امانداسۋ
قازاق سالتتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى – امانداسۋ. «امانداسۋ» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي، ادامنىڭ امان-ەسەندىگىن، دەنىنىڭ ساۋلىعىن ءبىلۋ ءارى تىلەۋ. قازاقتىڭ عاسىرلار بويى سايىن دالادا ەركىن ءومىر ءسۇرۋى امانداسۋعا دا اسەرىن تيگىزبەي قويعان جوق. بايىرعى زاماننان كەلە جاتقان امانداسۋ كوبىنەسە
سۇراق-جاۋاپ جانە تىلەك تۇرىندە كورىنىس تابادى.
باتا بەرۋ
قازاق – سالتقا باي حالىق. سونىڭ ءبىرى «باتا بەرۋ». قازاقتار باتادان تەك جاقسىلىق كۇتەدى. جالپى قازاقتۇرمىسىنىڭ قاي جاعىن الساق تا، باتاسىز بولمايدى.
سالەم سالۋ
قازاق حالقىنىڭ بىرەگەي ۇلت ەكەنىن تانىتاتىن ەجەلدەن كەلە جاتقان تاربيەلىك ءمانى زور سالتتارىنىڭ ءبىرى – «سالەم سالۋ». كەلىندەر ۇلكەندەرمەن سالەم سالۋ ارقىلى امانداسادى. ەكى قولىن تومەن سالىپ قيىستىرىپ، تىزەسىن ءسال بۇگە ءيىلىپ سالەم جاسايدى. كەلىندەرگە سالەم سالدىرۋ قوعام مۇشەلەرىنە وزدەرىنىڭ قوعامداعى الاتىن ورنىن ەسىنەن شىعارماسىن دەگەن ەسەپپەن جاسالىنعان.
بەتاشار
جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ ءجۇزىن بەتاشارعا دەيىن ەشكىمنىڭ كورۋگە قاقىسى بولماعان. سەبەبى قازاقتار كەلىننىڭ بەتى كوپشىلىكتىڭ الدىندا عانا اشىلعان كۇندە بولاشاعى باقىتتى بولادى دەپ سەنگەن. اقىندار كەلىننىڭ بەتىن اشۋ بارىسىندا سول اۋىلدىڭ، اۋلەتتىڭ جاقسىلىعىن ايتىپ، كەمشىلىگى بولسا ولەڭمەن ءازىل-شىنىن ارالاستىرىپ مەڭزەپ، سول مىندەردىڭ تۇزەلۋىنە اسەر ەتىپ وتىرعان.
پىرلەرگە سىيىنۋ
عالىم رابيعا سىزدىق «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحى» اتتى كىتابىندا «ءپىر» ءسوزى قازاق تىلىنە قوجا احمەت ياساۋي مەن باقىرعانيدىڭ حيكمەتتەرىنىڭ تارالۋىمەن ەنگەن دەپ جازادى. قازاقتار ەجەلدەن ءار نارسەنىڭ ءوز ءپىرى بولادى دەپ بىلگەن. ولاردى كەيدە «اتا»، «ءامىرشى»، «دوس»، «جاراتۋشى»، «يە»، «پاتشا»، «ساۋەگەي اتا» دەپ اتاعان. بۇل سوزدەردىڭ ءبارى ءپىر – جەلەپ-جەبەۋشى تىلسىم كۇش يەلەرى دەگەندى بىلدىرگەن.
تەرىس باتا
قازاق حالقىنىڭ سالتتارىنىڭ سيرەك تۇرلەرى بار. سولاردىڭ ءبىرى «تەرىس باتا بەرۋ»، كەيدە «قارعىس باتا» دەپ تە اتالادى. تەرىس باتانى ادام قاتتى نازالانعاندا، كوڭىلى قالعاندا نەمەسە بىرەۋدەن ءزابىر كورگەندە ەكى قولىنىڭ الاقانىن سىرتقا جايىپ بەرەتىن بولعان.
