ەرجۇمان وتەشۇلى سمايىل 1948 جىلدىڭ 5 قاڭتارىندا الماتى وبلىسى، تالعار اۋدانىنا قاراستى قازىرگى تۋعانباي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەل گازەتى ەگەمەن قازاقستانعا 25 جىلدىق ماڭداي تەرى سىڭگەن بەدەلدى جۋرناليست، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى سالاسىنداعى پرەزيدەنت سىيلىعىنىڭ تۇڭعىش لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، باۋبەك بۇلقىشەۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ تۇڭعىش يەگەرى.
ەرجۇمان سمايىل ەلدە ەڭ ءبىرىنشى كولحوزدار قۇرىلا باستاعاندا سولارعا قورقا قاراعان، بىراق ۇكىمەتتىڭ دەگەنىنە كونىپ ءومىر سۇرگەن ءدىني كىسىلەردىڭ ۇرپاعىنان. اۋىلىنا سىيلى ازاماتتىڭ وتباسىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان. بالالىق شاعى سوعىستان كەيىنگى قيىن-قىستاۋ كەزەڭگە تاپ كەلگەن ەرجۇمان وتەشۇلى ەل قيىندىقتان ەڭسە كوتەرىپ ۇلگەرمەگەن كەزدەردە ەر جەتتى. اكەسى مەن شەشەسى قاراپايىم ادامدار بولدى، قولدا باردىڭ قادىرىن ءبىلىپ عۇمىر كەشتى. اكەسىنىڭ ەسىمى – سمايىل، ەسىك جاعاسىنداعى ءارتۇرلى شوپتەردەن قايناتپالار دايىنداپ، ەمشىلىكپەن اينالىستى. سوعىس كەزەڭىندە ەڭبەك ارمياسىنا الىنعان جانە رەسەيدىڭ نوۆوسيبيرسك قالاسىندا زاۋىت سالۋشىلاردىڭ قاتارىندا ەڭبەك ەتكەن. اكەسىنىڭ ەسكىشە ساۋاتى بولعان، بىراق ورىسشا جەتىك بىلمەگەندىكتەن بولار، مايدانعا الىنباعان. بۇل قۇرىلىسشىلاردىڭ قاتارىندا اكەسىنىڭ اۋىلداستارى دا بولعان. اكەسى سمايىل كولحوزداعى قارا جۇمىسپەن قاتار، ەمشىلىكتەن دە حاباردار بولعان. بۇل قابىلەتى ەڭبەك ارمياسىندا بولعاندا دا كومەگىن تيگىزگەن. باستىقتارىنان رۇقسات الىپ، ورمانداردان ەمدىك قاسيەتى بار شوپتەردى جيناپ، اۋرۋ ادامداردى ەمدەگەن. ەمدىك شوپتەردىڭ قۇپياسىن بىلگەن سمايىلدىڭ تۋعان ءىنىسىنىڭ دە ەمشىلىك قاسيەتى بولعان. اناسى كۇلاش رىسبايقىزى ساۋاتىن ءدىني تۇردە اشقان قاتارداعى شارۋا ادامى. ەرجۇماننىڭ اكەسى زاۋىت سالۋشىلاردىڭ قاتارىنان بولسا، اناسى سول جىلدارداعى حاركوۆ تراكتور زاۋىتىنىڭ ءبىرىنشى جۇرگىزۋشىلەرنەن بولدى. ەر-اعا – قيىن-قىستاۋدا 3 ۇل وسىرگەن قاراپايىم وتباسىنىڭ كەنجە ۇلى.
1953 جىلى 5 جاسىندا اكەسىنەن ايىرىلعان ەرجۇمان اناسى مەن 12 جاسار اعاسىنىڭ قولعاناتى بولدى. ەكى ۇلكەن اعاسى جاس كەزدەرىنەن كولحوزدىڭ جۇمىسىندا جۇرسە، ول ءۇي شارۋاسىنا ارالاسا باستايدى. اكەسى مەن اناسى سياقتى تەكتى ادامداردىڭ تاربيەسىن كورگەندىكتەن بولار، 3 اعايىندى وزىبەك، بايجۇمان جانە ەرجۇمان بالا كەزدەرىنەن تاتۋ بوپ ءوستى. پۋبليتسيست بالا كۇنىندە بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاعان بۇزىق بالا بولماعانىن ايتادى. اناسىنا جاردەمشى بولىپ وسكەندىكتەن، جۇمساق مىنەزدى، ءۇيدىڭ بالاسى بولىپ ءوستى. كوبىنەسە اپاسىنىڭ جەڭگەسى ۇلتايدىڭ قاراۋىندا ەر جەتتى. اناسى كۇلاش جان باعىستىڭ كۇيبەڭ تىرشىلىگىمەن جۇرگەندە، بالا ەرجۇمان اۋىل قاريالارىنىڭ ءتالىمىن الادى. دانا اتالارى مەن اپالارىنىڭ جانىندا ءجۇرىپ سولاردىڭ ناقىشىن سالىپ ايتقان اۋەندەرىن ەستىپ، ايتقان اڭگىمەلەرىنە قۇلاق سالىپ ءوستى [1].
