KSRO qansha mıllıon halyqtyń kózin joıdy?
Keńes Úkimetiniń zardaby áli kúnge deıin tolyq zerttelmegen taqyryptardyń biri. Oǵan óte kóp faktorlar bar. Muraǵattaǵy aqparattardyń jabyqtyǵy men derekterdiń burmalanýy, dáıekterdiń qasaqana joıylýy jáne t.b. Alaıda osy kúnniń ózinde-aq onyń sumdyq qylmystary tarıh betinen qalqyp shyǵýda. KSRO-ǵa ókpesi qara qazandaı halyqtyń sany tym kóp. Ol túsinikti jaıt. Óıtkeni 70-jyldyń ishinde KSRO keı halyqtardy jer aýdaryp, qysym kórsetse, endi birine genoıd jasap, jer betinen joıyp jiberýdiń barlyq áreketin jasady. Sonymen naqty statıstıkalar ne deıdi? Ǵalymdar men demograftardyń aqparattary qandaı málimetti bizge bermek?
Stalındik-Lenındik kezeń qansha halyqty qyrdy?
Atalmysh taqyryptaǵy tarıhı tartys toqtaǵan emes. Biri KSRO-nyń saıasatyn jaqtasa, endi biri laǵnet aıtýmen keledi.
1953 jyly «Pavlov anyqtamasy» jaryqqa shyqty. Onda 1921-1953 jyldar aralyǵynda KSRO-da bar-joǵy 800 myń adam atylǵan, saıası qýdalanǵan dep jazylǵan. Al qalǵan halyq mamyrajaı kúı keshipti-mys. Anyqtamaǵa KSRO-nyń IIM-indegi arnaıy 1 bólimniń polkovnıgi Pavlov qol qoıǵandyqtan, solaı atalyp ketken.
Bul qujattyń shyndyqqa janaspaıtynyn, tipti kúlkili ekenin barlyq tarıhshylar moıyndaıdy. Tipti kommýnıstik saıasattyń sarqynshaǵyn qoldaıtyndar da. Alaıda osy ótirik anyqtama kóptegen jannyń «KSRO-perishte» degen ýájde basty dálelderi retinde keltiretin faktileri.
Endi osy anyqtamaǵa toqtalsaq. «Pavlov anyqtamasynda» 1921-1953 jyldar aralyǵynda KSRO boıynsha 799455 adam atylǵan dep kórsetilipti. 1937-1938 jyldary 117763 adam, 1941-1945 jyldary 42139 adam atylǵan dep jazylypty. 1921-1953 jyldary bolshevıktik saıasatqa qarsy ár eldegi kóterilisterde jıyny 75624 adam atylǵan. Tek qana 37-jyldary Stalın birneshe esege atý sanyn halyq jaýlaryn joıý maqsatynda arttyrǵan dep taıǵa tańba basqandaı kórsetilgen. Anyqtamada qyzyl terror men Trok dáýirindegi sumdyq kezeń, mıllıondap qazaq pen ýkraındy, qarapaıym orys pen KSRO-nyń ózge de halyqtaryn qyrǵan qylmystar kórsetilmegen.
Al endi shynaıy statıstıkaǵa kelsek. Onda tóbe shashyńyz tik turyp, jaǵańyzdy ustaısyz. Statıstıka mynadaı:
«Qyzyl terror» qurbandaryn zertteý komıssııasy 1917 jylǵy «qyzyl terrordan» 1,7-2 mln adam kóz jumdy deıdi.
1918-1922 jyldary aýyr áleýmettik jaǵdaı men soǵystan týyndaǵan qıyndyq saldarynan taraǵan epıdemııadan 6-7 mln azamat ;
1917-1923 jyldardaǵy azamat soǵys kezinde Z.Kýpovtyń zertteýi boıynsha 2,7 mln adam, al A.Aleksandrovtyń zertteýi boıynsha 8,1 mln adam;
1921-22 jyldardaǵy qoldan jasalǵan ashtyqtan D.Polıakov 1 mln, A.Aleksandrov 4,5 mln adam;
1921-23 jyldardaǵy sharýalar kóterilisin basý kezinde 0,6 mln adam (KSRO-nyń ishki sanaý júıesi);
1928-1932 jyldardaǵy kúshtep ujymdastyrý saldarynan 4 mln adam;
1930-33 jyldardaǵy ekinshi qoldan jasalynǵan ashtyqtan Aleksandrov 6,5 mln adam, R.Andreev 14,4 mln adam;
Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary 1,8 mln adam;
1930-jyldary Aleksandrov boıynsha qamaqta qaza tapqandar sany 2 mln adamdy;
Fın soǵysynda qaza tapqandar sany 136 myń adam;
Uly Otan soǵysynda qaza tapqandar sany resmı dáıek boıynsha 27 mln adam, Reseı statıstıka mekemesi boıynsha 38 mln, demograf B. Kýrganov boıynsha 41 mln adamdy quraıdy eken.
