كسرو قانشا ميلليون حالىقتىڭ كوزىن جويدى؟
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ زاردابى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق زەرتتەلمەگەن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. وعان وتە كوپ فاكتورلار بار. مۇراعاتتاعى اقپاراتتاردىڭ جابىقتىعى مەن دەرەكتەردىڭ بۇرمالانۋى، دايەكتەردىڭ قاساقانا جويىلۋى جانە ت.ب. الايدا وسى كۇننىڭ وزىندە-اق ونىڭ سۇمدىق قىلمىستارى تاريح بەتىنەن قالقىپ شىعۋدا. كسرو-عا وكپەسى قارا قازانداي حالىقتىڭ سانى تىم كوپ. ول تۇسىنىكتى جايت. ويتكەنى 70-جىلدىڭ ىشىندە كسرو كەي حالىقتاردى جەر اۋدارىپ، قىسىم كورسەتسە، ەندى بىرىنە گەنوتسيد جاساپ، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋدىڭ بارلىق ارەكەتىن جاسادى. سونىمەن ناقتى ستاتيستيكالار نە دەيدى؟ عالىمدار مەن دەموگرافتاردىڭ اقپاراتتارى قانداي مالىمەتتى بىزگە بەرمەك؟
ستاليندىك-لەنيندىك كەزەڭ قانشا حالىقتى قىردى؟
اتالمىش تاقىرىپتاعى تاريحي تارتىس توقتاعان ەمەس. ءبىرى كسرو-نىڭ ساياساتىن جاقتاسا، ەندى ءبىرى لاعنەت ايتۋمەن كەلەدى.
1953 جىلى «پاۆلوۆ انىقتاماسى» جارىققا شىقتى. وندا 1921-1953 جىلدار ارالىعىندا كسرو-دا بار-جوعى 800 مىڭ ادام اتىلعان، ساياسي قۋدالانعان دەپ جازىلعان. ال قالعان حالىق مامىراجاي كۇي كەشىپتى-مىس. انىقتاماعا كسرو-نىڭ ءىىم-ىندەگى ارنايى 1 ءبولىمنىڭ پولكوۆنيگى پاۆلوۆ قول قويعاندىقتان، سولاي اتالىپ كەتكەن.
بۇل قۇجاتتىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن، ءتىپتى كۇلكىلى ەكەنىن بارلىق تاريحشىلار مويىندايدى. ءتىپتى كوممۋنيستىك ساياساتتىڭ سارقىنشاعىن قولدايتىندار دا. الايدا وسى وتىرىك انىقتاما كوپتەگەن جاننىڭ «كسرو-پەرىشتە» دەگەن ۋاجدە باستى دالەلدەرى رەتىندە كەلتىرەتىن فاكتىلەرى.
ەندى وسى انىقتاماعا توقتالساق. «پاۆلوۆ انىقتاماسىندا» 1921-1953 جىلدار ارالىعىندا كسرو بويىنشا 799455 ادام اتىلعان دەپ كورسەتىلىپتى. 1937-1938 جىلدارى 117763 ادام، 1941-1945 جىلدارى 42139 ادام اتىلعان دەپ جازىلىپتى. 1921-1953 جىلدارى بولشەۆيكتىك ساياساتقا قارسى ءار ەلدەگى كوتەرىلىستەردە جيىنى 75624 ادام اتىلعان. تەك قانا 37-جىلدارى ستالين بىرنەشە ەسەگە اتۋ سانىن حالىق جاۋلارىن جويۋ ماقساتىندا ارتتىرعان دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن. انىقتامادا قىزىل تەررور مەن تروتسك داۋىرىندەگى سۇمدىق كەزەڭ، ميلليونداپ قازاق پەن ۋكرايندى، قاراپايىم ورىس پەن كسرو-نىڭ وزگە دە حالىقتارىن قىرعان قىلمىستار كورسەتىلمەگەن.
ال ەندى شىنايى ستاتيستيكاعا كەلسەك. وندا توبە شاشىڭىز تىك تۇرىپ، جاعاڭىزدى ۇستايسىز. ستاتيستيكا مىناداي:
«قىزىل تەررور» قۇرباندارىن زەرتتەۋ كوميسسياسى 1917 جىلعى «قىزىل تەرروردان» 1,7-2 ملن ادام كوز جۇمدى دەيدى.