بالا كەزدەگى دوستارىنا، جان-جاعىنداعى جولداستارىنا دەگەن ادالدىعى، دۇرىس قارىم-قاتىناسى كەيىننەن جاساعان ءىسىنىڭ، ايتقان سوزدەرىنىڭ قايتارىمىن ويلاۋعا تاربيەلەدى.
وقۋعا اسا ىقىلاسى بولماعانىنا قاراماستان، اعاسىنىڭ تەكسەرۋىنىڭ ارقاسىندا مۇعالىمنىڭ تاپسىرمالارىن ۋاقىتىلى ورىنداپ، ۇزدىك وقۋشىلاردىڭ قاتارىندا بولدى. اعاسى الىپپەنى ەجىكتەپ وقۋىنا دا رۇقسات بەرمەي، ەسەپتەردەگى قاتەلەرىن تۇزەتىپ وتىرعان. جاستايىنان ونەگەلى ءبىر ورتادا ەر جەتتى، ەكى اعاسىنىڭ ارقاسىندا قيىندىق كورمەي، باقىتتى بالالىق شاقتىڭ دا ءدامىن تاتتى. جاستايىنان زەرەك بولعان ەرجۇمان وتەشۇلى 8 سىنىپقا دەيىن ۇزدىك وقۋشى بولىپ، 1965 جىلى تۋعان اۋىلىنداعى ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى №2 ورتا مەكتەپتى ءتامامداپ، سول ولكەدە كلۋب مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇمىسقا تۇرادى.
بالا كەزدە ورىسشانى جەتىك بىلمەگەن ول 1967 جىلى كەڭەس اسكەرى قاتارىنا شاقىرىلىپ، 3 جىل اسكەري-تەڭىز فلوتىندا اتومدىق قايىقتا اسكەري بورىشىن وتەيدى. ورىسشا بىلمەگەن جاس جىگىت ءۇشىن بۇل اسكەر ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ءتىل ءبىلۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋدىڭ ءتيىمدى جولى بولعان. بالالىق شاعىنان تەمىر-تەرسەك جيناۋعا اۋەستەنىپ، ءارتۇرلى زاتتار قۇرۋعا ماشىقتانعان ەرجۇماندى اۋىلداستارى بولاشاق ينجەنەر رەتىندە كورگەن. بىراق وعان قاراماستان، ەرجۇمان وتەشۇلى 1971 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى.
ماماندىق تاڭداۋ سەبەبىن ءپۋبليتسيستىڭ ءوزى اۋىلدان شىعۋىمەن بايلانىستىرادى. اۋىلدىڭ بالالارى سەزىمتال، قيالعا ەرگىش بولاتىنىن، ءدال وسى قاسيەتتەردىڭ ءومىرىن جۋرناليستيكامەن بايلانىستىرۋىنا سەبەپشى بولعانىن اتاپ وتەدى [1]. مەكتەپ كەزىنەن كىتاپحانا ەسىگىن توزدىراتىن ەرجۇمان الماتى بەرگەن مۇمكىندىكتى قالت جىبەرمەدى. ۋنيۆەرسيتەت پەن كىتاپحانا اراسىندا ءجۇرىپ كىتاپحاناشىلاردىڭ سۇيىكتى وقىرمانىنا اينالادى. جاڭا اقپاراتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى وقۋ ورنىن قىزىل ديپلوممەن اياقتاۋىنا، لەنيندىك ستيپەنديا يەگەرى اتانۋىنا، تۇلعا رەتىندە وسۋىنە سەبەپ بولدى.
ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ت.قوجاكەەۆ، م.بارمانقۇلوۆ، ح.بەكحوجين، ءا.ىدىرىسوۆ، ا.مارحاباەۆ، ز.تۇراربەكوۆ، ت.دۇيسەباەۆا، پ.قۇسايىنوۆ سياقتى ارداقتى ۇستازداردان ءدارىس الدى. وسى ۇستازدارىنان جازۋدىڭ ماقساتىن عانا ەمەس، جاقسى جازۋدىڭ جولدارىن دا ۇيرەندى. جۋرفاك-تا وقىعان بەس جىلىندا كۋراتورى بولعان تاۋمان اماندوسوۆتىڭ كۇندەلىكتى كۇندەلىككە بولسا دا ءجۇز جول جازۋ تۋرالى كەڭەسىن سول كەزدەردەن باستاپ ادەتكە اينالدىردى.