Bul statıstıkalardyń ózi azaıtylyp alynǵan sandar ekenin esten shyǵarmańyzdar. Áli kúnge deıin statıstıkaǵa 1920-40 jyldary KSRO aımaǵynda bolǵan 900-den astam kóterilis qurbandarynyń biri de kirmegen. Mysaly ashtyq jyldarynda elimizde oryn alǵan 300 kóterilistiń esepke alynbaǵany taǵy bar. Stalındik-lenındik saıasattan jer aýyp, bosyp ketken halyqtyń sany birneshe mıllıon. Soǵys jyldarynda kúshtep deportaııalanǵan jáne qonys aýdarylý barysynda qaza tapqandardyń sany taǵy birneshe mıllıondy quraıdy. 1945 jyldan bastap oryn alǵan qyrǵı-qabaq soǵys kezinde túrli áskerı qımyldarǵa, synaq alańdary men tyń ıgerý, ıadrolyq qarýdy synaý, ekologııanyń nasharlaýynan zardap shekken halyqtyń sany áli kúnge deıin eseptelgen emes.
Endi az-kem oı tarqatsaq. Bolshevıkterdiń qylmysyn zertteýdiń arnaıy komıssııasy 1918-19 jyldary 1766118 reseılik, onyń ishinde 28 epıskop, 1215 shirkeý jáne meshit qyzmetkeri, 6775 professor men muǵalimder, 8800 dáriger, 54650 ofıer, 260000 sarbaz, 355250 zııaly qaýym ókilderi, 193350 jumysshy, 815000 sharýa óltirilgenin dáleldep shyqty.
Mysaly 1921-23 jyldary bolǵan bir ǵana Tambov kóterilisinde 240 myń adam qaza tapqan. Kóterilisti basýǵa atsalysqan chekıst Goldın: «Biz kimdi atqymyz kelse sony atamyz. Eshkim ony zerttep, ne tergep, qazbalamaıtyny anyq. Qansha adam óltirilgenin ózimiz de bilmeımiz. Sanynan jańylystyq» dep aıtqany muraǵattardan tabylǵan. Bir ǵana kóteriliste 240 myń adam. Tipti odan da kóp bolýy múmkin. Endi KSRO-da qaza tapqandar sany esepke alynbaǵan 900-den astam kóterilistiń árqaısysynda kemi 10 myń adam óltirildi dep eseptesek, 9 mln adam shyǵyp tur. Bul birneshe ese azaıtyp eseptegenniń ózinde.
KSRO-nyń Memlekettik statıstıka komıtetiniń mınımaldy esebi boıynsha bolshevıkterdiń saıasatynyń kesirinen kóz jumǵan adam sany – 31 mln. 1990 jyly statıstıka mamany O.A.Platonov: «1918-53 jyldar aralyǵynda óz ajalymen emes, atý, ashtyq pen qýǵyn-súrgin, soǵys saldarynan KSRO-da kemi 87 mln adam qaza tapqan. Al endi aýrýdan qaza tapqandar men qonys aýdarǵandar jáne ómirge kelýi múmkin urpaq esebin salystyrmaly túrde eseptesek, onda adam shyǵyny 156 mlndy quraıdy» dep, sumdyq statıstıkany alǵa tartty.
Reseı fılosofy Ivan Ilın “Orys halqynyń sany» atty eńbeginde: «Osynyń barlyǵy tek qana soǵys jyldarynda. Soǵys jyldarynda biz 36 mln adamdy joǵalttyq. Al jalpy 72 mln adam revolıýııanyń kesirinen, bolshevızm saldarynan azappen óldi»-deıdi.
A. Ivanov «Reseı men KSRO-nyń demografııalyq shyǵyny» atty maqalasynda adam shyǵynyn úsh kezeńge bólip kórsetedi:
1917-29 jyldardaǵy keńestik bıliktiń ornaýy kezinde 30 mln adam;
1930-1939 jyldary Ujymdastyrý men saıası-qýǵyn-súrgin sátinde 22 mln adam;
1940-1950 jyldary soǵys pen soǵystan keıingi qıyn kezeńde 51 mln adam qaza tapty deıdi. Jıyntyǵy 103 mln adam dep kórsetedi.
Franýz ǵalymy E.Terı 1948 jyly KSRO-da demokratııalyq bılik bolǵanda kemi 343 mln adam bolýǵa tıis edi, alaıda 170,5 mln ǵana halyq bar dep jazdy.
Qoryta aıtqanda, KSRO-nyń sumdyq saıasaty mıllıondaǵan halyqty joıdy. 4 mln qazaqty ashtyqtan qyryp, 125 myń zııaly qaýym ókilderin atyp tastady. Shyǵynnyń budan birneshe ese kóp ekeni anyq. Muraǵat ashylǵanda, sannyń eselep artýy ǵajap emes.
Ashat Qasenǵalı
Alashainasy.kz