بەسىك قۇدالار
ەرجەتكەن ۇلدى ۇيلەندىرۋ مەن بويجەتكەن قىزدى تۇرمىسقا بەرۋ ماقساتىندا «بەسىك قۇدا» بولۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان. مادەنيەتشى جاردەم كەيكىننىڭ ايتۋىنشا، بەسىك – ءسابيدى جەلدىڭ وتىنەن، جەردىڭ سىزىنان، سالقىننىڭ قاھارىنان، اپتاپ ىستىقتىڭ جالىنىنان قورعايتىن كيەلى ۇيا. سوندىقتان بالالارىن تەزىرەك «اياقتاندىرىپ»، «قۇتتى ورنىنا» قوندىرۋ اتا-انانىڭ ەڭ ءبىرىنشى پارىزى سانالادى.
تويعا شاقىرماۋ
بايىرعى كەزدە كەز-كەلگەن قازاق الىس جولعا شىققاندا وزىمەن بىرگە ازىق الىپ جۇرمەيتىن بولعان. سەبەبى، جولاي كەزدەسكەن اۋىلداردا جولاۋشىنى قۇدايى قوناق دەپ قارسى الىپ كۇتۋ ۇلى دالا يەلەرىنىڭ بۇلجىماس زاڭى.
ۇرى جازالاۋ
قازاق حالقى ۇرلىقتى ەڭ ۇلكەن كۇنا دەپ بىلەدى. وسىدان بارىپ الاياق سوزىنە دە باسقاشا كوزقاراس پايدا بولعان. بۇنداي جاعدايلارعا بايلانىستى كوپتەگەن ىرىمدار بولعان. ارقانداۋلى اتتىڭ ارقانىن ۇرلاعاندارعا «ارقان ۇرلاساڭ، ارقاندالىپ قالاسىڭ»، جۇگەن ۇرلاعاندارعا «جۇگەن ۇرلاساڭ، جۇگەندەلىپ قالاسىڭ»، تۇساۋ ۇرلاعاندارعا «تۇساۋ ۇرلاساڭ، تۇساۋلانىپ قالاسىڭ» دەپ ارنالىپ شىعارىلعان سوزدەر باسقالارعا الدىن-الا ەسكەرتۋ رەتىندە ايتىلعان.
ەستىرتۋ
«ءومىر بار جەردە ءولىم بار»، «تۋماق بولعان سوڭ ولمەك پارىز» دەيتىن قازاق حالقى مۇنداي اۋىر حاباردى مارقۇمنىڭ جاقىندارىنا تۋراسىنان ايتپاي، وزگەشە تۇردە ەستىرتەتىن بولعان. ەستىرتۋگە ادەتتە دۋالى اۋىزدى، ەلگە سىيلى، جاسى ۇلكەن بىرنەشە ادام باراتىن.
قالىڭمالسىز قىز بەرۋ
قازاقتار قىزدارىن قالىڭمالسىز كۇيەۋگە بەرمەيتىنى باياعىدان بەلگىلى. كسرو بيلىگى كەزىندە قالىڭمال تۋرالى مالىمەت ۇلكەن كەمشىلىك تۇرىندە ناسيحاتتالعاندىقتان، قازاقتار قىزدارىن تەك قالىڭمال الىپ بايۋ ءۇشىن عانا كۇيەۋگە بەرەتىن بولعان دەگەن كەرەعار پىكىر قالىپتاستى.
باسىرە
بالا ەسى كىرىپ، سۇندەتكە وتىرعىزىلعاندا، مەكتەپكە بارعاندا اتاسى نەمەسە ءوز اكە-شەشەسى وعان تاي اتايدى. ول «باسىرە تاي» اتالادى. باسىرە ماعىناسى «باس ءىرى» دەگەننەن، العاشقى ءوزىڭنىڭ جەكە مەنشىكتى مالىڭ، بولاشاقتا جينايتىن مالدۇنيەڭنىڭ باسى دەگەندى بىلدىرەتىن مەڭزەۋدەن شىققان بولسا كەرەك.