العاشقى ماقالالارى گازەت بەتتەرىنە جوعارعى وقۋ ورىنىنىڭ قابىرعاسىندا جۇرگەندە جاريالانا باستايدى. 1972 جىلى تالعار اۋداندىق «الاتاۋ جۇلدىزى» گازەتىندە ءوزىنىڭ تۋعان ءوڭىرى فرۋنزە سوۆحوزىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن بايان ەتكەن ماقالاسى جارىق كورەدى. 1973 جىلى ول كەزدەگى «لەنينشىل جاس»، قازىرگى «جاس الاشتا» «جەتىگەندە ءبىر جىگىت بار»، 1974 جىلى «الاتاۋ جۇلدىزى» گازەتىندە «سۋشىلار»، «كومەكشى شوپان»، 1975 جىلى «جەتىسۋ» گازەتىندە «بريگادير جولى» «ليديانىڭ ەكى بەس جىلدىعى»، «الدابەرگەننىڭ اسۋى»، «ۇيىم جەتەكشىسى» سىندى ماقالالارى جاريالانادى.
ەرجۇمان سمايىل – كەيىنگى بۋىن جۋرناليستەرىنىڭ عانا ەمەس، ءوز زامانداستارىنىڭ اراسىندا دا ايقىن كورىنەتىن ءبىر تۇلعا. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە بىرگە وقىعان قۇرداستارى ءپۋبليتسيستتى اسا قادىرلەپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن «ءسىز» دەپ وتكەن. الدىندا ادەپ ساقتاپ، بىرگە وقيتىن كۋرستاستارى ەمەس، وقىتۋشىنى تىڭداعانداي تىڭداعان. ءىس-شارالاردا تورلەرىنەن ورىن بەرىپ، قۇرداس بولعاندارىنا قاراماستان، ۇلكەندەرىندەي سىيلاعان. بىراق ەرجۇمان وتەشۇلى بۇل قۇرمەتتى داستۇردەن باس تارتىپ، بارىمەن بىرگە وتىرۋدى ءجون كورگەن. اتاق پەن ابىرويعا لايىقتى ادام دەگەندە ءوز اتىن ەش اتامايتىن قاراپايىمدىلىعىنا قاراماستان، سىرتتان كورگەن ادامدار ونىڭ قانشالىقتى الىپ تۇلعا بولعانىن بىلگەن. جوعارى وقۋ ورىنىندا دا ءوز قاتارىنىڭ الدى بولىپ، كوزگە ءتۇستى. بىرگە وقىعان كۋرستاستارى ءۇشىن ەر-اعانىڭ ءدارىس جازعان قالىڭ داپتەرى قۇددى ءبىر رەسمي وقۋلىق رەتىندە تانىلعان. فاكۋلتەتتەگى ەمتيحانداردىڭ بارىنە دايىندالعان كەزدە بۇل قالىڭ داپتەردەن كەز كەلگەن سۇراقتىڭ جاۋابى تابىلاتىن. وسىدان-اق ەرجۇمان وتەشۇلىنىڭ جاس كەزدەن قانشالىقتى تياناقتى، ۇقىپتى، بىلىمگە ادال بولعانىن كورە الامىز. رەتى كەلگەن جەردە قوعامدىق جۇمىستاردان دا تىس قالعان جوق. بەلسەندىلىگى، وقۋداعى وزاتتىعى ءۇشىن لەنيندىك ستيپەنديانى دا جەڭىپ الدى.
