سەيفۋلليننىڭ قىلمىستىق ءىسى 20 مينۋتتا قارالىپ بىتسە، ءمايليننىڭ تاعدىرى نەبارى 15 مينۋتتا شەشىلگەن.
بكپ (ب) حVII سەزىندە (1934 ج. 26 قاڭتار-10 اقپان) بۇرىنعى ەسكى لەنيندىك كادرلار اراسىندا ءستاليندى باس حاتشى قىزمەتىنەن باسقا جۇمىسقا اۋىستىرعان ءجون بولار دەگەن سياقتى پىكىر ايتىلا باستاپ ەدى، س.م.كيروۆتىڭ قازاسىن سىلتاۋ ەتىپ، ەلدە رەپرەسسيانىڭ جاڭا تولقىنى پايدا بولدى. «لەنينگرادتىق»، «ماسكەۋلىك»، «تروتسكيشىل-زينوۆەۆشىل» دەگەن انتيسوۆەتتىك توپتار «ومىرگە كەلدى». اشىق سوت پروتسەستەرى ۇيىمداستىرىلدى.
قىزىل قاساپ.
قىزىل قىرعىن قازاق جەرىنە دە جەتتى. ماسەلەن، 1937 جىلدىڭ ورتاسىندا قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قۇرامىندا مۇشەلەرى، مۇشەلىككە كانديداتتارى، رەۆكوميسسيا مۇشەلەرى – بارلىعى 131 ادام بولسا، جىل اياعىنا دەيىن سونىڭ 61-ءى عانا ءتىرى قالعان.
1937-جىلدىڭ 2 شىلدەسىندە بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى ءوتىپ، رەپرەسسيا ناۋقانىن ودان ءارى كۇشەيتۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. وسىدان كەيىن وڭىرلىك ورگاندار پارتيا تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىمەن شامامەن قانشا «انتيسوۆەتتىك ەلەمەنتتى» جاۋاپقا تارتۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتىپ، ورتالىققا سۇرانىس جىبەرە باستادى.
جاۋ ەلەمەنتتەرى دەگەندەردى جاۋاپقا تارتۋ ءۇشىن ارنايى جوسپار جاسالدى. 1937 جىلى قازاقستان بويىنشا ليميت مىناداي ەدى: 1-كاتەگوريا بويىنشا (اتۋ جازاسى) 2500, ال 2-كاتەگوريا (8-10 جىلعا سوتتالاتىندار) 5000 بولاتىن. ناتيجەسىندە جوسپاردان تىس 14500 ادام قىلمىستىق جازاعا ۇشىرادى (ونىڭ ىشىندە 1-كاتەگوريامەن اتىلىپ كەتكەندەر 9500), ال قالعان 12500-ءى 8-10 جىلعا سوتتالدى. نكۆد باستىعى ل.زالين قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن ماراپاتتالىپ، قىزمەتى ورلەپ، ماسكەۋگە اۋىستى. ونىڭ ورنىنا س.رەدەنس تاعايىندالدى. قىزىل تەررور قارقىنى ودان سايىن كۇشەيدى.
سولاي بولا تۇرا، ورتالىقتان الماتىعا ارنايى كەلگەن كسرو جوعارعى سوتى اسكەري كوللەگياسىنىڭ كوشپەلى سەسسياسىنىڭ ۇكىمىمەن 1938 جىلدىڭ 25 اقپانى مەن 13 ناۋرىزعا دەيىنگى ارالىقتا (اينالاسى ءبىر-ەكى اپتانىڭ ىشىندە) 631 ادام وققا ۇشتى. كۇن سايىن ورتا ەسەپپەن 43 ادام اتىلعان. بۇل – تەك قولدا بار ءبىر رەسمي قۇجاتقا عانا كىرگەن دەرەكتەر. جاپپاي قىرۋ 25 اقپاندا باستالىپ (ساكەن اتىلعان كۇن), سول كۇنى 39 ادام جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىسقان.
ساكەن سەيفۋلليننىڭ قىلمىستىق ءىسى 20 مينۋتتا قارالىپ بىتسە، بەيىمبەت ءمايليننىڭ تاعدىرى نەبارى 15 مينۋتتا شەشىلگەن.
