Seıfýllınniń qylmystyq isi 20 mınýtta qaralyp bitse, Maılınniń taǵdyry nebári 15 mınýtta sheshilgen.
BKP (b) HVII sezinde (1934 j. 26 qańtar-10 aqpan) burynǵy eski lenındik kadrlar arasynda Stalındi Bas hatshy qyzmetinen basqa jumysqa aýystyrǵan jón bolar degen sııaqty pikir aıtyla bastap edi, S.M.Kırovtyń qazasyn syltaý etip, elde repressııanyń jańa tolqyny paıda boldy. «Lenıngradtyq», «máskeýlik», «trokııshil-zınovevshil» degen antısovettik toptar «ómirge keldi». Ashyq sot proesteri uıymdastyryldy.
Qyzyl qasap.
Qyzyl qyrǵyn qazaq jerine de jetti. Máselen, 1937 jyldyń ortasynda Qazaqstan Ortalyq partııa komıtetiniń quramynda músheleri, múshelikke kandıdattary, revkomıssııa músheleri – barlyǵy 131 adam bolsa, jyl aıaǵyna deıin sonyń 61-i ǵana tiri qalǵan.
1937-jyldyń 2 shildesinde BK(b)P Ortalyq Komıtetiniń plenýmy ótip, repressııa naýqanyn odan ári kúsheıtý týraly qaýly qabyldandy. Osydan keıin óńirlik organdar partııa tapsyrmasyn oryndaý maqsatymen shamamen qansha «antısovettik elementti» jaýapqa tartý qajettigin eskertip, ortalyqqa suranys jibere bastady.
Jaý elementteri degenderdi jaýapqa tartý úshin arnaıy jospar jasaldy. 1937 jyly Qazaqstan boıynsha lımıt mynadaı edi: 1-kategorııa boıynsha (atý jazasy) 2500, al 2-kategorııa (8-10 jylǵa sottalatyndar) 5000 bolatyn. Nátıjesinde jospardan tys 14500 adam qylmystyq jazaǵa ushyrady (onyń ishinde 1-kategorııamen atylyp ketkender 9500), al qalǵan 12500-i 8-10 jylǵa sottaldy. NKVD bastyǵy L.Zalın Qyzyl Juldyz ordenimen marapattalyp, qyzmeti órlep, Máskeýge aýysty. Onyń ornyna S.Redens taǵaıyndaldy. Qyzyl terror qarqyny odan saıyn kúsheıdi.
Solaı bola tura, ortalyqtan Almatyǵa arnaıy kelgen KSRO Joǵarǵy soty Áskerı kollegııasynyń kóshpeli sessııasynyń úkimimen 1938 jyldyń 25 aqpany men 13 naýryzǵa deıingi aralyqta (aınalasy bir-eki aptanyń ishinde) 631 adam oqqa ushty. Kún saıyn orta eseppen 43 adam atylǵan. Bul – tek qolda bar bir resmı qujatqa ǵana kirgen derekter. Jappaı qyrý 25 aqpanda bastalyp (Sáken atylǵan kún), sol kúni 39 adam jaryq dúnıemen qosh aıtysqan.
Sáken Seıfýllınniń qylmystyq isi 20 mınýtta qaralyp bitse, Beıimbet Maılınniń taǵdyry nebári 15 mınýtta sheshilgen.
Sákenmen sol kúni birge kimder atyldy desek, olar mynalar – Sanjar Aspandııarov, Qudaıbergen Jubanov, Temirbek Júrgenov, Seıitqalı Meńdeshev, Uzaqbaı Qulymbetov, Ǵabbas Toǵjanov t.b. Al kelesi kúni, 26 aqpanda oqqa ushqandar: Ilııas Jansúgirov, Beıimbet Maılın, Jumat Shanın, Aspandııar Kenjın, barlyǵy – 37 adam. Bul ozyq oıly qazaq zııalylaryna, halqymyzdyń aqyl-oıynyń qaımaǵyna týra kelgen kesapat edi.
S.Kırovtyń qazasynan keıin 1934 jyldyń 1 jeltoqsanynda arnaıy qujat qabyldanǵan. Bul aq patshanyń premer-mınıstri P.Stolypın engizgen áskerı-dalalyq sottar erejesiniń kóshirmesi edi. Osyǵan oraı arystarymyzdy atý týraly úkim uly Stalın bekitken zańnyń talabyna saı qolma-qol oryndaldy. Sot proesine kýáler shaqyrylǵan joq, prokýror men advokat qatystyrylmady. Aıypkerlerden ótinish-shaǵym qabyldanbady. Sóıtip, jaı azamattardy áskerı trıbýnal sottady.
Shyndyǵynda, Máskeý belgilegen saıası naýqan pálendeı qıyndyqsyz júzege asyrylyp edi desek, munymyz shyndyqqa janaspas edi. Óıtkeni jazyqsyz abaqtyǵa qamalyp, kinálaryn moıyndamaı, qarsylyq kórsetkender de az emes edi. Ondaılarǵa ses kórsetilip, bastaryna áńgir-taıaq ornatyldy.
