قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ «التىن ساقينا» پەساسى تۋرالى
1. «التىن ساقينا» قۇدىرەتى
قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ اتى قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلعان. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك تەاترى 1926 جىلى 13 قاڭتاردا قوشكەنىڭ «التىن ساقيناسىمەن» شىمىلدىعىن اشقان. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1926 جىلدىڭ 10 (447) سانىندا پەسانىڭ «عينۋاردىڭ 13-ءى كۇنى كەشكى ساعات 6-دا مەملەكەتتىك ۇلت تياترىنىڭ اشىلۋ مەرەكەسى بولادى. تياتر ارتىستەرى كەمەڭگەرۇلىنىڭ «التىن ساقيناسىن» وينايدى» دەگەن افيشاسى بەرىلگەن.
«التىن ساقينا» قوشكەنىڭ جان-جاقتى شىعارماشىلىعىنىڭ ءبىر عانا قىرى دەگەنمەن ەرەكشە قىرى. «ۇلت تەاترى تۋرالى» ماقالاسىندا پەسانى تالداي كەلە قازاقتىڭ سول كەزەڭدەگى ورەن ازاماتى سماعۇل سادۋاقاسوۆ «التىن ساقينا-ءتاۋىر پەسا. قوشماعامبەت جۇسىپبەكتەن اراعۇرلىم تەرەڭىرەك. جەكە ادامنىڭ ىشكى سىرى بۇعان اناعۇرلىم تانىسىراق. تەگىندە قوشماعامبەت قولىنان جاقسى پەسالار شىعۋى مۇمكىن» دەيدى (7, 276-277 بب.). سماعۇل وسىلاي دەپ باستايدى دا پەسانى ساحنالاۋداعى كەمشىلىكتەرگە اۋىسىپ كەتەدى، ودان كەيىن م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك -كەبەگىن»، س.سەيفۋلليننىڭ «قىزىل سۇڭقارلارىن» تالدايدى. س. سادۋاقاسوۆتىڭ قازاق دراماترۋگياسىنىڭ نەگىزىن سالىپ جاتقان ءوز زامانداستارى تۋرالى پىكىرلەرى ونىڭ تانىمىنىڭ تەرەڭدىگىن دە، جان-جاقتىلىعىن دا، كوركەمدىگىن دە كورسەتەدى. وقىپ وتىرىپ ريزا بولاسىڭ. «ساكەندە جۇسىپبەك سياقتى ءۇستىرت كەتەتىن مىنەز كوپ، -دەيدى سماعۇل وسى ماقالادا، بىراق ۇقساسپايتىن جەرى دە بار. جۇسىپبەكتىڭ ءجۇرىپ كەتكەنىن بىلە الماي قالاسىڭ. جۇسىپبەك ىڭعايلى، ەپتى بوزبالا. ساكەن ونداي ەمەس. تارپ-تارپ ەتىپ كەلە جاتقانى انادايدان ەستىلەدى» (7, 277 ب.). وكىنىشكە وراي قازاقتىڭ تەاترتانۋى كەيىن وسى سماعۇل سادۋاقاسوۆ شىعارعان دەڭگەيدى ۇستاپ تۇرا المادى. بۇعان قازاقتى دا كىنالاۋعا بولمايدى. قاتال زامان، قۋعىن -سۇرگىن تەكتى، پاراساتتى، ويلى ازاماتتاردىڭ تۇبىنە جەتتى، ءتىپتى قازاق تەاترىنىڭ تۇڭعىشى «التىن ساقينا» تۋرالى جازۋ تۇگىلى، ونى اتاۋدىڭ ءوزى قاۋىپكە اينالدى. قوشكە اقتالعاننان كەيىن «التىن ساقيناسى» تۋرالى ءسوز بولعاندا، ەڭ الدىمەن ايتىلعانى ايەل تەڭدىگى ماسەلەسى، ەكىنشىدەن سماعۇلدىڭ ايتىپ كەتكەن «كورىنىستەردىڭ تىم قىسقالىعى»، ۇشىنشىدەن قوشكە شىعارمالارىنىڭ ەسكىرگەنى. 1960 جىلداردىڭ باسىندا قوشكە ەڭبەكتەرى باسپادان جارىق كورۋ ءۇشىن پىكىر جازعان ق.ساتىبالدين «التىن ساقينا» پەساسىندا تەڭسىزدىك تاقسىرەتىن تارتقان قازاق ايەلىنىڭ ايانىشتى ءحالىن سۋرەتتەيدى. پەسانىڭ وقيعاسى قويۋ، ءتىلى تارتىمدى. پەسادا ناداندىق اشكەرە بولادى»، - دەيدى. قوشكەنىڭ «التىن ساقينا» ارقىلى ايتپاق بولعانى ايەل تەڭدىگى مە، جوق، باسقا سىرى بار ما؟
ءبىز تەاتر سىنشىلارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە بەلگىلى ونەر زەرتتەۋشىسى، ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باعىبەك قۇنداقباەۆتىڭ، پەسانى ساحنالاۋعا قاتىستى ايتقان پىكىرلەرىمەن كەلىسەمىز، سونىمەن بىرگە ءبىز «التىن ساقينانىڭ» زەيىندى كورەرمەنىنە ايتپاق بولعان، تەاتر سىنشىلارىنىڭ نازارىنان تىس قالعان ىشكى سىرى دا بار دەگەن پىكىردەمىز. سماعۇل «قوشماعامبەت جۇسىپبەكتەن اراعۇرلىم تەرەڭىرەك» دەپ نەنى مەڭزەپ تۇر ؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ماقالانىڭ ماقساتى.