ەركەكشورا
قازاقتا «ەركەكشورا» دەگەن ۇعىم – ۇل بالاشا وسكەن قىز دەگەندى بىلدىرەدى. «ەركەك» جانە «شورا» – ۇلكەن دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالعان. كەيبىر ۇلى جوق وتاۋدا جالعىز قىزدى نەمەسە قىزداردىڭ بىرەۋىن ەركىن، ۇل بالاشا كيىندىرىپ وسىرگەن.
ءتۇس جورۋ
كورگەن ءتۇس تەگىن ەمەس – ول ادامعا بەرىلگەن بەلگى. سوندىقتان كورگەن ءتۇستى جورىتۋ ءۇشىن باقسى-بالگەر نەمەسە ۇلكەن كىسىلەرگە، اتاقتى ادامدارعا، ءتىپتى حاندارعا دا ءوتىنىش بىلدىرگەن. ءتۇس تۋرالى «ءتۇستىڭ شەشىمى – جورۋىندا» دەگەن بۇرىننان كەلە جاتقان ءسوز بار.
توقتاۋ ايتۋ
ادامنىڭ قازاسىنا بايلانىستى ءتۇرلى سالتتار بارشىلىق. قازاقتار ادەتتە «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر» دەپ ايتادى. دەگەنمەن قايعى جامىلعان جانۇيانىڭ قايعى-قاسىرەتىن وزىنىكىندەي جاقىن سەزىنەتىنى دە راس. بۇندايدا بارلىق تۋعان-تۋىسقان، تانىستار مەن دوستار سول ءۇيدىڭ ادامدارىن مۇمكىنشىلىگىنشە رۋحاني قولداپ دەمەۋشىلىك كورسەتەدى.
قىز جاساۋى
ءار قازاقتىڭ باستى ارمانى بالا-شاعانى ءوسىرىپ، ەل قاتارلى بولاتىنداي جانۇيالى ەتىپ قاتارعا قوسۋ. نەمەرە، شوبەرە، نەمەنە ءسۇيۋ قازاق ءۇشىن ۇلكەن باقىت. قازاق ودان كەيىنگى ۇرپاقتى – تۋاجات، جۇرەجات، جەكجات، جۇراعاتتى كورۋدى دە ارماندايدى. بۇل ومىرسۇيگىشتىكتىڭ كەرەمەت بەلگىسى.
قىز تاربيەسى
قازاقتار قىزدارعا تىلسىم كۇشتەر اسەر ەتپەيدى جانە كوز وتپەيدى دەپ سەنگەن.. سوندىقتان دا «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەگەن ءسوز بۇگىندە دە ءجيى ايتىلادى. بۇل ماتەل ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلاعاندىقتان پايدا بولعان، سەبەبى بالالاردىڭ تاربيەسىمەن كوبىنەسە انالارى اينالىسادى.
ارىزداسۋ
قازاقتىڭ «ار ءىسى» دەگەن ۇعىمىنان شىققان سالت. قايتىس بولارىن سەزگەن ادام بار كۇش-جىگەرىن جيناپ تۋعان-تۋىسقاندارىمەن، جاقىندارىمەن، جورا-جولداستارىمەن اقىرعى رەت سويلەسەدى. بۇل سالتتى قازاقتا «ارىزداسۋ» دەپ اتايدى.
اۋليە ارالاۋ
قازاقتىڭ ەڭ بايىرعى سالتتارىنىڭ ءبىرى «اۋليە ارالاۋ». ادامدار اۋليەلەرگە ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ءتاۋ ەتۋگە بارادى: بىرەۋلەر ناۋقاسىنان جازىلعىسى كەلەدى، ەندى بىرەۋلەر جانۇياسىنداعى كەلەڭسىزدىكتى جويۋعا كومەكتەسۋدى سۇرايدى، ۇشىنشىلەرى تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ماقساتىندا ت.ب. بارىپ جالبارىنادى.