ستۋدەنت كەزىندە گازەت قابىرعاسىندا تاجىريبەدەن وتەدى. رەداكتسياعا ۋنيۆەرسيتەتتەن كەلىپ-كەتۋشى تالاپكەر كوپ بوعلانىمەن، ولاردىڭ ءبىرازى رەداكتسيانىڭ تاپسىرماسىنا ءجۇردىم-باردىم قاراپ، جاعىمدى مىنەزدەمە الۋ ءۇشىن عانا جۇمىس ىستەيتىن. ەر-اعا بولسا تاپجىلماي وتىرىپ جۇمىس ىستەدى، قازىلىپ حات قورىتتى. تاجىريبەسى ەڭ اۋىر ءارى جاۋاپتى ناسيحات بولىمىندە ءوتتى. تەوريالىق ماتەريالدار، كۇردەلى ماقالالار كوبىنە ورىسشا ءتۇسىپ وتىردى. سولاردىڭ بارلىعىن سارىلا وتىرىپ قازاقشاعا اۋداردى. بارا-بارا شاعىن ماتەريالداردى جازىپ وتىرماي، ماشينكاعا ايتىپ وتىرىپ اۋدارۋعا جاتتىقتى. سول كەزدەگى رەداكتسيا باسشىلار اۋدارمالارىن ءوزىن قاتىستىرا وتىرىپ قاراپ، مۇرتىن باساتىن. گازەت جۇمىسىندا اۋدارمانى ايتىپ وتىرىپ اۋدارۋ اۋاداي قاجەت بولاتىن، كەيىن وسى ءتاسىل ونىڭ داعدىسىنا اينالدى.
ستۋدەنتتىك شاقتا وقۋمەن، جازۋمەن قاتار شاڭىراق تا كوتەرىپ ۇلگەرەدى. جالىندى پۋبليتسيست ومىرلىك جارى جاقان سۇلەيمانقىزىمەن ءبىر سىنىپتا وقىپ، كەيىننەن وتاۋ كوتەردى. ەرتە جاستا ۇيلەنگەنىنە جانە جۇبايىمەن جالدامالى پاتەردە تۇرعانىنا قاراماستان، سىناقتاردان بۇرىن جاتاقحانانى جاعالاپ، بۇكىل دوستارىن ەمتيحانعا دايىندايتىن. ءبىر قىزى جانە ءبىر ۇلى (ايجان مەن ەرجان), ولاردان وربىگەن 6 نەمەرەسى بار.
1976 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى قىزىل ديپلوممەن ءتامامداپ، العىرلىعىمەن جانە ۇقىپتىلىعىمەن كوزگە تۇسكەن، ومىرلىك تاجىريبەسى بار، ءبىلىم-بىلىگى تولىسقان، ءار ىسكە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن، تىندىرىمدى ەرجۇماندى اتالعان وقۋ ورىنى كەيىننەن اسسيستەنت رەتىندە جۇمىسقا الادى. جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت قانا قىزمەت ەتسە دە، ستۋدەنتتەرىنە ءومىر بويىنا جەتەتىن تاعىلىم كورسەتتى. سول كەزدەگى ستۋدەنتتەرىنىڭ اراسىندا جۇمابەك كەنجالين، قايىممۇنا تابەەۆ، شارحان قازىعۇل، مەيرامبەك تولەپبەرگەن، قاينار ولجاي، ءامىر ورالباي ءتارىزدى كەيىننەن ورتاسىنان وزىق شىققان ازاماتتار بولدى.
بىراق بۇل جەردە ۇزاق كىدىرمەيدى. اسكەري بورىشىن تەڭىز فلوتىندا اتقارىپ، قاربالاس جۇمىسقا ۇيرەنىپ قالعان ەڭبەكقور جاس ۇستازدىقتىڭ جايباسارلىعىنان جالىعىپ، التى ايدان سوڭ گازەتكە كەلەدى. وقۋ ورىنىن بىتىرگەننەن كەيىنگى ءومىرىن قازاقتىڭ باسپاسوزىمەن بايلانىستىرادى. عالىم بولىپ عىلىم قۋعا مۇمكىندىگى دە، قارىم-قابىلەتى دە بولا تۇرا، تىلشىلىككە بەت بۇرادى.
1978 جىلى كوكتەمدە تاجىريبە بارىسىندا ءوزىنىڭ العىرلىعىمەن، جازۋعا دەگەن قابىلەتىمەن كوزگە تۇسكەن ەرجۇمانعا كوپ ستۋدەنت ءتىلشى بولۋدى ارمانداعان «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» (بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان») ەسىگى اشىلادى. ەل گازەتىندە ءجۇرىپ 1977 جىلى «وكتيابرمەن ويانعان ولكە»، 1978 جىلى «تۇعىرداعى تراكتور»، «قاشقىن»، 1979 جىلى «بالقاش باسپالداقتارى»، «مارينوۆ مارجاندارى»، «قولدا – قايلا، ارقاسىندا – اۆتومات» ت.ب. تاقىرىپتاردا ماقالا جازادى.
