ادام بالاسى ومىرگە كەلگەندە، نەگىزگى دەگەن بىرنەشە ۇستانىم پايدا بولادى ەكەن. سونىڭ ءبىرى، قاجىرلى ەڭبەك ەتۋ ارقاسىندا، جانۇيانى قاجەتتى قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتىپ، وتانعا پايدا اكەلۋ. ءسوزسىز، «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس», - دەپ دانا حالقىمىز بەكەر ايتپاسا كەرەك. سوندىقتان كەيبىر ادامداردىڭ ومىرلىك ۇستانىمى، كوزقاراسى باسقاشا بولۋى ىقتيمال. دەگەنمەن، قازىرگى قالىپتاسقان جاعدايدا، ادامداردىڭ كوپشىلىگىندە وسىعان ۇقساس وي-ءورىسى قالىپتاسقان.
ءححى عاسىردا، تەحنولوگيا زامانى دامىپ كەلە جاتقان كەزدە، قازاقستاندا جانە تمد ەلدەرىندە ناعىز قارا جۇمىس پەن جۇمىسشىنىڭ جيناقتالعان تاجىريبەسىن پايدالانۋ، كوبىنەسە ۇلكەن ءوندىرىس ورىندارىنان عانا ايقىن بايقاۋعا بولادى.
سوۆەت ۇكىمەتىنەن قالعان ءوندىرىس وشاقتارى بۇگىنگى كۇنگە اماناتقا قالىپ، كەيبىرى ءالى دە جۇمىسىن توقتاتپاي دامىپ كەلە جاتسا، باسقالارى 90 جىلداردىڭ سوڭىندا قۇلدىراپ، جوق بولىپ كەتكەن.
اسا نازار اۋداراتىن ماسەلەلەر دە جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – جۇمىسشىلاردىڭ بىلىكتىلىگى. اتاپ ايتقاندا، 60-80 جىلدارى ءبىلىم العان، سول كەزدەن باستاپ تاجىريبە جيناقتاعان ءوندىرىستىڭ اقساقالدارى زەينەتكە شىعاتىن ۋاقىتتارى دا كەلىپ قالدى. ناتيجەسىندە، ورىن العان جاعدايدا ۇرپاقتار ساباقتاستىعى، تاجىريبە الماسۋ سياقتى قاجەتتى شارالار ۇيىمداستىرىلىپ جاتىر ما؟! ءار جەردە ارقالاي دەپ قىسقا قايىرۋعا بولادى. ال ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىن جانە ءومىرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن سول وندىرىستە قالدىرعان جۇمىسشىنىڭ زەينەتكە شىققاندا ءومىرى قالاي اياقتالادى؟! جۇمىس ورنى كومەگىن كورسەتە مە، الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرىن وتەيدى مە؟! قانشالىقتى ءوزىنىڭ ارداگەرلەرىن سىيلاپ، بارىن سالادى؟!
ارينە كەيبىر اعايىندار كەلەسىدەي سىن ايتۋى مۇمكىن: «ول جۇمىسشى ەڭبەك ءوتىلىن باستاعان كەزدە، قانداي شارتتارعا باراتىنىن ءوزى تاڭداعان، ەشكىم ماجبۇرلەگەن جوق». ءسوزسىز، ءدال سولاي. بىراق تا تيىننىڭ ەكىنشى جاعى دا بارشىلىق. سول جۇمىسشى ءوزىنىڭ قارقىندى جۇمىسى ارقاسىندا وندىرىسكە قاجەتتى پايداسىن اكەلىپ ءجۇردى ەمەس پە؟! ال سول پايدا ارقاسىندا، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە قارجى دا ءتۇسىپ وتىردى عوي (نەگىزىندە كىشكەنتاي بولىگى عانا، باسىم بولىگى شەنەۋنىكتەردىڭ قالتاسىنا)?! تۇسكەن قارجى ارقاسىندا، ۇكىمەت الەۋمەتتىك تولەمدەر تولەپ، قانداي بولسا دا جاعداي جاساپ وتىردى ەمەس پە (تۇسكەن پايدامەن سالىستىرعاندا، حالىققا بەرىپ وتىرعانى كوك تيىن، كۇلكىلى سومما)?! دەمەك جۇمىسشىنىڭ قوعام ءومىرىنىڭ قالىپتاسۋىندا الاتىن ورنى ەرەكشە. قورىتىندىلاي كەلگەندە، كوپشىلىك تۇسىنگەندەي، بارلىعى تىعىز قارىم قاتىناستا، ءبىر-بىرىنە بايلانىستى.
ەندى سول ءوندىرىس ورىندارىنىڭ باسشىلىعى كىم دەگەن سۇراق تۋىندايدى. لوگيكالىق تۇرعىدا قارايتىن بولساق، قازاقستانداعى نەگىزگى دەگەن ءوندىرىس ورىندارى، مەملەكەتكە قاراستى (شارتتى تۇردە بولسا دا), ال كەيبىرەۋلەرى جەكەمەنشىكتە (پايدانىڭ بولىگىن مەملەكەتتىك باسقارۋ ينستيتۋتىنداعى باسشىلارىنا تولەپ وتىرادى). ناتيجەسىندە، ءوندىرىس ورىندارىنىڭ باسشىلىعى، بيلىك باسىنداعىلار بايىپ وتىرىپ، ال ناعىز جۇمىس ىستەگەن قاراپايىم حالىق اقشاسىز، الەۋمەتتىك كومەكسىز قالىپ وتىر.
وسىندا كورسەتىلگەن جانە دە الدا باسىلاتىن ماقالالار تىزبەگىندەگى ماسەلەلەردى كوپشىلىك ءبىلىپ، ءتۇسىنىپ وتىر عوي. دەگەنمەن، ونى بۇقارا حالىق اراسىندا تاراتىپ، قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندارعا كوز شۇقىتىپ كورسەتۋ كەرەك. ال مەملەكەت باسشىلىعى نازاردا ۇستاعان ابزال. بىراق ءجاي عانا سىرتتاي باقىلاپ وتىرماي، ماسەلەلەردى تۇبەگەيلى شەشۋلەرى حاق.
P.S. كەلەسى ماقالادا ناقتى مىسال كەلتىرىپ، نەگىزگى كەيىپكەر بولىپ وتىرعان – «كازاحمىس سمەلتينگ» جشس بمز مىس بالقىتۋ تسەحىنىڭ مەتاللۋرگ-بالقىتۋشى ماقات ادامبايۇلى ارزىمبەتوۆتىڭ ءومىرى نەگىزىندە، ەلىمىزدە قالىپتاسقان جاعدايدىڭ اششىسىن كورسەتەمىن، جالپىلاما جۇمىسشىلاردىڭ وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ، شەشىلۋىنە ات سالىسايىق.
قالي اۋباكىروۆ