سىڭسۋ
سىڭسۋ – قازاق ۇلتىنىڭ ەستەن شىعا باستاعان سالتتارىنىڭ ءبىرى. بۇرىنعى كەزدە تۇرمىسقا شىعىپ بارا جاتقان قىزدار ءان شىرقاعان. بەلگىلى «بالقاديشا» انىندە كەتىپ بارا جاتقان قىزدىڭ جاڭدايىن جەتكىزە ايتىلعان مىناداي قيماستىق سوزدەر بار: بۇلاڭداپ اساۋ تايداي جۇرگەن باسىڭ، بولارسىڭ قانداي جارعا، دۇنيە-اي، جار قاديشا!
كىندىك كەسۋ
بۇرىنعى عاسىرلاردا قازاق انالارى ۇيدە بوساناتىن بولعان. دۇنيە ەسىگىن اشقان نارەستەنىڭ كىندىگى ءوز ۇيىندە كەسىلەتىن. ادەتتە كىندىك كەسۋ ءۇشىن ءسابيدىڭ اتاسى مەن اجەسى جاقىن تۋىستاردىڭ ءبىرىن الدىن-الا تاڭدايتىن بولعان. كىندىك كەسكەن ايەل وسىلايشا «كىندىك شەشە» نەمەسە «كىندىك انا» اتاناتىن.
ەت اساتۋ
تاعامنىڭ قايسىسىنا بولسا دا قازاقتار ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايدى. بۇنى دالەلدەيتىن: «ناننان ۇلكەن ەمەسسىڭ»، «نانعا قولىڭ جەتپەسە، قۇراننىڭ ۇستىنە تۇرىپ الۋعا بولادى»، «قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا» دەيتىن ماقال-ماتەلدەر دە جەتىپ ارتىلادى.
ەنشى بەرۋ
ەنشى – اتا-انانىڭ بالالارىنا ءبولىپ بەرەتىن مۇراسىنىڭ بولشەگى. ەنشى بەرۋ شەشىمى بالاسىنىڭ ءوز كۇنىن ءوزى كورە الاتىنىنا سەنىمدى بولعان جاعدايدا قابىلدانادى
اس بەرۋ
قازاق حالقى ادام كوز جۇمعان سوڭ 7, 40 جانە 100 كۇنىن اتاپ وتەدى. گرەك تاريحشىسى گەرودوت قازاقتاردىڭ بابالارى ساقتار تۋرالى تومەندەگىدەي جازبا قالدىرعان: «ەگەر بىرەۋدىڭ اكەسى قايتىس بولعان جاعدايدا بارلىق تۋىستارى مال ايداپ اكەلەدى، ولاردى سويىپ ەتىن بولشەكتەيدى… ۇلى اكەسىنە باعىشتاپ ەلليندەردىڭ ەسكە الۋ مەرەكەلەرىندەگىدەي قۇرباندىق شالادى. بۇل ادامدار دۇرىس ادامدار دەپ ەسەپتەلىنەدى جانە ولاردىڭ قىزكەلىنشەكتەرى ەرلەرمەن تەڭ».
بالا بەرۋ
قازاق ءۇشىن ەڭ اۋىرى بالاسىز بولۋ، ۇرپاقسىز قالۋ. حالىق بالاسىز جۇپتاردى ايايتىن بولعان. بالالى ءۇي بازار، بالاسىز ءۇي مازار. – دەگەن ماقالدىڭ شىعۋ سەبەپتەرى وسىنى اڭعارتادى.
تويباستار
قازاق مادەنيەتىندە ۇلكەندى-كىشىلى سالتتاردىڭ ءبىرى – تويباستار ايتۋ. قوعام قايراتكەرى، دارىگەر ءارى تاريحشى دوسمۇحا- مەدۇلى حالەل وسى سالت تۋرالى بىلاي دەپ جازعان: «تويباستاردا قالىڭدىق پەن كۇيەۋ جىگىت، ولاردىڭ اتا-اناسى مەن رۋلاستارى ماداقتالادى جانە جاڭا ۇيلەنگەن جاستارعا باقىت مەن اق تىلەۋ تىلەنەدى».
