Arqa súıer aqsaqaldar qaldy ma?

1742
Adyrna.kz Telegram

Bekbolat Qarjan bizdiń bir toǵyshar shal - shaýqandarmen kezdesip, olardan túńilip post jazǵan eken, ony oqydym da ishteı kelistim. Jalpy búgindejastar tarapynan bizdiń shaldarǵa ókpe óte kóp. Jalǵyz Bekbolat emes, ózgeleri de úlkenderdi burqyratyp synap jatady. Menińshe, bizdiń búginginiń biraz qarasaqal - aqsaqaldary jastar qynjylyp, "áı jaman shaldar - aı" dep qol silteıtin qadirsiz obektige aınalyp ketken sııaqty.
Kópke topyraq shashý oıym joq árıne, úlken býynnyń ishinde jaqsylar men jaısańdar árqashan bolǵan, bola beredi de, bul býynnan kezinde at tóbelindeı bolsa da zııaly, aqyn, ǵalym, myqtylar shyqqan, syrttaı syılaıtyn aǵalarymyz da bar, áıtkenmen de sózdiń shyndyǵy, keıde men, "bizdiń asharshylyqtan keıingi 30, 40, 50, 60 jylǵy urpaq býynynyń basym bóligi bizdiń halyqtyń eń sapasyz urpaq býyny aý" dep te oılaımyn. Bular - "mehanızator men malshylar" býyny ǵoı. Sovet ókimeti bulardyń shamaly pysyqtaryn iriktep mehanızator qyldy, qalǵanyna rezervaııalarda mal baqtyrdy. Baıaǵyda, sovet zamanynda, balasyn oqýǵa túsirý úshin aýyl qazaǵy Almatyǵa balalarymen birge mal jetektep keletin kórinedi. Táýir jáne jaqsy oqýǵa túsý - jylqy. Ortańqol oqý - sıyr. Odan kishisi - buzaý tana, ıa qoı- eshki. Sonda mal sońynda ábden kenjelep qalǵan baıǵus qazaqtyń sanasy bilim- ǵylymdy da malmen ólshep ketken eken. Sonysyna qaramaı baqanǵa palatki kerip ap, asyr sap toı toılaǵysh dýmanshyl bolǵan. Bularǵa el taǵdyryn senip bılikke qoısań, bular osy jyrqyldy halyqaralyq dárejede jalǵastyryp sammıt, ekspo, azıada degennen basqaǵa da qabileti joq eken, aıta bersek áńgime kóp. Endi osy sapasyz urpaq búginde aqsaqal, úlken bop otyr.
Sondyqtan úlkender týraly aıtylǵanda, "qaıran baıaǵynyń shaldary aı" dep odan aryǵa úńilýden basqa amal joq.
Men jalpy, biz týraly jazylǵan eýropa, parsy álem tarıhı derekterin oqyp otyramyn. Sonda olar sonaý 12 ǵasyrdan beri biz týraly nebir qundy derekter qaldyrǵan eken. "Bul tatarlarda úlkendi qurmetteý salty erekshe" deıdi olar, "bulardyń úlkenderi qoǵamda tym qadirli bolady, al ana sóz ustaǵan myqty bı - abyzdarynyń bedeli tipti handarǵa bergisiz bolady" deıdi bul derekter.
Ol bizdiń aýyz ádebıetimizde de kórinip tur, bizde "oıpyraı Maıqy bı bylaı depti", " "Jırenshe pálen depti", "Móńke bı túgen degende han sózden tosylyp úndemeı qapty" degen sózder jetedi. Bul bı, sheshen, jyraý, abyzdar anyǵynda sóz ustaǵan naǵyz dala fılosoftary edi, áli kúnge sheıin jurt bulardyń sózin jatqa biledi, sonda jurt hannyń ne degenin bilmeıdi, biraq sheshen - bılerdiń "handy qalaı mat qylǵanyn" maıyn tamyzyp áńgimelep beredi. Bul oraq aýyz úlkender alty aýyz sózben han - panyńnyń qalpaǵyn qaıyryp jiberetin úlkender edi, óıtkeni bulardyń arttarynda olardyń ár sózin jadylaryna túıip jattap otyrǵan, sóz syılaǵan qalyń eli turǵan.
Al endi bulardyń osylaı tıyp ustap otyrǵan handary kim deısiz ǵoı. Maıqynyń tustasy - Shyńǵystyń ózi, Jırensheniń aıtysyp júrgeni - Altyn Ordanyń azýly handary, kileń kezinde dúnıeni suraǵan ataqty handar.
Taǵy bir áńgime. Myna bizdiń aýyz ádebıette, folklorda osy bizdiń "Ulytaýda jerlengen" deıtin sondaı sheshenderdiń biri - mańǵyt Edige bı týraly áńgime kóp, "er Edige" týraly jyr da bar, ol týraly Esenberlın de kezinde jazdy, "kóshpendilerinde". Ózi batyr, ózi sóz ustaǵan bı Edige jastaıynan bılik aıtyp, halyq arasyna tanylyp qurmetke ıe bop, keıin Toqtamyspen arazdasyp at quıryǵyn úzisip ketkenin bylaıǵy jurt biledi.