تاعى ءبىر قىزىقتى دۇنيە. 1957 جىلى قوشكە اقتالدى. سوۆەتتىك توتاليتاريزم كەزەڭىندە ابدەن قورلىقتى كورگەن، اشتىق قىرعىنىنان وتكەن، جاقسىسىنان «حالىق جاۋى» دەپ ايرىلعان، ورىستىڭ وكتەمدىگىنەن بۇعىپ قالعان قازاق قوعامى ەڭسەسىن كوتەرە باستادى. 1937 جىلى تەكسىز جۇيە اتىپ تاستاعان قوشكەنى جادىنان وشىرمەگەن، ىزدەۋدەن تايسالماعان جارى گۇلسىم، بالالارى زايرا، نارمامبەت، ساۋلە ەندى اكەدەن قالعان رۋحاني دۇنيەنى جاريالاۋعا كىرىسەدى. سول كەزدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرى قارسى بولدى، ءبىرى كومەكتەسۋگە قايمىقتى، ايتەۋىر قوشكە ەڭبەكتەرى 1965 جىلى شاعىن العى سوزبەن جارىق كوردى. ەڭ عاجابى بۇل جيناق تا «التىن ساقينا» دەگەن اتپەن وقىرمان قولىنا كەلدى.
قوشكەنىڭ «التىن ساقيناسى» بۇگىنگى كۇنى قانشالىقتى وزەكتى، ول پەسانىڭ تاۋەلسىزىدىكتىڭ جيىرما بەسىنشى جىلىنىڭ تابالدىرىعىندا تۇرعان قازاق ەلىنە پايداسى بار ما ؟ الاش قايراتكەرىنىڭ ءبارى دە تۋما تالانت، امبەباپ ادامدار بولدى، ولاردى مىڭداعان جىلدار بويى قازاق قوعامىنىڭ سۇرىپتاپ الدىپ شىققان جەمىسى دەپ تە قاراستىرۋعا بولادى. ولاردىڭ شىعارمالارىندا ۇلتتىق رۋح، ەلدىك ماسەلەسى بارىنەن جوعارى تۇرادى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە تەك قانا قوعام قاجەت ەتكەن ۇلى يدەيالاردى كورەمىز. ول كەزدە قوشكەنىڭ «التىن ساقيناسىنان» باسقا پەسالار بولمادى دەپ ايتا المايمىز. سوندا «التىن ساقينانىڭ» قانداي قۇدىرەتى بار ؟ قوشكەتانۋدى قازىرگى بيىك دەڭگەيىنە جەتكىزگەن پروفەسسور ديقان قامزابەكۇلى 1996 جىلى جازۋشىنىڭ تاڭدامالى جيناعىن قۇراستىرىپ، العى ءسوزىن جازعاندا «قوشكەنىڭ دراماتۋرگتىك شەبەرلىگىن دە جەكە-دارا قاراستىرعان ءجون» دەگەن ەكەن (2, 30 ب.). بۇل سالادا ءالى كۇنگە دەيىن سالماقتى ءىس تىندىرىلماعانعا ۇقسايدى. ءبىر قاراعاندا «التىن ساقينا» تۇرمىستىق وقيعاعا ارنالعانىمەن، مۇمكىن ونىڭ استارى بار شىعار، ال استارى بولسا اۆتور ول جەرگە قانداي ويدى بۇركەمەلەدى ؟ ەلدىك ماسەلە ەمەس پە ەكەن ؟
جالعاسى بار.
ج.و.ارتىقباەۆ-ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ پروفەسسورى، ت.ع.د.