بەسىك الاستاۋ
بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋى قازاق ءۇشىن – ەڭ ۇلكەن باقىت. دۇنيەگە مۇراگەردىڭ كەلگەنى تۋرالى بالانىڭ اكەسىنە حابار جەتكىزگەن ادامعا ات مىنگىزىلەتىن. قازاقتار بەسىكتى قاسيەتتى سانايدى. زاماناۋي مەديتسينا دا بەسىكتىڭ بالا دەنەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا يگى اسەرى بار ەكەن مويىنداپ، بەسىكتى الاستاپ وتىرعان.
سىيلىق تارتۋ
قازاقتار ەجەلدەن سىيلىق جاساۋعا قۇمار حالىق. قازاقتا «قانشا سالت بولسا، سونشا سىيلىق بار» دەگەن ءسوز دە بار. سوندىقتان قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر جاعىمدى كەيىپكەرى اتىمتاي جومارتتى ۇلگى ەتەدى. سول اتىمتايدىڭ اتى «جومارت» دەگەن ءسوزسىنسىز اۋىزعا الىنبايدى. قازاقتار بۇگىندە دە قولى اشىق ادامدى «اتىمتايداي جومارت ەكەن» دەپ ماقتاسا، ۇيىنە كەلگەن قوناقتى جاقتىرمايتىن، ساراڭدى «شىقبەرمەس شىيعايبايداي ەكەن!» دەپ جازعىرىپ جاتادى.
كوتەرمە
قازاق مادەنيەتىندە جىلقى مالىنىڭ الاتىن ورنى، ەرەكشەلىگى سونشالىق، وعان بايلانىستى سالتتار از ەمەس. وسى قاسيەتتى جانۋار قازاق ۇلتىمەن بىرگە عاسىرلار بويى كوپتەگەن قيىندىقتاردى بىرگە ءوتتى.».
جەسىر داۋى
قازاقتا «جەر داۋى، جەسىر داۋى» دەگەن ءسوز تىركەس بار. كەيبىردە «كەلىن داۋى» دەپ تە اتالادى. جەسىر داۋى بولعاندا نەمەن تىنار ەكەن دەپ بۇكىل اۋىل-ايماق بولىپ قۇلاق تۇرەتىن، بۇنداي كەلەڭسىزدىك بۇكىل اۋلەت، اۋىل مەن ءبىر نەمەسە بىرنەشە رۋدىڭ ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرگەن.
كۇي تارتىس
قازاقتاردا قوناق كۇتۋ كەزدەرىندە امان-ساۋلىق سۇراسىپ، تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ، اسىقپاي اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعان كەزدە دومبىرا تارتىلىپ، ءان شىرقالاتىن. ەگەر ەكى نەمەسە بىرنەشە شەبەر كۇيشىنىڭ باسى قوسىلا قالعان جاعداي بولسا، كۇي تارتىس بولىپ كوپشىلىك قىزىققا بولەنەتىن. بىراق بۇنداي كۇي تارتىس سايىسىنا تۇسۋگە بارلىق دومبىراشىلاردىڭ جۇرەگى داۋالاي بەرمەگەن.
توقىم قاعار
«توقىم قاعار» ‒ ءۇي يەسى الىس جولعا شىعار الدىندا جاسالىناتىن سالت. تۋىستار مەن دوستار، اۋىل ادامدارى ءۇي يەسىنىڭ الىس ساپارعا شىققالى جاتقانىن ەستىپ كەلەدى. ولار جولعا شىعاتىن ادامعا «اق جول»، «جول وڭ بولسىن» جانە باسقا دا جاقسى تىلەكتەرىن ايتىپ تىلەۋلەستىگىن بىلدىرەدى.