Sol kezeńde (1937-1938 j.) Almatydaǵy NKVD abaqtysynda otyrǵandardyń hal-jaǵdaıyn qıyndatyp, olarǵa zorlyq-zombylyq kórsetkenderdiń biri – Zernov Aleksandr Fedorovıch. Laqap aty – «Sashka kolýn». Jas, deneli, kúsh-qýaty mol jigit. Aıypkerden qajetti jaýapty ala almaı qınalǵan kezde tergeýshi «Sasha, zaıdı» deıtin kórinedi. Ol bólmege nege shaqyrǵanyn biledi, kirisimen balǵadaı som judyryǵymen aıypkerdi bas-kóz demeı tómpeshteı bastaıdy. Qaljyrady-aý degen kezde tergeýshi ózderi jazǵan hattamany usynady, aıypker qolyn qoıady. Sóıtip júrip mansaby ósedi. Tipti, MQK-niń Qyzylorda oblystyq basqarmasynyń orynbasary bola jazdaıdy. Biraq «Sashka-kolýndy» biletin bireýler ony astanada júrgenin kórip, bul habar sol jyldary Qazaqstanda 1-hatshy bolǵan L.I.Brejnevke jetedi. Zernov qyzmetten qýylyp, mansaby osylaı aıaqtalǵan eken.
Tutqyndardy azaptap, uryp-soǵý týraly Stalınniń nusqaýy bolypty. Áńgime ulttyq respýblıkalardyń, ólkeler men oblystardyń birinshi hatshylaryna uly kósem joldaǵan jedelhat týraly. Munda Stalın: «Tutqyndardy azaptap, uryp-soǵý ádisin NKVD 1937 jyly BK(b)P Ortalyq Komıtetiniń ruqsatymen bastaǵanyn baıandaıdy… BK(b)P Ortalyq Komıteti azaptaý, uryp-soǵý tájirıbesin erekshe jaǵdaıda ashyqtan ashyq jáne qarsy kúresti toqtatpaǵan halyq jaýlary úshin qoldanylýy ábden durys jáne bul qajetti ádis dep esepteıdi» degen.
Stalın maquldaǵan bul shara jaý elementterin qurtýǵa ıgi yqpal jasady. Eshqandaı astyrtyn uıymǵa qatysym joq dep kúni keshe azar da bezer bolǵandar endi «men trokııshilmin, ultshylmyn, qylmyskermin» dep jappaı moıyndaı bastaǵan. Neshe túrli qııal ǵajaıyp áńgimege qol qoıady. Nege? Óıtkeni bul – eki jaqqa da tıimdi ádis. Bulaı jasasa, aıypker ýaqytsha bolsa da azaptan qutylady. Jan tátti. Al tergeýshiler naǵyz qylmyskerlerdi ustadym, sazaıyn bergizdim dep basshylary aldynda abyroıy artyp, mansaby ósedi.
Osyǵan oraı birer mysalǵa nazar aýdaraıyq. 1937 jyldyń 11 tamyzynda abaqtyǵa qamalǵan qazaqtyń asa kórnekti aqyny Ilııas Jansúgirovten bir jumadan keıin jaýap alypty. Sonda Ilııas tergeýshiler Ivanov pen Kıselevke bylaı jaýap beripti-mis.
«Sáken Seıfýllın trokııshil Sokolnıkovtyń áıeli jazýshy Serebrıakovamen tyǵyz baılanysta eken. Seıfýllın 1935 jyly Serebrıakovanyń saıajaıyna talaı barǵan. Seıfýllınniń qoldaýymen 1935 jyly qazaq tiline aýdarylyp, «Iýnost Maksımanyń» birinshi jáne ekinshi kitaby jaryq kórdi. Seıfýllın Serebrıakovamen qarym-qatynasyn muqııat jasyratyn. Muny 1935 jyly Toǵjanovtan estigem».
Mine, osy aqpardy taldap kóreıik. Birinshiden, Sáken Serebrıakovanyń saıajaıynda 1935 jyly emes, 1936 jyly bolǵan. Serebrıakova «Iýnost Maksıma» degen kitapti jazǵan joq. Durysy – «Iýnost Marksa».
Muny shatastyrǵan – NKVD-nyń shala saýatty qyzmetkerleri. Al Ilııastyń oǵan eshqandaı qatysy joq.
1937 jyldyń 6 shildesinde Ǵabbas Toǵjanov qamaýǵa alynady. Tergeýde bergen jaýabynda Sákenge qatysty derek bar. Onyń málimdeýinshe, Serebrıakova Qazaqstanmen baılanys jasaǵysy keletin kórinedi. Demek, osylaı bizdiń (qazaqstandyq – A.K.) antısovettik uıym Sokolnıkovqa shyǵady dep boljam jasaýǵa bolady, biraq naq osylaı boldy dep tııanaqtaı almaımyn.
Al bir aıdan soń 29 tamyzdaǵy jaýabynda ol terror jasaýǵa ázirlik jasap jatqanyn aıtady. Alaıda bul úshin qandaı sharýa tııanaqtalyp jatqany týraly eshqandaı derek keltirmeıdi.Keıin munyń bári shyndyqpen qabyspaıtyndyǵy málim boldy.
Astana aqshamy gazeti
Amantaı KÁKEN