1918-1922 جىلدارى اۋىر الەۋمەتتىك جاعداي مەن سوعىستان تۋىنداعان قيىندىق سالدارىنان تاراعان ەپيدەميادان 6-7 ملن ازامات ;
1917-1923 جىلدارداعى ازامات سوعىس كەزىندە ز.كۋپتسوۆتىڭ زەرتتەۋى بويىنشا 2,7 ملن ادام، ال ا.الەكساندروۆتىڭ زەرتتەۋى بويىنشا 8,1 ملن ادام;
1921-22 جىلدارداعى قولدان جاسالعان اشتىقتان د.پولياكوۆ 1 ملن، ا.الەكساندروۆ 4,5 ملن ادام;
1921-23 جىلدارداعى شارۋالار كوتەرىلىسىن باسۋ كەزىندە 0,6 ملن ادام (كسرو-نىڭ ىشكى ساناۋ جۇيەسى);
1928-1932 جىلدارداعى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ سالدارىنان 4 ملن ادام;
1930-33 جىلدارداعى ەكىنشى قولدان جاسالىنعان اشتىقتان الەكساندروۆ 6,5 ملن ادام، ر.اندرەەۆ 14,4 ملن ادام;
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى 1,8 ملن ادام;
1930-جىلدارى الەكساندروۆ بويىنشا قاماقتا قازا تاپقاندار سانى 2 ملن ادامدى;
فين سوعىسىندا قازا تاپقاندار سانى 136 مىڭ ادام;
ۇلى وتان سوعىسىندا قازا تاپقاندار سانى رەسمي دايەك بويىنشا 27 ملن ادام، رەسەي ستاتيستيكا مەكەمەسى بويىنشا 38 ملن، دەموگراف ب. كۋرگانوۆ بويىنشا 41 ملن ادامدى قۇرايدى ەكەن.
بۇل ستاتيستيكالاردىڭ ءوزى ازايتىلىپ الىنعان ساندار ەكەنىن ەستەن شىعارماڭىزدار. ءالى كۇنگە دەيىن ستاتيستيكاعا 1920-40 جىلدارى كسرو ايماعىندا بولعان 900-دەن استام كوتەرىلىس قۇرباندارىنىڭ ءبىرى دە كىرمەگەن. مىسالى اشتىق جىلدارىندا ەلىمىزدە ورىن العان 300 كوتەرىلىستىڭ ەسەپكە الىنباعانى تاعى بار. ستاليندىك-لەنيندىك ساياساتتان جەر اۋىپ، بوسىپ كەتكەن حالىقتىڭ سانى بىرنەشە ميلليون. سوعىس جىلدارىندا كۇشتەپ دەپورتاتسيالانعان جانە قونىس اۋدارىلۋ بارىسىندا قازا تاپقانداردىڭ سانى تاعى بىرنەشە ميلليوندى قۇرايدى. 1945 جىلدان باستاپ ورىن العان قىرعي-قاباق سوعىس كەزىندە ءتۇرلى اسكەري قيمىلدارعا، سىناق الاڭدارى مەن تىڭ يگەرۋ، يادرولىق قارۋدى سىناۋ، ەكولوگيانىڭ ناشارلاۋىنان زارداپ شەككەن حالىقتىڭ سانى ءالى كۇنگە دەيىن ەسەپتەلگەن ەمەس.
ەندى از-كەم وي تارقاتساق. بولشەۆيكتەردىڭ قىلمىسىن زەرتتەۋدىڭ ارنايى كوميسسياسى 1918-19 جىلدارى 1766118 رەسەيلىك، ونىڭ ىشىندە 28 ەپيسكوپ، 1215 شىركەۋ جانە مەشىت قىزمەتكەرى، 6775 پروفەسسور مەن مۇعالىمدەر، 8800 دارىگەر، 54650 وفيتسەر، 260000 سارباز، 355250 زيالى قاۋىم وكىلدەرى، 193350 جۇمىسشى، 815000 شارۋا ولتىرىلگەنىن دالەلدەپ شىقتى.
مىسالى 1921-23 جىلدارى بولعان ءبىر عانا تامبوۆ كوتەرىلىسىندە 240 مىڭ ادام قازا تاپقان. كوتەرىلىستى باسۋعا اتسالىسقان چەكيست گولدين: «ءبىز كىمدى اتقىمىز كەلسە سونى اتامىز. ەشكىم ونى زەرتتەپ، نە تەرگەپ، قازبالامايتىنى انىق. قانشا ادام ولتىرىلگەنىن ءوزىمىز دە بىلمەيمىز. سانىنان جاڭىلىستىق» دەپ ايتقانى مۇراعاتتاردان تابىلعان. ءبىر عانا كوتەرىلىستە 240 مىڭ ادام. ءتىپتى ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن. ەندى كسرو-دا قازا تاپقاندار سانى ەسەپكە الىنباعان 900-دەن استام كوتەرىلىستىڭ ارقايسىسىندا كەمى 10 مىڭ ادام ءولتىرىلدى دەپ ەسەپتەسەك، 9 ملن ادام شىعىپ تۇر. بۇل بىرنەشە ەسە ازايتىپ ەسەپتەگەننىڭ وزىندە.
كسرو-نىڭ مەملەكەتتىك ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مينيمالدى ەسەبى بويىنشا بولشەۆيكتەردىڭ ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن كوز جۇمعان ادام سانى – 31 ملن. 1990 جىلى ستاتيستيكا مامانى و.ا.پلاتونوۆ: «1918-53 جىلدار ارالىعىندا ءوز اجالىمەن ەمەس، اتۋ، اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىن، سوعىس سالدارىنان كسرو-دا كەمى 87 ملن ادام قازا تاپقان. ال ەندى اۋرۋدان قازا تاپقاندار مەن قونىس اۋدارعاندار جانە ومىرگە كەلۋى مۇمكىن ۇرپاق ەسەبىن سالىستىرمالى تۇردە ەسەپتەسەك، وندا ادام شىعىنى 156 ملندى قۇرايدى» دەپ، سۇمدىق ستاتيستيكانى العا تارتتى.
رەسەي فيلوسوفى يۆان يلين “ورىس حالقىنىڭ سانى» اتتى ەڭبەگىندە: «وسىنىڭ بارلىعى تەك قانا سوعىس جىلدارىندا. سوعىس جىلدارىندا ءبىز 36 ملن ادامدى جوعالتتىق. ال جالپى 72 ملن ادام رەۆوليۋتسيانىڭ كەسىرىنەن، بولشەۆيزم سالدارىنان ازاپپەن ءولدى»-دەيدى.
ا. يۆانوۆ «رەسەي مەن كسرو-نىڭ دەموگرافيالىق شىعىنى» اتتى ماقالاسىندا ادام شىعىنىن ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ كورسەتەدى:
1917-29 جىلدارداعى كەڭەستىك بيلىكتىڭ ورناۋى كەزىندە 30 ملن ادام;
1930-1939 جىلدارى ۇجىمداستىرۋ مەن ساياسي-قۋعىن-سۇرگىن ساتىندە 22 ملن ادام;
1940-1950 جىلدارى سوعىس پەن سوعىستان كەيىنگى قيىن كەزەڭدە 51 ملن ادام قازا تاپتى دەيدى. جيىنتىعى 103 ملن ادام دەپ كورسەتەدى.
فرانتسۋز عالىمى ە.تەري 1948 جىلى كسرو-دا دەموكراتيالىق بيلىك بولعاندا كەمى 343 ملن ادام بولۋعا ءتيىس ەدى، الايدا 170,5 ملن عانا حالىق بار دەپ جازدى.
قورىتا ايتقاندا، كسرو-نىڭ سۇمدىق ساياساتى ميلليونداعان حالىقتى جويدى. 4 ملن قازاقتى اشتىقتان قىرىپ، 125 مىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىن اتىپ تاستادى. شىعىننىڭ بۇدان بىرنەشە ەسە كوپ ەكەنى انىق. مۇراعات اشىلعاندا، ساننىڭ ەسەلەپ ارتۋى عاجاپ ەمەس.
اسحات قاسەنعالي
Alashainasy.kz