ساكەنمەن سول كۇنى بىرگە كىمدەر اتىلدى دەسەك، ولار مىنالار – سانجار اسپاندياروۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، عابباس توعجانوۆ ت.ب. ال كەلەسى كۇنى، 26 اقپاندا وققا ۇشقاندار: ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين، جۇمات شانين، اسپانديار كەنجين، بارلىعى – 37 ادام. بۇل وزىق ويلى قازاق زيالىلارىنا، حالقىمىزدىڭ اقىل-ويىنىڭ قايماعىنا تۋرا كەلگەن كەساپات ەدى.
س.كيروۆتىڭ قازاسىنان كەيىن 1934 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا ارنايى قۇجات قابىلدانعان. بۇل اق پاتشانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى پ.ستولىپين ەنگىزگەن اسكەري-دالالىق سوتتار ەرەجەسىنىڭ كوشىرمەسى ەدى. وسىعان وراي ارىستارىمىزدى اتۋ تۋرالى ۇكىم ۇلى ستالين بەكىتكەن زاڭنىڭ تالابىنا ساي قولما-قول ورىندالدى. سوت پروتسەسىنە كۋالەر شاقىرىلعان جوق، پروكۋرور مەن ادۆوكات قاتىستىرىلمادى. ايىپكەرلەردەن ءوتىنىش-شاعىم قابىلدانبادى. ءسويتىپ، جاي ازاماتتاردى اسكەري تريبۋنال سوتتادى.
شىندىعىندا، ماسكەۋ بەلگىلەگەن ساياسي ناۋقان پالەندەي قيىندىقسىز جۇزەگە اسىرىلىپ ەدى دەسەك، مۇنىمىز شىندىققا جاناسپاس ەدى. ويتكەنى جازىقسىز اباقتىعا قامالىپ، كىنالارىن مويىنداماي، قارسىلىق كورسەتكەندەر دە از ەمەس ەدى. وندايلارعا سەس كورسەتىلىپ، باستارىنا اڭگىر-تاياق ورناتىلدى.
سول كەزەڭدە (1937-1938 ج.) الماتىداعى نكۆد اباقتىسىندا وتىرعانداردىڭ حال-جاعدايىن قيىنداتىپ، ولارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتكەندەردىڭ ءبىرى – زەرنوۆ الەكساندر فەدوروۆيچ. لاقاپ اتى – «ساشكا كولۋن». جاس، دەنەلى، كۇش-قۋاتى مول ءجىگىت. ايىپكەردەن قاجەتتى جاۋاپتى الا الماي قينالعان كەزدە تەرگەۋشى «ساشا، زايدي» دەيتىن كورىنەدى. ول بولمەگە نەگە شاقىرعانىن بىلەدى، كىرىسىمەن بالعاداي سوم جۇدىرىعىمەن ايىپكەردى باس-كوز دەمەي تومپەشتەي باستايدى. قالجىرادى-اۋ دەگەن كەزدە تەرگەۋشى وزدەرى جازعان حاتتامانى ۇسىنادى، ايىپكەر قولىن قويادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ مانسابى وسەدى. ءتىپتى، مقك-ءنىڭ قىزىلوردا وبلىستىق باسقارماسىنىڭ ورىنباسارى بولا جازدايدى. بىراق «ساشكا-كولۋندى» بىلەتىن بىرەۋلەر ونى استانادا جۇرگەنىن كورىپ، بۇل حابار سول جىلدارى قازاقستاندا 1-حاتشى بولعان ل.ي.برەجنەۆكە جەتەدى. زەرنوۆ قىزمەتتەن قۋىلىپ، مانسابى وسىلاي اياقتالعان ەكەن.
تۇتقىنداردى ازاپتاپ، ۇرىپ-سوعۋ تۋرالى ءستاليننىڭ نۇسقاۋى بولىپتى. اڭگىمە ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ، ولكەلەر مەن وبلىستاردىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارىنا ۇلى كوسەم جولداعان جەدەلحات تۋرالى. مۇندا ستالين: «تۇتقىنداردى ازاپتاپ، ۇرىپ-سوعۋ ءادىسىن نكۆد 1937 جىلى بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ رۇقساتىمەن باستاعانىن باياندايدى… بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ازاپتاۋ، ۇرىپ-سوعۋ تاجىريبەسىن ەرەكشە جاعدايدا اشىقتان اشىق جانە قارسى كۇرەستى توقتاتپاعان حالىق جاۋلارى ءۇشىن قولدانىلۋى ابدەن دۇرىس جانە بۇل قاجەتتى ءادىس دەپ ەسەپتەيدى» دەگەن.