ءCۇيىنشى سۇراۋ
ءسۇيىنشى سۇراۋ ادامنىڭ تۋعان كەزىنەن باستاپ ءومىر بويعى سەرىگى ىسپەتتەس. قازاق ءۇشىن جاقسى جاڭالىقتىڭ ءبارى ۇلكەن-كىشى دەمەي ءسۇيىنشى سۇراۋعا لايىق. «ءسۇيىنشى – ءسابي دۇنيەگە كەلدى!»، «ءسۇيىنشى – بالا العاشقى قادامىن جاسادى!» «ءسۇيىنشى – بالامىز العاش رەت اتقا وتىردى.
التىباقان
التىباكان – ەكى جاقتان ءۇش باعاندى توبەسىنەن بايلاپ ءبىر بىرىنە ارقانمەن جالعاستىراتىن اتكەنشەك. ادەتتە قىز بەن جىگىت تەربەلەتىن بولعان. التىباقان كەشكە تامان قۇرىلاتىن، سەبەبى كۇندىز اۋىل تۇگەلىمەن شارۋاشىلىقپەن اينالىسادى. سىرتتان قاراعان ادامعا التىباقان ويىن بولىپ كورىنگەنىمەن، بۇل جاستاردىڭ كوڭىل كوتەرۋ ارقىلى تانىسىپ، جاقىنداسۋىنا ارنالعان وزىندىك سالت.
ات تۇلداۋ
جىلقى مالى قازاقتاردىڭ جارىق دۇنيەگە كەلگەن ۋاقىتىنان ءومىر بويى بىرگە بولىپ، سوڭعى دەمى تاۋسىلعانشا قاسىندا بولاتىن جانىنا ەڭ جاقىن جانۋار. قازاق دالاسىندا بولعان شەتەلدىك تاريحشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاق حالقىنىڭ جىلقىعا دەگەن ايرىقشا كوڭىلىن بايقاپ ءوز شىعارمالارىندا جازىپ كەتكەن.
تامىر بولۋ
دوستىق قازاقتار ءۇشىن ەڭ اسىل قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. دوستىقتىڭ شىڭى «تامىر بولۋ» سالتى. تامىر دوستان دا جاقىن، تۋعان باۋىرداي دەۋگە بولادى. بۇنداي جاقىن دوستاسۋدىڭ «تامىر» اتالۋى دا بەكەر ەمەس. تامىر بولۋ دوسىڭدى ءبىر اتا مەن انادان تۋعان باۋىرداي جاقىن كورۋ.
ۇلكەندى سىيلاۋ
قازاق حالقى بايىرعى زاماننان ادامدى سىيلاۋدى قوعام بولاشاعىنىڭ دىڭگەگى دەپ بىلگەن. سوندىقتان سىيلاسۋدى انا ءتىلىن بىلۋمەن قاتار قويعان. مىسالى، اتا-اناعا دەگەن سىيلاستىق – سالتتاردىڭ ەڭ بيىگى سانالادى. «اكە اسقار تاۋ»، «جۇماق انانىڭ اياعىنىڭ استىندا» جانە باسقا دا سوزدەر وسىنى بىلدىرەدى. جانە ءبىر ماڭىزدىسى ارۋاقتى سىيلاۋ بولىپ تابىلادى.
بەسىك جىرى
ەرەسەكتەردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا اۋىل، رۋ جەتكىنشەكتەرى ءۇشىن ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن جاقسى سەزىنگەن. سوندىقتان ەگەر بالا بۇزىقتىق جاساپ قويسا، وعان ەسكەرتۋ جاساپ ءتۇزۋ جولعا سالاتىن. ماقتاۋعا تۇراتىن بولسا ماقتاپ، كەرەك جەرىندە كەڭەس بەرىپ، قامقورلىق تا كورسەتەتىن. ۇلتتى بىرىكتىرەتىن «ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەگەن وسى ءبىر التىن ەرەجە بۇگىندە دە ءوز جالعاستىعىن تاۋىپ كەلەدى.
