(توقسانىنشى جىلدارداعى ساتيرا)
ءبىزدىڭ جىراقتا جاتقان «جىراققالعان» اۋىلىنداعى ساياسي جاعداي كەيىنگى كەزدە كەرەمەت ۋشىعىپ تۇر. ءبارىن باسىنان باستاپ باياندايىن. قايسىبىر كۇنى مىقتىگۇل ەكەۋىمىز ء(بىزدىڭ ۇيدەگى كىسى) ازانعى شايىمىزدى الدىمىزعا ەندى الا بەرگەندە، اۋىل اكىمى اڭگىربايدىڭ كومەكشىسى اق شۇناق قىز الىپ-ۇشىپ كىردى. جۇمىسى تىم اسىعىس بولسا كەرەك، ءبىر اياعى بوساعانىڭ ار جاعىندا:
ء–سالاتسىز...، سروچنو اكيماتقا...، پارتيادان كىسىلەر كەلەدى، – دەدى القىنىپ.
«پارتياسى نەسى، كىسىسى نەسى؟» دەپ مىقتىگۇل ەكەۋمىز اڭ-تاڭ بولىپ وتىرعاندا، ەسىكتى تارس ۇرىپ شىعىپ كەتكەن الگى قىز قايتا كىرىپ، بىزدەرگە باستان-اياق ءبىر قاراپ الىپ، كوڭىلى تولماعان كەيىپپەن: «كيىنىپ كەلىڭىزدەر!»، – دەدى. ءبىزدىڭ مىقتىگۇلدەن ءسوز قالعان با، دەرەۋ «وتۆەتنىي» بەردى: «جوق، شەشىنىپ بارامىز!». بايبىشەمنىڭ مىنەزىن بىلەتىن حابارشى قىز ابىروي ەندى تاپپاسىن ءبىلدى مە، «كاك حوتيتە» دەپ يىعىن ءبىر قيقاڭ ەتكىزىپ، ەسىكتى بۇرىنعىدان دا قاتتىراق سەرپىپ كەتە بارعان.
«اكىمات شاقىرادى» دەگەن سوڭ، باس ەكەۋ ەمەس، مىقتىگۇل ەكەۋمىز «بارىمىزدى كيىپ، بايلاۋىشىمىزدى سالىپ» دەگەندەي، ەنتىگىپ جەتتىك. ءبىراز ادامنىڭ باسى قۇرالىپ قالعان ەكەن. الدىڭعى قاتاردا وسى اۋىلداعى ورىس ءتىلىنىڭ بىردەن-ءبىر جەتىك مامانى سانالاتىن ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى تىراقباي وتىر ەكەن. جەتى ايلىعىندا شالا تۋعان بۇل نەمەنى قول-اياعى تىربيعان ارىق بولعان سوڭ، اكەسى اۋسەكەڭ مارقۇم تىراقباي اتاپتى. بىراق، ءوزىن تانىمايتىن ورتادا «تۋروك-بەي» دەپ تانىستىرىپ جۇرەدى. بۇل جازعاننىڭ قاي جەردە وقىپ، قالاي ديپلوم العانىن سايتانىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ورىسشاسى ءوزىم دەڭگەيلەس. وتكەن جىلى اتتەستاتسيالىق كوميسسيانىڭ توراعاسىنا «گازەل» دەگەن ءسوزدى قاتەلەسىپ «كوزەل» دەپ ايتىپ، قىزمەتىنەن شىعىپ قالا جازداعان. ايتپاقشى، تاعى ءبىر قىزىعى بار. بيىل وبلىستان تەكسەرىس كەلەدى دەپ، مەكتەپ ابىر-سابىر بولدى. اۋىل مەكتەبىنەن «شي شىقسا»، اۋدان ءۇشىن وڭاي شارۋا ەمەس. كەلەتىن تەكسەرۋشىنىڭ كوڭىلىن تابۋ كەرەك. اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ ادىسكەرى، شالاقازاقتاۋ جىگىت تىراقبايعا تەلەفون شالادى: «ەدەت كوميسسيا يز وبلاستي، دۆا مۋجيكا، «تەلكي نۋجنى». «تەلكا» دەگەنى «سوۆرەمەننىي» تىلمەن ايتساق – قىز-كەلىنشەك دەگەنى عوي. ياعني، «تەكسەرۋشىنىڭ كوڭىلىن كوتەرەتىن قىز-كەلىنشەك تاۋىپ قوي» دەگەنى. مۇنى تىرەكەڭ وزىنشە، «كوميسسياعا سيىر كەرەك ەكەن» دەپ ءتۇسىنىپ، اتا-انالار مەن مۇعالىمدەردەن اقشا جيناپ، ءبىر شۋ بولعان.