ستالين ماقۇلداعان بۇل شارا جاۋ ەلەمەنتتەرىن قۇرتۋعا يگى ىقپال جاسادى. ەشقانداي استىرتىن ۇيىمعا قاتىسىم جوق دەپ كۇنى كەشە ازار دا بەزەر بولعاندار ەندى «مەن تروتسكيشىلمىن، ۇلتشىلمىن، قىلمىسكەرمىن» دەپ جاپپاي مويىنداي باستاعان. نەشە ءتۇرلى قيال عاجايىپ اڭگىمەگە قول قويادى. نەگە؟ ويتكەنى بۇل – ەكى جاققا دا ءتيىمدى ءادىس. بۇلاي جاساسا، ايىپكەر ۋاقىتشا بولسا دا ازاپتان قۇتىلادى. جان ءتاتتى. ال تەرگەۋشىلەر ناعىز قىلمىسكەرلەردى ۇستادىم، سازايىن بەرگىزدىم دەپ باسشىلارى الدىندا ابىرويى ارتىپ، مانسابى وسەدى.
وسىعان وراي بىرەر مىسالعا نازار اۋدارايىق. 1937 جىلدىڭ 11 تامىزىندا اباقتىعا قامالعان قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اقىنى ءىلياس جانسۇگىروۆتەن ءبىر جۇمادان كەيىن جاۋاپ الىپتى. سوندا ءىلياس تەرگەۋشىلەر يۆانوۆ پەن كيسەلەۆكە بىلاي جاۋاپ بەرىپتى-ءمىس.
«ساكەن سەيفۋللين تروتسكيشىل سوكولنيكوۆتىڭ ايەلى جازۋشى سەرەبرياكوۆامەن تىعىز بايلانىستا ەكەن. سەيفۋللين 1935 جىلى سەرەبرياكوۆانىڭ ساياجايىنا تالاي بارعان. سەيفۋلليننىڭ قولداۋىمەن 1935 جىلى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، «يۋنوست ماكسيمانىڭ» ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كىتابى جارىق كوردى. سەيفۋللين سەرەبرياكوۆامەن قارىم-قاتىناسىن مۇقيات جاسىراتىن. مۇنى 1935 جىلى توعجانوۆتان ەستىگەم».
مىنە، وسى اقپاردى تالداپ كورەيىك. بىرىنشىدەن، ساكەن سەرەبرياكوۆانىڭ ساياجايىندا 1935 جىلى ەمەس، 1936 جىلى بولعان. سەرەبرياكوۆا «يۋنوست ماكسيما» دەگەن كىتاپتى جازعان جوق. دۇرىسى – «يۋنوست ماركسا».
مۇنى شاتاستىرعان – نكۆد-نىڭ شالا ساۋاتتى قىزمەتكەرلەرى. ال ءىلياستىڭ وعان ەشقانداي قاتىسى جوق.
1937 جىلدىڭ 6 شىلدەسىندە عابباس توعجانوۆ قاماۋعا الىنادى. تەرگەۋدە بەرگەن جاۋابىندا ساكەنگە قاتىستى دەرەك بار. ونىڭ مالىمدەۋىنشە، سەرەبرياكوۆا قازاقستانمەن بايلانىس جاساعىسى كەلەتىن كورىنەدى. دەمەك، وسىلاي ءبىزدىڭ (قازاقستاندىق – ا.ك.) انتيسوۆەتتىك ۇيىم سوكولنيكوۆقا شىعادى دەپ بولجام جاساۋعا بولادى، بىراق ناق وسىلاي بولدى دەپ تياناقتاي المايمىن.
ال ءبىر ايدان سوڭ 29 تامىزداعى جاۋابىندا ول تەررور جاساۋعا ازىرلىك جاساپ جاتقانىن ايتادى. الايدا بۇل ءۇشىن قانداي شارۋا تياناقتالىپ جاتقانى تۋرالى ەشقانداي دەرەك كەلتىرمەيدى.كەيىن مۇنىڭ ءبارى شىندىقپەن قابىسپايتىندىعى ءمالىم بولدى.
استانا اقشامى گازەتى
امانتاي كاكەن