ات-تون ايىپ
قازاق ەلىنىڭ بايىرعى زاماندا دا ءوز زاڭى بولعان. ول «جەتى جارعى» دەپ اتالعان. وسى «جەتى جارعى» جايلى زاڭناماسىن تۇزۋگە قاتىسقاندار «جارعىش» دەپ اتالعان.
اۋىلدىڭ التىاۋىزى
قازاقتار وتە قوناقجاي حالىق. قوناققا شاقىرعان كەزدە اۋىلدىڭ التىاۋىزى، شەڭدى شەشەنى كەلىپ، ورتانى ءتىلى مەن اسەم سوزىمەن باسقارىپ وتىرعان.
سىباعا بەرۋ
قازاقتار ناننان بيىك ەشتەڭە جوق دەپ ءتۇسىنىپ، ونى كۇنگە ۇقساس دوڭگەلەك ەتىپ پىسىرەدى. ال ناندى ءبىر قولمەن سىندىرۋ قازاق ۇعىمىندا ناندى سىيلاماۋ ءارى ۇلكەن ادەپسىزدىك دەپ باعالانادى. ال ايەلدەرگە باسىنا ورامال تارتپاي نەمەسە كيمەشەك كيمەي تاماق جاساۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان.
بال اشۋ
بولاشاقتى بولجايتىن بىلگىرلەر باياعى زاماننان بەرى بار. ولار قازاقتاردىڭ بابالارىنىڭ تاسقا قاشاپ جازىلعان سۋرەتتەرىنە، بايىرعى سىنا جازۋلارىنا جانە قويدىڭ قابىرعاسىنا قاراپ بولجاۋىن ايتاتىن بولعان.
قىز كورۋ
قىز كورۋ – جاستار تانىساتىن العاشقى كەزەڭ. ەگەر جاستار ءبىرىن-ءبىرى ۇناتسا، قۇدا ءتۇسۋ كەزەڭىنە ويىسادى دا ءۇشىنشى كەزەڭدە توي وينالادى. كامەلەت جاسىنا تولعان جىگىتتەر تۇرمىسقا شىعاتىن قىزدارعا كوز سالاتىن، قىزدار دا ءوز كەزەگىندە جاقىن ارادا وزدەرىنىڭ «جات جۇرتتىق» بولىپ باسقا اۋلەتتىڭ تابالدىرىعىن اتتاۋى كەرەك ەكەنىن تۇسىنەتىن.
جارىسقازان
قازاق ءۇشىن بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋى ەڭ ۇلكەن باقىت. سوندىقتان اياعى اۋىر ايەلگە ەرەكشە كوڭىل بولىنەتىن بولعان. كەلىنىنىڭ بويىنا بالا بىتكەنىن سەزگەن ەنەسى ونى قامقورلىعىنا الىپ، پالە-جالادان، ءتىل-كوزدەن ساقتاۋ ارەكەتىن جاساي باستايدى. جاسى ۇلكەن، كوپتى كورگەن ايەلدەر جاس انانىڭ جاعدايىن جاساۋعا تىرىسقان. ابىسىن-اجىن، اۋىل ايەلدەرى جينالىپ «قۇرساق تويىن» وتكىزەدى.
جەتى اتانى ءبىلۋ
ادەتتە قازاقتار ءوز اتالارى تۋرالى جەتى اتادان دا ارى بىلەدى. بۇعان جارىق كورىپ جاتقان كوپتەگەن «شەجىرە» كىتاپتارى دالەل. وسى سالتتىڭ وتە ماڭىزدى ەكەنىن ايقىندايتىن «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل – جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر»، «جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتىمدىكتىڭ بەلگىسى» سىندى كەڭىنەن تاراعان ماقال-ماتەلدەر قازاق اراسىندا بۇگىنگى تاڭدا دا ءجيى ايتىلادى.
قارالى كوش
قازاقتا «قارالى كوش» سالتى بولعان. بۇل قايتىس بولعان ادامدى ءبىر جىل بويى جوقتاپ ەسكە الىپ جۇرۋگە ارنالعان سالتتاردىڭ ءبىرى.
