدىڭ تولىق قاندى پاتشالىعى بار سەكىلدى. بىراق بايقايسىز با سىزدەردىڭ حالىق قارتايۋ ۇدەرىسىندە. ەڭبەك كۇشتى قالاي تارتاسىزدار؟
- ءوزىڭىز بايقاعانداي جاس، قايراتتى ادامدار جان اياماي وقىپ، جۇمىس ىستەپ جاتىر. قارت ادامدار دا شاماسى كەلگەنشە تاكسي جۇرگىزىپ، داياشى بولىپ، دۇكەن اشىپ ءوز كۇنىن وزدەرى كورىپ جاتىر. ءبىزدىڭ حالىق ولىمنەن ەمەس، بىرەۋگە كەرەكسىز بولىپ قالۋدان قورقادى. بىزگە كەلۋدى ارمانداپ جۇرگەن شەتەلدىك جاستار قانشاما. بىراق ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءوز ءتارتىبى مەن تالعامى بار. بىزگە ءوز تابيعاتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى ساقتايتىن ۇرپاق كەرەك، ەگەر ولارجەتىسپەسە جاساندى ينتەلەكتىءنى پايدالانامىز. ءبىز نەگە «قۇلتەمىرلەردى» جان-تالاسا جاساپ جاتىردەيسىز؟، ءانە سول بۇلىڭعىر بولاشاق ءۇشىن. ءسىزدىڭ ەسىڭىزدە بولسىن ءبىزدىڭ حالىقتا مىناداي ءبىر ءسوز بار. ول ءسوز مەنىڭ وسى ويىمدى تولىقتىرىپ تۇرعانداي: «ۇمتىلىستىڭ شىنايى ءمانى -باسقالاردى جەڭۋ ەمەس، اسپان بەرگەن قابىلەتتى كورسەتۋدەگى دارەجە». ءبىز وسىناۋ جەردە پايدا بولدىق، وسىناۋ اينالاسىن تەڭىز-مۇقيت قورشاعان ارالدا ءومىر سۇرەمىز جانە ولەمىز. بىراق جالپاق الەمگە ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى كورسەتىپ كەتەمىز.
- سوڭعى سۇراق: قازاقتار مەن جاپوندىقتاردا ۇقساستىق بار دەپ ەستيمىز. ءسىز تاريحشى عالىم رەتىندە نە ايتاسىز؟
- ارينە، شىعىس حالىقتارى بولعان سوڭ بەلگىلى ۇقساستىق بولۋى تابيعي. دەسە دە ءبىز ەكى حالىقپىز. سىزدەر دالانى ەركىن جايلاعان، دالالىق جانە قالالىق مادەنيەتتى قوسا مەڭگەرگەن حالىقسىزدار. تابيعاتپەن ەتەنە ءومىر سۇرگەن كەرەمەت داستۇرلەرىڭىز بار. ءبىز باسقا گەوگرافيالىق ورتادا، جەر ەمشەگىن ەمىپ وسكەن حالىقپىز. سىزدەردىڭ اينالالارىڭىزدا ۇشى-قيىرى جوق دالا قورشاپ جاتسا، ءبىزدى شالقار مۇحيت وراپ جاتىر. «قازاقتار جاپوندارعا ۇقسايدى» دەگەن ءسوزدى كوبىنە كوپ قازاقتار ايتاتىن سەكىلدى. سەبەبى قازاقتار ءۇشىن جاپوندار كەرەمەت داستۇرگە باي، ەكونوميكاسى دامىعان، ساپالى ءوندىرىس پەن ءبىلىمى، عىلىم-تەحنيكاسى بار حالىق. ادام بالاسى قاشاندا وزىنەن زورعا بوي تۇزەيدى. بۇل دا ادامي قاسيەتتىڭ ءبىرى. ءسىز ويلاپ كورىڭىزشى، قازاققا بىزدەن دە جاقىن، بىزدەن دە قاتتى ۇقسايتىن حالىقتار بار. بىراق ولارعا ۇقساعىسى كەلمەيءتىن كورىنەءدى. ەگەر جاپون بۇگىنگىدەي دامىعان ەل بولماسا، قازاقتار وعان ۇقسايمىز دەپ ايتا قويار ما؟ مۇمكىن ايتار، مۇمكىن ايتپاس (ازىلگە جاقىن ايتىلعان سوزگە ەكەۋىمىزدى كۇلىپ الدىق).
- ەش بۇكپەستەن، شىنايى، اشىق وي بولىسكەنىڭىز ءۇشءىن العىس ايتا وتىرىپ، ءبىزدىڭ ەلگە، حالىققا ارناپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋىڭىزدى قالايمىن.
- مەن قازاقستاندا، الماتىدا بىرنەشە مارتە بولعانمىن. سىزدەردە «قوناق از وتىرىپ، كوپ سىنايدى» دەگەن ءبىر كەرەمەت ءسوز بار ەكەن. مەن دە سول قوناقتىڭ ءبىرى بولدىم. سىزدەردە وزگەدە جوق ءبىر جاقسى قاسيەت بار. ول – باۋىرماشىلدىق. قازىر ءبىزدىڭ ەلدە يت پەن مىسىقتىڭ باعاسى اسپانداپ تۇر. بۇل جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. مەن الماتىدا نەمەرەلەرىن جەتەلەگەن قارت ادامداردى جيى كورەمىن، اۋلالاردا اسىر-سالىپ ويناپ جۇرگەن قازاقتىڭ قارا كوز ۇرپاعىن كورەمىن. ال بۇل كورىنىستەر ءبىز ءۇشىن بىرتىندەپ الىستاپ بارادى. قازاقستار ونسىز دا عاجاپ مادەنيەت پەن داستۇرگە، ءان مەن كۇيگە، ونەر مەن ادەبيەتكە باي حالىق، مەن سىزدەرءدى ەلىكتەگىش ەمەس، بەيىمدەلگىش حالىق دەر ەدىم. سول ءۇشىن ەشكىمگە ۇقساۋدى ماقسات ەتپەڭىزدەر. قايتا وزگەلەر قازاققا ۇقساۋدى ارماندايتىن بولسىن. مەن سونداي كۇننىڭ تۋارىنا سەنەمىن. سەبەبى، قازاقتار كەشپەگەن ازاپ پەن سور بۇل جالعاندا قالعان جوق.
PS: بۇل سۇقبات جتن AP19679663 «ورتا ازيانىڭ قازىرگى گەوساياسي كەڭىستىگىندەگى مۇدەلەر ىقپالداستىعى: ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك فاكتورلارى» تاقىرىبىنداعى گرانتتىق قارجىلاندىرۋ جوباسى اياسىنداعى شەتەلدىك ءىسساپار زەرتتەۋلەرى نەگىزىندە جازىلدى.
قاستەر سارقىتقان،
ر. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى
