بەكبولات قارجان بىزدىڭ ءبىر توعىشار شال - شاۋقاندارمەن كەزدەسىپ، ولاردان ءتۇڭىلىپ پوست جازعان ەكەن، ونى وقىدىم دا ىشتەي كەلىستىم. جالپى بۇگىندەجاستار تاراپىنان ءبىزدىڭ شالدارعا وكپە وتە كوپ. جالعىز بەكبولات ەمەس، وزگەلەرى دە ۇلكەندەردى بۇرقىراتىپ سىناپ جاتادى. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ بۇگىنگىنىڭ ءبىراز قاراساقال - اقساقالدارى جاستار قىنجىلىپ، ء"اي جامان شالدار - اي" دەپ قول سىلتەيتىن قادىرسىز وبەكتىگە اينالىپ كەتكەن سياقتى.
كوپكە توپىراق شاشۋ ويىم جوق ارينە، ۇلكەن بۋىننىڭ ىشىندە جاقسىلار مەن جايساڭدار ارقاشان بولعان، بولا بەرەدى دە، بۇل بۋىننان كەزىندە ات توبەلىندەي بولسا دا زيالى، اقىن، عالىم، مىقتىلار شىققان، سىرتتاي سىيلايتىن اعالارىمىز دا بار، ايتكەنمەن دە ءسوزدىڭ شىندىعى، كەيدە مەن، ء"بىزدىڭ اشارشىلىقتان كەيىنگى 30, 40, 50, 60 جىلعى ۇرپاق بۋىنىنىڭ باسىم بولىگى ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ەڭ ساپاسىز ۇرپاق بۋىنى اۋ" دەپ تە ويلايمىن. بۇلار - "مەحانيزاتور مەن مالشىلار" بۋىنى عوي. سوۆەت وكىمەتى بۇلاردىڭ شامالى پىسىقتارىن ىرىكتەپ مەحانيزاتور قىلدى، قالعانىنا رەزەرۆاتسيالاردا مال باقتىردى. باياعىدا، سوۆەت زامانىندا، بالاسىن وقۋعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن اۋىل قازاعى الماتىعا بالالارىمەن بىرگە مال جەتەكتەپ كەلەتىن كورىنەدى. ءتاۋىر جانە جاقسى وقۋعا ءتۇسۋ - جىلقى. ورتاڭقول وقۋ - سيىر. ودان كىشىسى - بۇزاۋ تانا، يا قوي- ەشكى. سوندا مال سوڭىندا ابدەن كەنجەلەپ قالعان بايعۇس قازاقتىڭ ساناسى ءبىلىم- عىلىمدى دا مالمەن ولشەپ كەتكەن ەكەن. سونىسىنا قاراماي باقانعا پالاتكى كەرىپ اپ، اسىر ساپ توي تويلاعىش دۋمانشىل بولعان. بۇلارعا ەل تاعدىرىن سەنىپ بيلىككە قويساڭ، بۇلار وسى جىرقىلدى حالىقارالىق دارەجەدە جالعاستىرىپ سامميت، ەكسپو، ازيادا دەگەننەن باسقاعا دا قابىلەتى جوق ەكەن، ايتا بەرسەك اڭگىمە كوپ. ەندى وسى ساپاسىز ۇرپاق بۇگىندە اقساقال، ۇلكەن بوپ وتىر.
سوندىقتان ۇلكەندەر تۋرالى ايتىلعاندا، "قايران باياعىنىڭ شالدارى اي" دەپ ودان ارىعا ۇڭىلۋدەن باسقا امال جوق.