Sol Edige - Toqtamys shaıqasynan keıin, 1399 jyly, Orda qatty álsirep, Ordaǵa han bolyp Edigeniń adamy- Temir Qutlyq otyrady. Ol qashqan Toqtamys adamdaryn qýalap qazirgi Ýkraına jerine keledi. Temir Qutlyqtyń shaǵyn qoly Vorskla ózeninen asyp ótpekshi bolǵanda, ózenniń ar jaǵynan hanǵa qarsy qalyń qol jınalyp tur eken. Sóıtse, bul - Ordanyń ózara qyrqystan álsiregenin paıdalanyp "bul kóshpeli tatarlardy birjola qurtyp, ordany qurdymǵa jiberetin kez keldi" degen maqsatpen jınalǵan lıtva, nemis, ýkraın, orys, moldovan, eýropa halyqtarynyń áıgili knıaz Vıtovt bastap shyqqan birikken áskeri eken. Ásker sany shaǵyn Temir Qutlyq sasyp qalady, shegineıin dese, han basymen qashý súıekke tańba, uıaty jibermeıdi, soǵysaıyn dese ásker sany tym az. Lıtvan knıazi Vıtovt hanǵa adam jiberedi.
"Senderdiń dástúrleriń boıynsha úlkenge sálem berý degen bar, men senen úlkenmin, kelip sálem ber, saǵan qyzymdy bereıin, kúıeý bop maǵan qyzmet qyl" deıdi. Han Temir Qutlyqtyń jasy 30- 35 tegi orda buzyp júrgen jastaǵy jigit bolsa kerek, ol dereý Edigege adam jiberedi. "Men Vorskla ózeni boıynda qorshaýda qaldym, tez jet" deıdi.
Edige Temir hanǵa adam jiberedi, "balam, Vıtovty aldandyryp ustaı tur, oǵan óziń barma, arandap qalasyń, men ásker jınap artyńnan baramyn, ýaqyt ustaı tur".
Edige "han qorshaýda qaldy" dep elge dabyl qaǵyp Edil boıyna ásker túzip, Vorsklaǵa dereý attanyp ketedi. Edige qalyń qolmen Vorskla ózenine yrǵalyp - jyrǵalyp jetkesin, Temir Qutlyq shebinen sál aýlaqtaý jerge toqtap, Vıtovtqa jaýshy jiberedi. "áı Vıtovt, sen bizdiń dástúrdi syılap sálemdeskish kórinesiń, men senen úlkenmin, sen kishisiń,(Edige alpystan asyp ketken kez) kelip menimen amandasyp, maǵan basyńdy ıip baǵyn, ony istemeseń bizdiń handy qorlaǵanyń esimde, ony keshirmeımin, óz obalyń ózińe" deıdi.
Vıtovt buǵan qatty namystanyp dereý áskerin sapqa turǵyzyp beri qaraı at qoıady.(Jalpy, ádildigin aıtý kerek,bul Vıtovt ta osal knıaz emes edi, Vıtovt, Iagoılolar lıtvanyń dańqty qolbasshylary, tarıhı tulǵalary). Osyny kútip turǵan Edige men Temir Qutlyq qos búıirden jaýdy qyspaqqa alyp, Eýropa qolbasylary buryn - sońdy kórmegen áskerı taktıkany qoldanyp Vıtovt basqarǵan eýropa qolyn Vorskla boıynda tas - talqan qyp jeńedi, eýropalyqtar tura qashady. Bundaı jeńilisti estigen Eýropa qurlyǵy "Batýdyń ekinshi joryǵy bastaldy" dep záresi zár túbine ketedi. Áıgili knıaz Vıtovt ózi bul soǵysta qatty jaralanyp, áreń qashyp qutylady. Jáne Eýropanyń qolbasshylary arasyndaǵy "bul tatarlardy qudaı jeńbese, bularǵa soǵysta teń keler ásker joq" degen túsinik osy kezde birjola qalyptasady. Edige men han áskeri qashqan eýropalyqtardy qýalap otyryp Kıev qalasyn qorshap, ol qaladan mol salyq óteý alǵasyn keıin burylyp eline qaıtady. Bul shaıqas Eýropa tarıhynda "Vorskla shaıqasy" degen atpen belgili jáne bul shaıqas Eýropa tarıhynda qurlyqtyń ataqty shaıqastarynyń biri bop sanalady. Bul tarıhı derekterdiń bári tur eýropa arhıvtarynda.
Mine buryńǵynyń úlkenderi. Basqa qurlyqqa ata dástúrin syılatqan, ózderi aıbarly dıplomat, qurlyqaralyq máselelerdi sheship júre beredi, áskerı ǵylymda keremet strateg, taktık, bularǵa teń keler ásker de tabylmaǵan, artynda sóz syılaǵan halqymen, apaıtós teńdessiz jaýynger jigitterinen quralǵan qalyń eli bar, dala zańyna bas uryp, saltyn syılaǵan qaýymy bar, danagóı shaldary men eldikke kelgende birigip ketetin ýyzdaı uıyǵan yntymaǵy berik buqarasy bar, attary ańyzǵa tatıtyn bir - bir epos, jyrǵa arqaý bolǵan batyrlary bar, mine buryńǵynyń dýaly aýyz, batyr qol úlkenderi men ıgi jaqsylary jáne olardyń sol zaman qol astyndaǵy halqy.
Osy Edige óler aldynda súıegin ózi Ulytaýdyń bókterine qoıýǵa amanat qylyp sonda jerlengen deıdi halyq aýyzynda.
Osyndaı tarıhty oqyǵanda, bizdiń búgingi shaldardy bilmedim, biraq óz basym "qaıran babalarym - aı, qaıran baıaǵynyń bóri sıpatty, asyl tekti úlkenderi - aı, biz jamandar senderdiń basqan izderińe tatı almaı júrmiz aý búginde" dep bir marqaıyp, bir nalyp qalamyn.

Oljas Ábil

Pikirler