تىرەكەڭمەن يىقتاس، وسى اۋىلداعى بىلىكتى ساياساتكەر بولىپ سانالاتىن كوسۋ اعامىز جايعاسىپتى. شاپكىسىنىڭ ءبىر قۇلاعى سالبىراپ، ادەتىنشە ارا-تۇرا قالعىپ كەتىپ وتىر. كوسەكەڭنىڭ سوناۋ كەڭەس زامانىنان بەرى «ءتۇرتىپ جىبەرەتىن»، ياعني دومالاق ارىزدى ەرمەك ەتەتىن ادەتى بار. «ەكى سوۆحوز ديرەكتورىن، ءۇش زووتەحنيكتى سوتتاتقان» دەگەن «قۇرمەتتى اتاق» بۇل توڭىرەكتە وسى كىسىدە عانا. كوسەكەڭنىڭ: «قاراعىم، مەنىڭ قالامىما ىلىگىپ كەتىپ جۇرمە!» دەگەن «قاناتتى ءسوزى» ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تاريحناماسىندا ماڭگىلىك قالاتىن شىعار.
كوسەكەڭمەن قاتار باسىنا قارقاراداي اق كيمەشەك سالىپ، التىن زەرلى قامزول كيگەن بالدىبيكە اپامىز ورنالاسىپتى. بۇل كىسىنىڭ سالتاناتتى بەينەسى ءبىزدىڭ سۇرعىلتتاۋ توپقا جاراسپاي-اق تۇر. كەزىندە بۇل اپامىز تالاي ازاماتتى «اھ» ۇرعىزىپ، تالاي اتقامىنەردىڭ «ناقسۇيەرى» رەتىندە «ۆالكا كراساۆيتسا» اتانىپ، قىرىم مەن قارا تەڭىزدىڭ قىزىعىن كورگەن ادام. كەيىنگى جىلدارى اۋىل ايەلدەرىنىڭ ايتۋىنشا «توقتاپ»، ەمشىلىك جولعا تۇسكەن. قازىر وسى توڭىرەكتەگى باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعاندار «ەمشى اپانىڭ» (ەل سولاي اتايدى) الدىنان وتەدى. ءتىپتى، اۋىلدا دارىگەردىڭ جوعىن دا ەلەمەيمىز. الدا-جالدا كاسىبىن سۇراي قالعان ادام بولسا، اپامىز وسى مەنى شىنىمەن بىلمەي مە دەگەندەي الگىگە
مۇسىركەي قاراپ، وتە ماڭىزدى تۇردە: «قالقام، مەن كىسى قارايمىن!» – دەيدى. «ادام ەمدەيمىن» دەگەننەن گورى «كىسى قارايمىن» دەگەن ءسوزدىڭ كەرەمەت «ەففەكتنىي» ەستىلەتىنىن سوندا ءبىلدىم. جۋىردا ۇيدەگى جالعىز ەشكىنى بەرىپ، وسى كىسىنىڭ «وت ۆسەح بولەزنەي» (مىقتىگۇلدىڭ ايتۋى) دەگەن ىشىرتكىسىن ءىشىپ، وتباسىمىزبەن ءىشىمىز ءوتىپ، ەسىمىزدىڭ كەتكەنى بار. ءىشىمىزدىڭ قاتتى بۇزىلعانى سونشا، بۇرىنعى اۋرۋلارىمىزدىڭ ءبارىن تازا ۇمىتىپ كەتىپپىز. مىنە، ەمشىلىكتىڭ «قۇدىرەتى» قايدا!