مەن جالپى، ءبىز تۋرالى جازىلعان ەۋروپا، پارسى الەم تاريحي دەرەكتەرىن وقىپ وتىرامىن. سوندا ولار سوناۋ 12 عاسىردان بەرى ءبىز تۋرالى نەبىر قۇندى دەرەكتەر قالدىرعان ەكەن. "بۇل تاتارلاردا ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ سالتى ەرەكشە" دەيدى ولار، "بۇلاردىڭ ۇلكەندەرى قوعامدا تىم قادىرلى بولادى، ال انا ءسوز ۇستاعان مىقتى بي - ابىزدارىنىڭ بەدەلى ءتىپتى حاندارعا بەرگىسىز بولادى" دەيدى بۇل دەرەكتەر.
ول ءبىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىمىزدە دە كورىنىپ تۇر، بىزدە "ويپىراي مايقى بي بىلاي دەپتى", " "جيرەنشە پالەن دەپتى", "موڭكە بي تۇگەن دەگەندە حان سوزدەن توسىلىپ ۇندەمەي قاپتى" دەگەن سوزدەر جەتەدى. بۇل بي، شەشەن، جىراۋ، ابىزدار انىعىندا ءسوز ۇستاعان ناعىز دالا فيلوسوفتارى ەدى، ءالى كۇنگە شەيىن جۇرت بۇلاردىڭ ءسوزىن جاتقا بىلەدى، سوندا جۇرت حاننىڭ نە دەگەنىن بىلمەيدى، بىراق شەشەن - بيلەردىڭ "حاندى قالاي مات قىلعانىن" مايىن تامىزىپ اڭگىمەلەپ بەرەدى. بۇل وراق اۋىز ۇلكەندەر التى اۋىز سوزبەن حان - پانىڭنىڭ قالپاعىن قايىرىپ جىبەرەتىن ۇلكەندەر ەدى، ويتكەنى بۇلاردىڭ ارتتارىندا ولاردىڭ ءار ءسوزىن جادىلارىنا ءتۇيىپ جاتتاپ وتىرعان، ءسوز سىيلاعان قالىڭ ەلى تۇرعان.
ال ەندى بۇلاردىڭ وسىلاي تيىپ ۇستاپ وتىرعان حاندارى كىم دەيسىز عوي. مايقىنىڭ تۇستاسى - شىڭعىستىڭ ءوزى، جيرەنشەنىڭ ايتىسىپ جۇرگەنى - التىن وردانىڭ ازۋلى حاندارى، كىلەڭ كەزىندە دۇنيەنى سۇراعان اتاقتى حاندار.
تاعى ءبىر اڭگىمە. مىنا ءبىزدىڭ اۋىز ادەبيەتتە، فولكلوردا وسى ءبىزدىڭ "ۇلىتاۋدا جەرلەنگەن" دەيتىن سونداي شەشەندەردىڭ ءبىرى - ماڭعىت ەدىگە بي تۋرالى اڭگىمە كوپ، "ەر ەدىگە" تۋرالى جىر دا بار، ول تۋرالى ەسەنبەرلين دە كەزىندە جازدى، "كوشپەندىلەرىندە". ءوزى باتىر، ءوزى ءسوز ۇستاعان بي ەدىگە جاستايىنان بيلىك ايتىپ، حالىق اراسىنا تانىلىپ قۇرمەتكە يە بوپ، كەيىن توقتامىسپەن ارازداسىپ ات قۇيرىعىن ءۇزىسىپ كەتكەنىن بىلايعى جۇرت بىلەدى.