قۇدا تارتار
«كۇيەۋ ءجۇز جىلدىق، قۇدا مىڭ جىلدىق» دەيدى قازاقتار. ەكى جاق قالىڭ مال مولشەرى، توي مەن جاساۋ-جابدىق جونىندە كەلىسىپ بولعان سوڭ – «قۇدالىق» سالتىنىڭ كەزەگى كەلەدى. قازاق تويلارىندا بۇگىندە دە شىرقالاتىن اندەردە مىناداي ولەڭ جولدارى بار: قۇدا، قۇدا دەگىزگەن، قۇيرىق-باۋىر جەگىزگەن كەلە جاتىر قۇداعي تورگە وتىر دەگىزگەن.
ساۋىن ايتۋ
سالتاناتتى جيىندار مەن استاردى اس-cۋمەن جەتكىلىكتى تۇردە قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جيىن وتكىزۋشى شاڭىراق كەرەگىنشە سويىس مال مەن سۋسىن جيناۋ ءۇشىن ءوز جاقىن تۋىستارىنان كومەك سۇرايتىن. «ساۋىن ايتۋ» سالتى وسىلاي پايدا بولعان.
ۇرىن بارۋ
قۇدا ءتۇسۋ مەن تويدىڭ اراسىندا كۇيەۋ جىگىت قالىڭدىعىنىڭ اۋىلىنا باراتىن بولعان. بۇنى قازاقتا «ۇرىن بارۋ» دەپ اتايدى. وسى سالت تۋرالى ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزۇلى «اباي جولى» رومانىندا: «ابايدىڭ بۇل كەلىسى ۇرىن كەلۋ دەپ، جىرتىس سالا كەلۋ دەپ، كەيدە ەسىك كورە كەلۋ، قول ۇستاۋ دەپ تە اتالادى. وزگە كەلىستەردەي ەمەس، كۇيەۋ بۇل جولى، العاشقى كۇندەردە تالاي نارسەگە كوندىگە ءبىلۋ كەرەك. سول وزگەشەلىكتىڭ ۇلكەنى – قالىڭدىقتى كورسەتپەۋ».
نەكە قيۋ
وسى سالت تۋرالى جازباس بۇرىن، ونىڭ وتە ماڭىزدى ءبىر بولشەگى تۋرالى توقتالىپ وتكىم كەلەدى. سەبەبى قازاق جاستارى قازىرگى كەزدە دە وزدەرىنىڭ قوسىلۋىن كۋالەردىڭ كوزىنشە ءبىر كەسەدەن سۋ ىشۋمەن جۇزەگە اسىرادى. سالتتىڭ وسى ءبىر قۇرامداس بولىگىنىڭ تاريحى وتە تەرەڭ. بايىرعى زامانداعى تۇركىلەر (تۇرىك ەمەس – ب.و.) تاڭىرگە سەنگەن.
كەنجە بالا ەتىپ الۋ
قازاق ادەبى بويىنشا بالاسىن ەمىزگەن انا كوز وتپەسىن دەپ بوگدە ادامدار وتىرعاندا انارىن كورسەتپەي بۇركەمەلەپ وتىرۋى ءتيىس. ءسابي دۇنيەگە كەلگەن كۇننەن باستاپ 40 كۇن بويى قولدى سۋىق سۋمەن جۋعا تىيىم سالىنادى. ولاي بولماعان كۇندە بالا قاتىگەز بولىپ ءوسۋى مۇمكىن دەگەن سەنىم بولعان.
جەڭگەتايلىق
قازاق قاۋىمىندا قىز تاربيەسى قاشاندا دا اجەسى مەن اناسىنىڭ، قالا بەردى بۇكىل اۋىل ايەلدەرىنىڭ مىندەتى بولعانى بەلگىلى. قىز تاربيەسىنە بايلانىستى بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن بايىرعى كەزدەگى سوزدەردىڭ ءبىرى «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» بۇگىندە دە ءجيى ايتىلادى.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