جارايدى، ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتپەيىن. بۇل ۇشەۋىنەن كەيىن اۋىلدىڭ ءوزىم دەڭگەيلەس «پروستوي سمەرتنىيلارى» ورىن تەۋىپتى. الگىندەي بولماي بۇيىردەگى ەسىكتەن اۋىل اكىمى اڭگىرباي كىردى. سوڭىندا شاشىن تاقىردىڭ از-اق الدىندا قىلىپ قيدىرعان، قايقى بەل قاراگەر كەلىنشەك پەن كوزىلدىرىگى وزىنەن ۇلكەن، ۇيتكەن سيراق سەكىلدى تاپال قارا بار. «پارتيانىڭ ادامدارى» وسىلار بولسا كەرەك دەپ توپشىلادىق. مەيمانداردى پرەزيديۋم ەسەبىندەگى سىناق ۇستەلدىڭ جيەگىنە قوناقتاتقان اكىم مىرزا تاماعىن ءبىر كەنەپ، قولىنداعى سيىردىڭ تىلىندەي قاعازىنا قاراپ الىپ: «تاۋارشى، سيگودنا...» دەپ باستاي بەرگەندە، قاراگەر كەلىنشەك: «دا، ۋج، گوۆوريتە نا گوسۋدارستۆەننوم» دەپ كىرجىڭ ەتە قالدى. ءسوزىن باستاماي جاتىپ، ەسكەرتۋ العان اكىمىمىز ءسال-ءپال ابدىراپ، ەكى تاناۋىن كەزەك شۇقىپ (ساسقانداعى ادەتى): «جولداستار!» دەپ جالعاپ كەلە جاتىر ەدى، سوزگە قالعىپ وتىرعان كوسەۋ اعامىز كيلىكتى
ء–اي، سلۋشاي، قاراعىم، وسى سەندەر «جولداستاردى» قاشان قوياسىڭدار؟ قاي زاماندا، قاي قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز، ءا؟
–ەندى... ەسكى ادەت قوي، – دەپ بەرەكەسىز ىرجيىپ، توبەسىن قاسىعان اڭگىربايدىڭ بەرەكەسى ءبىرجولا كەتتى. سوعىمعا شاقىرعان جەردە تابانداعان ءبىر ساعات «توست» ايتىپ، ەلدى ىعىر قىلاتىن قاسقانى بۇل جولى قارا باستى.
–سونىمەن قۇرمەتتى... نەلەر، تويىس... كىمدەر، بۇگىن ءبىزدىڭ اۋىلعا پارتيادان نەلەر كەپ، ءبىزدى نەتپەكشى، كەشىرىڭىزدەر، ءبىز پارتيانى نە قىلساق دەگەن ويمەن نەتىپ وتىرمىز...
قاراگەر كەلىنشەكتىڭ شىدامى بۇدان ءارى جەتپەدى بىلەم: «لادنو، يا ساما پرەدستاۆليۋس» – دەپ ورنىنان تۇردى.
نەگىزى، پارتيانى اقشالى ادامدار قۇرادى دەۋشى ەدى، راس بولار. «پارتيا كەلىنشەكتىڭ» ۇستىندەگى كويلەگىنىڭ باعاسى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ «جىلدىق بيۋدجەتىنەن» الدەقايدا ارتىقتاۋ سياقتى كورىندى ماعان.
–ۆو-پەرۆىح حوچۋ سكازات سا-لا-مات-سىن-ىزدار ما؟!
بۇل شىركىننىڭ قازاقشاسى تىم جۇتاڭ ەكەن، قول باسىنداي سومكەسىنەن ءبىر جاپىراق قاعازىن الدى (قازاقشا ءماتىنى بولسا كەرەك).
ء–بىزدىڭ پارتيامىزدىڭ نازۆانيەسى «وتباسى ي وچاگ كاسى». وچاگ – ەتو دوماشني ۋيۋت، تەپلو. سوكراششەننو ايتساق: «وبوك». دا، كىشكەنە نەلەۋ... نو گلاۆنوە نە نازۆانيە، ا دەلو، كاك گوۆوريتسيا... كەشىرىڭىزدەر، مەن كىشكەنە ورىسشا نەتىپ... ءبىز منوگودەتنىيلارعا كوپ قارايمىز. كستاتي، بۇل جەردە منوگودەتنىي مامالار بار ما؟
حالىق ءارى-بەرى قوزعالاقتاپ، كۇبىرلەسىپ، ءبارىنىڭ نازارى ءبىزدىڭ مىقتىگۇلگە اۋدى. جاسىراتىنى جوق، مىقتاش ەكەۋمىز (مىقتىگۇلدى ايتام) كەيىنگى بىرنەشە جىلدا، سوتسياليزم تىلىمەن ايتساق، «جوسپاردى اسىرا ورىنداپ»، بالا سانىن التاۋعا جەتكىزىپ تاستاعانبىز. اڭگىرباي ىمداپ «تۇر» دەگەن سوڭ، سۇيرەتىلىپ مىقتىگۇل ورنىنان تۇردى.
–ۆوت، ۆى كاكايا، نەشە بالانىز بار؟!
–التى بالاسى بار، – دەدى اڭگىرباي ەلدەن بۇرىن اڭگىرلەپ، ءدال ءبىر ءوزى تۋعىزعانداي.
–التى بالا؟! كاكايا پرەلەست! قاراگەر كەلىنشەكتىڭ تازا ەسى كەتتى. بۇل اۋىلعا پارتيانىڭ جۇمىسىمەن ەمەس، ادەيى مىقتىگۇلدى كورۋگە كەلگەن ادام سياقتى. –ۆوت ۆى وبيازاتەلنو ءبىزدىڭ پارتياعا كىرىلۋىنىز (كىرۋىڭىز دەگەنى) كەرەك.
سونىمەن، ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، جينالىس مىقتىگۇل باستاعان ون شاقتى ايەلدىڭ ء(بارىنىڭ 5-6-دان بالاسى بار) «وبوق» پارتياسىنا كىرۋىمەن اياقتالدى. جيىن سوڭىندا قاراگەر كەلىنشەك بالدىبيكە اپامىزعا قاراپ: «اپا، تەپەر نام دايتە باتا!» دەپ قولىن جايىپ ەدى، مانادان بەرى نازاردان تىس قالىپ، تەرىسىنە سىيماي وتىرعان اپامىز: «شىراعىم، مەنىڭ باتام ەكىنىڭ بىرىنە بەرىلە سالاتىن «پريۆەت» ەمەس، باتا ىزدەگەن ادام ۇيگە كەلەدى!» دەدى نىعىزداپ. جيىن سوڭىندا «وبوق» پارتياسىنىڭ ءبىزدىڭ اۋىلداعى شتابى قۇرىلىپ، مىقتىگۇل ونىڭ ءتورايىمى بولىپ بەكىتىلدى.
وسىدان سوڭ-اق ءارتۇرلى پارتيا وكىلدەرىنىڭ ءبىزدىڭ اۋىلعا ساپارى جيىلەي باستادى. كەلەسى كەلگەن پارتيانىڭ اتاۋى «اعىل-تەگىل» ەكەن. «ماقساتىمىز، — دەدى وكىل بولىپ كەلگەن كەرتپەش تاناۋ، قوزى قارىن جىگىت، —باياعى يت ماي جەمەيتىن اعىل-تەگىل زاماندى قايتا ورناتۋ، وسى ءوڭىردى ءتورت تۇلىك مالعا تولتىرۋ. امانشىلىق بولسا اۋىزدارىڭىز اققا، اۋلارىڭىز اتقا تيەدى!». حالىق ءماز: «شىركىن-اي، ەل ءۇشىن تۋعان ازامات ەكەن، ءتىل-كوزدەن اۋلاق بولسىن!». كوسەۋ اعامىز باستاعان ون شاقتى ادام وسى پارتياعا كىردى.
كەلەسى پارتيانىڭ نىسپىسى «وجاۋ-ينۆەست» دەدى. قۇلاققا توسىنداۋ ەستىلگەن سوڭ بارىپ ەدىك، وكىلى سويلەپ تۇر ەكەن.
ء–بىز «وجاۋ» دەپ ەلدى «وبرازنو» الىپ وتىرمىز. ماقساتىمىز وسىعان ينۆەستيتسيا تارتۋ. قۇداي قالاسا، وڭىرلەرىڭىزدى تۇرلەندىرىپ، ومىرلەرىڭىزدى گۇلدەندىرمەكپىز.
ءسوز بىلەتىن جىگىت ەكەن. ارا-تۇرا وسى توڭىرەكتە جاساپ وتكەن بەلگىلى-بەلگىلى ادامداردىڭ اتىن اتاپ، «سول كىسىلەردىڭ ارۋاقتارىن رازى ەتەلىك» دەدى داۋىسى دىرىلدەپ. «قايتسىن-اي، ەل بالاسى عوي!» دەپ ەكى-ءۇش كەمپىر كوزىنە جاس الدى. بۇل پارتياعا مەنىڭ دىمقىل، شيپاي سەكىلدى قۇرداستارىم باستاعان ءبىر توپ ادام مۇشە بولدى.
بۇدان كەيىن... بۇدان كەيىن شىنىن ايتساق، پارتيالار مەن قوزعالىستاردىڭ سانىنان جاڭىلىپ قالدىق. ەر مەن ايەلدىڭ اراسىن... ءى-ءى-ءى... نە قىلاتىن، يت پەن مىسىقتىڭ قۇقىعىن قورعايتىن، شەت ەلگە اپارىپ جۇمىسقا ورنالاستىراتىن (جاسى 18 بەن 20-نىڭ اراسىنداعى بويجەتكەندەردى), شەنەۋنىك بىتكەننىڭ «حالىق جاۋى» ەكەنىن دالەلدەپ بەرەتىن، الداعى ون شاقتى جىلدا اۋىلداعى ازىپ-توزعان اعايىندى باسقا پلانەتاعا كوشىرەتىن، ايتەۋىر نە كەرەك، تولىپ جاتىر...
سوڭعى كەلگەن پارتيانىڭ اتاۋى «قالامۇش» ەكەن. ءسوز العان جىگىت: «ءبىز نەگىزىنەن تۆورچەسكي ادامدارعا قولداۋ جاسايمىز، ارالارىڭىزدا ونداي كىسىلەر بار شىعار» دەدى. اڭگىرباي دەرەۋ مەنى كورسەتتى. اناۋ جىلى «اتىڭنان اينالايىن «جىراققالعان»، بۇل كۇندە بىت-شىت بولىپ قۇلاپ قالعان» دەپ باستالاتىن تۋعان اۋىلىما ارناعان ەكى-ءۇش شۋماق ولەڭىم اۋداندىق گازەتكە باسىلىپ، سودان بەرى ەل ىشىندە «اقىن اتانىپ جۇرگەم.
–تاك-تاك، – دەدى پارتيا جىگىت، –زناچيت، اقىنسىز؟ كىتابىڭىز شىققان شىعار؟
–جوق ەندى شىعادى، – دەپ اڭگىرباي مەنەن بۇرىن ادەتىنشە ءبىر وتىرىگىن قىستىرىپ جىبەردى.
–حوروشو، شىقپاسا كومەكتەسەمىز، ءسىز تەك جازىڭىز. ەل ىشىندەگى تالانتتارعا كومەك جاساۋ – ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.
«جاقسى ءسوز جان سەمىرتەدى» دەگەن راس قوي، ءدال مۇقاعاليداي بولماسام دا، ءوزىمدى اجەپتاۋىر قالامگەر سەزىنىپ قالدىم. «قالامۇشقا» مەن جانە تىراقباي باستاعان ءبىراز اۋىل ينتەلليگەنتتەرى مۇشە بوپ كىردىك.
ءبىر قىزىعى، تالاي زاماننان بەرى «ءشاي» دەسپەي، قولداعىسىن ءبولىپ جەپ وتىرعان اۋىلداعى اعايىننىڭ ورتاسىنا وسى پارتيا كەلگەلى جىك ءتۇستى.
وتكەندە كاكپىردىڭ ۇيىندەگى «ومىرتقادا» ەلدەگى ساياسي احۋال تالقىعا سالىنىپ، سوڭى جانجالعا ۇلاسىپ، «اعىل-تەگىلدىڭ» جىگىتتەرى «وجاۋ-ينۆەستىڭ» مۇشەلەرىن ەپتەپ «نەتىپ» جىبەرسە كەرەك. وعان ءبىزدىڭ مىقتىگۇل باستاعان «وبوق»-تىڭ وكىلدەرى ساياسي نارازىلىق ءبىلدىرىپ، شىلىكبايدىڭ ۇيىندەگى شىلدەحانا ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزىپتى.
الداعى جەكسەنبىدە اۋىلداعى ەڭ «كرۋتوي» سانالاتىن شارۋاشىلىق باسشىسى ارسىزبايدىڭ ۇيىندە توي. سەگىزىنشىدە وقيتىن بوقمۇرىنى اۋداندىق وليمپياداعا قاتىسىپ، سەگىزىنشى ورىن الىپ كەپتى. «بارلىق نە دەگىزبەيدى؟» دەگەندەي، مالىن قايدا شاشارىن بىلمەي وتىرعان ارسىزباي «ءبارىبىر جۋام» دەپ وتىر. ول جەردە دە ساياسي ماسەلە اڭگىمە بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان، جاعدايدىڭ الدىن الىپ دەگەندەي، «قالامۇشتىڭ» جىگىتتەرى مەن «سمەرچ» (سمەرت چينوۆنيكام) پارتياسىنىڭ ليدەرلەرى ءبىزدىڭ ۇيدە باس قوسىپ، ءبىر «ساموپالدى» ءبولىپ ءىشىپ، ساياسي بلوك قۇردىق. كىم بىلەدى، ەرتەڭگى كۇن نە بولارىن. ساياساتتا ءبارى مۇمكىن عوي!
سايلاۋ بايبوسىن
1998 ج.