سول ەدىگە - توقتامىس شايقاسىنان كەيىن، 1399 جىلى، وردا قاتتى السىرەپ، ورداعا حان بولىپ ەدىگەنىڭ ادامى- تەمىر قۇتلىق وتىرادى. ول قاشقان توقتامىس ادامدارىن قۋالاپ قازىرگى ۋكراينا جەرىنە كەلەدى. تەمىر قۇتلىقتىڭ شاعىن قولى ۆورسكلا وزەنىنەن اسىپ وتپەكشى بولعاندا، وزەننىڭ ار جاعىنان حانعا قارسى قالىڭ قول جينالىپ تۇر ەكەن. سويتسە، بۇل - وردانىڭ ءوزارا قىرقىستان السىرەگەنىن پايدالانىپ "بۇل كوشپەلى تاتارلاردى ءبىرجولا قۇرتىپ، وردانى قۇردىمعا جىبەرەتىن كەز كەلدى" دەگەن ماقساتپەن جينالعان ليتۆا، نەمىس، ۋكراين، ورىس، مولدوۆان، ەۋروپا حالىقتارىنىڭ ايگىلى كنياز ۆيتوۆت باستاپ شىققان بىرىككەن اسكەرى ەكەن. اسكەر سانى شاعىن تەمىر قۇتلىق ساسىپ قالادى، شەگىنەيىن دەسە، حان باسىمەن قاشۋ سۇيەككە تاڭبا، ۇياتى جىبەرمەيدى، سوعىسايىن دەسە اسكەر سانى تىم از. ليتۆان كنيازى ۆيتوۆت حانعا ادام جىبەرەدى.
"سەندەردىڭ داستۇرلەرىڭ بويىنشا ۇلكەنگە سالەم بەرۋ دەگەن بار، مەن سەنەن ۇلكەنمىن، كەلىپ سالەم بەر، ساعان قىزىمدى بەرەيىن، كۇيەۋ بوپ ماعان قىزمەت قىل" دەيدى. حان تەمىر قۇتلىقتىڭ جاسى 30- 35 تەگى وردا بۇزىپ جۇرگەن جاستاعى جىگىت بولسا كەرەك، ول دەرەۋ ەدىگەگە ادام جىبەرەدى. "مەن ۆورسكلا وزەنى بويىندا قورشاۋدا قالدىم، تەز جەت" دەيدى.
ەدىگە تەمىر حانعا ادام جىبەرەدى، "بالام، ۆيتوۆتى الداندىرىپ ۇستاي تۇر، وعان ءوزىڭ بارما، ارانداپ قالاسىڭ، مەن اسكەر جيناپ ارتىڭنان بارامىن، ۋاقىت ۇستاي تۇر".
ەدىگە "حان قورشاۋدا قالدى" دەپ ەلگە دابىل قاعىپ ەدىل بويىنا اسكەر ءتۇزىپ، ۆورسكلاعا دەرەۋ اتتانىپ كەتەدى. ەدىگە قالىڭ قولمەن ۆورسكلا وزەنىنە ىرعالىپ - جىرعالىپ جەتكەسىن، تەمىر قۇتلىق شەبىنەن ءسال اۋلاقتاۋ جەرگە توقتاپ، ۆيتوۆتقا جاۋشى جىبەرەدى. ء"اي ۆيتوۆت، سەن ءبىزدىڭ ءداستۇردى سىيلاپ سالەمدەسكىش كورىنەسىڭ، مەن سەنەن ۇلكەنمىن، سەن كىشىسىڭ،(ەدىگە الپىستان اسىپ كەتكەن كەز) كەلىپ مەنىمەن امانداسىپ، ماعان باسىڭدى ءيىپ باعىن، ونى ىستەمەسەڭ ءبىزدىڭ حاندى قورلاعانىڭ ەسىمدە، ونى كەشىرمەيمىن، ءوز وبالىڭ وزىڭە" دەيدى.