ول گازەتكە كەلگەن جىلى باس رەداكتور ساپار بايجانوۆ، ونىڭ ورىنباسارى بالعابەك قىدىربەكۇلى بولدى. قىزمەتىن باستاعان ەكىنشى كۇندە ورىنباسار قىدىربەكۇلى كابينەتىنە شاقىرىپ سويلەسەدى جانە تۋعان اۋىلى تۋرالى گازەتكە ماقالا جازباۋدى تاپسىرادى. «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتى قابىرعاسىندا جۇرگەن ۋاقىتتا ابدىبەك نۇرماعامبەتوۆ، قابي مىڭجانوۆ ءتارىزدى بۋىن قاتارىنىڭ كەيىنگى وكىلدەرىنىڭ، الىپ جازۋشىلارىمىزدىڭ كوپتەگەن كىتاپتارىن ماشينا ارقىلى باسۋدا قىزمەت اتقارعان حاليما ءۇسىپوۆا، ءبيبىش باتىربەكوۆا، ءسانىم مىرزابەكوۆا سياقتى اپايلاردىڭ كوزىن كوردى. كەيىنىرەك تىلشىلىك قىزمەت بارىسىندا حايدار بايمۇحامبەتوۆ، سىدىق الدابەرگەنوۆ، ۋاحاپ قىدىرحانوۆ، ءتاجىباي بيتاەۆ، ماعزۇم كوشەكوۆ، بەكدىلدا ابدۋللين، حاميدوللا راحماتۋللين، پەرنەبەك بەيسەنوۆ، مىڭباي ىلەسوۆ، ءتاجىباي بيتاەۆ، سوۆەت شيمباەۆتارمەن، باسپانىڭ تالاي جىلعى تاجىريبەسى بار جۋرناليستەرىمەن قىزمەتتەس بولدى. سونىمەن قاتار، بەدەلى جوعارى حاتشىلاردان كەم تۇسپەيتىن مەشىكتى تىلشىلەر: شىمكەنتتىك ا.جولداسبەكوۆپەن، وسكەمەندىك م.ابۋعاليەۆپەن، كوكشەتاۋلىق ب.نۇرپەيىسوۆپەن، الماتىلىق س.كارىباەۆپەن، جەزقازعاندىق ش.سۇلەيمىنوۆپەن، ورالدىق ب.ىرزاباەۆپەن، تالدىقورعاندىق س.مۇحامەتشيمەن دە تانىس بولدى. وسى سىيلى جۋرناليستەردىڭ بارىنەن گازەتكە دەگەن ۇلكەن قۇرمەت پەن «گازەت ءتارتىبى» قاعيدالارىن ۇيرەندى.
بۇل باسپاعا قىزمەتكە كەلگەن ءتىلشىنى جۇمىس بارىسىندا ءبىرىنشى حات بولىمشەسى سىناپ كورەتىن. اتالعان «گازەت تارتىبىنە» باعىنعانداردىڭ قاتارىندا سول كەزدەگى ماشينيستكالار، كوررەكتورلار، حات تىركەۋشىلەر، قابىلداۋ بولىمىندەگى ادامدار دا بولدى. وسى قاعيدامەن ىسىلعان، تاربيەلەنگەن جاس تىلشىلەر كەيىن ەلگە تانىمال اقىندار مەن جازۋشىلارعا، عالىمدار مەن بەلگىلى جۋرناليستەرگە اينالدى.
وىزنەن جاسى ۇلكەن اعالارى ونىڭ العىرلىعىنا، جاۋاپكەرشىلىگىنە ءتانتى بولىپ، سەنىم ارتقاندارى سونشا، جازعان ماقالالارىنا، جاريالاۋدى جوسپارلاعان دۇنيەلەرىنە قول ۇشتارىن تيگىزبەي، تىكەلەي باسپاحاناعا جىبەرەتىن. ىسكەرلىگىنىڭ، ىسمەرلىگىنىڭ كۇشىمەن ول زيالىلاردىڭ اراسىنان ەرتە ورىن الدى. تالابى پەن تالعامى ايتارلىقتاي كەلىسكەن، وزگەلەر سەنىپ تاپسىرعان ىستەن قاشپاي، بويىنداعى بار كۇشىمەن اتقارۋى، الا ءجىپتى اتتاماي، بارىن باعالاي الۋى ەر-اعاعا كوپ ابىروي اكەلدى. قانداي جۇمىس بولسا دا، بەلىن بەكەم بۋىپ، دايىن تۇردى. گازەتتىڭ قارا جۇمىسىن دا، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق جەكە جۇمىسىن دا تىڭعىلىقتى ورىندادى. وسىلايشا، ءوز سالاسىنداعى قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرلەرىنە جاقسى تانىلدى.
دينا ليتپين