ۆيتوۆت بۇعان قاتتى نامىستانىپ دەرەۋ اسكەرىن ساپقا تۇرعىزىپ بەرى قاراي ات قويادى.(جالپى، ادىلدىگىن ايتۋ كەرەك،بۇل ۆيتوۆت تا وسال كنياز ەمەس ەدى، ۆيتوۆت، ياگويلولار ليتۆانىڭ داڭقتى قولباسشىلارى، تاريحي تۇلعالارى). وسىنى كۇتىپ تۇرعان ەدىگە مەن تەمىر قۇتلىق قوس بۇيىردەن جاۋدى قىسپاققا الىپ، ەۋروپا قولباسىلارى بۇرىن - سوڭدى كورمەگەن اسكەري تاكتيكانى قولدانىپ ۆيتوۆت باسقارعان ەۋروپا قولىن ۆورسكلا بويىندا تاس - تالقان قىپ جەڭەدى، ەۋروپالىقتار تۇرا قاشادى. بۇنداي جەڭىلىستى ەستىگەن ەۋروپا قۇرلىعى "باتۋدىڭ ەكىنشى جورىعى باستالدى" دەپ زارەسى ءزار تۇبىنە كەتەدى. ايگىلى كنياز ۆيتوۆت ءوزى بۇل سوعىستا قاتتى جارالانىپ، ارەڭ قاشىپ قۇتىلادى. جانە ەۋروپانىڭ قولباسشىلارى اراسىنداعى "بۇل تاتارلاردى قۇداي جەڭبەسە، بۇلارعا سوعىستا تەڭ كەلەر اسكەر جوق" دەگەن تۇسىنىك وسى كەزدە ءبىرجولا قالىپتاسادى. ەدىگە مەن حان اسكەرى قاشقان ەۋروپالىقتاردى قۋالاپ وتىرىپ كيەۆ قالاسىن قورشاپ، ول قالادان مول سالىق وتەۋ العاسىن كەيىن بۇرىلىپ ەلىنە قايتادى. بۇل شايقاس ەۋروپا تاريحىندا "ۆورسكلا شايقاسى" دەگەن اتپەن بەلگىلى جانە بۇل شايقاس ەۋروپا تاريحىندا قۇرلىقتىڭ اتاقتى شايقاستارىنىڭ ءبىرى بوپ سانالادى. بۇل تاريحي دەرەكتەردىڭ ءبارى تۇر ەۋروپا ارحيۆتارىندا.
مىنە بۇرىڭعىنىڭ ۇلكەندەرى. باسقا قۇرلىققا اتا ءداستۇرىن سىيلاتقان، وزدەرى ايبارلى ديپلومات، قۇرلىقارالىق ماسەلەلەردى شەشىپ جۇرە بەرەدى، اسكەري عىلىمدا كەرەمەت ستراتەگ، تاكتيك، بۇلارعا تەڭ كەلەر اسكەر دە تابىلماعان، ارتىندا ءسوز سىيلاعان حالقىمەن، ءاپايتوس تەڭدەسسىز جاۋىنگەر جىگىتتەرىنەن قۇرالعان قالىڭ ەلى بار، دالا زاڭىنا باس ۇرىپ، سالتىن سىيلاعان قاۋىمى بار، داناگوي شالدارى مەن ەلدىككە كەلگەندە بىرىگىپ كەتەتىن ۋىزداي ۇيىعان ىنتىماعى بەرىك بۇقاراسى بار، اتتارى اڭىزعا تاتيتىن ءبىر - ءبىر ەپوس، جىرعا ارقاۋ بولعان باتىرلارى بار، مىنە بۇرىڭعىنىڭ دۋالى اۋىز، باتىر قول ۇلكەندەرى مەن يگى جاقسىلارى جانە ولاردىڭ سول زامان قول استىنداعى حالقى.
وسى ەدىگە ولەر الدىندا سۇيەگىن ءوزى ۇلىتاۋدىڭ بوكتەرىنە قويۋعا امانات قىلىپ سوندا جەرلەنگەن دەيدى حالىق اۋىزىندا.
وسىنداي تاريحتى وقىعاندا، ءبىزدىڭ بۇگىنگى شالداردى بىلمەدىم، بىراق ءوز باسىم "قايران بابالارىم - اي، قايران باياعىنىڭ ءبورى سيپاتتى، اسىل تەكتى ۇلكەندەرى - اي، ءبىز جاماندار سەندەردىڭ باسقان ىزدەرىڭە تاتي الماي ءجۇرمىز اۋ بۇگىندە" دەپ ءبىر مارقايىپ، ءبىر نالىپ قالامىن.
ولجاس ءابىل
