Qoshke Kemeńgerulynyń «Altyn saqına» pesasy týraly

3132
Adyrna.kz Telegram

Qoshke Kemeńgerulynyń «Altyn saqına» pesasy týraly

1. «Altyn saqına» qudireti
Qoshke Kemeńgerulynyń aty qazaq dramatýrgııasynyń tarıhynda altyn árippen jazylǵan. Qazaqtyń memlekettik teatry 1926 jyly 13 qańtarda Qoshkeniń «Altyn saqınasymen» shymyldyǵyn ashqan. «Eńbekshi qazaq» gazetiniń 1926 jyldyń 10 (447) sanynda pesanyń «Ǵınýardyń 13-i kúni keshki saǵat 6-da memlekettik ult tıatrynyń ashylý merekesi bolady. Tıatr ártisteri Kemeńgerulynyń «Altyn saqınasyn» oınaıdy» degen afıshasy berilgen.
«Altyn saqına» Qoshkeniń jan-jaqty shyǵarmashylyǵynyń bir ǵana qyry degenmen erekshe qyry. «Ult teatry týraly» maqalasynda pesany taldaı kele qazaqtyń sol kezeńdegi óren azamaty Smaǵul Sadýaqasov «Altyn saqına-táýir pesa. Qoshmaǵambet Júsipbekten araǵurlym tereńirek. Jeke adamnyń ishki syry buǵan anaǵurlym tanysyraq. Teginde Qoshmaǵambet qolynan jaqsy pesalar shyǵýy múmkin» deıdi (7, 276-277 bb.). Smaǵul osylaı dep bastaıdy da pesany sahnalaýdaǵy kemshilikterge aýysyp ketedi, odan keıin M.Áýezovtyń «Eńlik -Kebegin», S.Seıfýllınniń «Qyzyl suńqarlaryn» taldaıdy. S. Sadýaqasovtyń qazaq dramatrýgııasynyń negizin salyp jatqan óz zamandastary týraly pikirleri onyń tanymynyń tereńdigin de, jan-jaqtylyǵyn da, kórkemdigin de kórsetedi. Oqyp otyryp rıza bolasyń. «Sákende Júsipbek sııaqty ústirt ketetin minez kóp, -deıdi Smaǵul osy maqalada, biraq uqsaspaıtyn jeri de bar. Júsipbektiń júrip ketkenin bile almaı qalasyń. Júsipbek yńǵaıly, epti bozbala. Sáken ondaı emes. Tarp-tarp etip kele jatqany anadaıdan estiledi» (7, 277 b.). Ókinishke oraı qazaqtyń teatrtanýy keıin osy Smaǵul Sadýaqasov shyǵarǵan deńgeıdi ustap tura almady. Buǵan qazaqty da kinálaýǵa bolmaıdy. Qatal zaman, qýǵyn -súrgin tekti, parasatty, oıly azamattardyń túbine jetti, tipti qazaq teatrynyń tuńǵyshy «Altyn saqına» týraly jazý túgili, ony ataýdyń ózi qaýipke aınaldy. Qoshke aqtalǵannan keıin «Altyn saqınasy» týraly sóz bolǵanda, eń aldymen aıtylǵany áıel teńdigi máselesi, ekinshiden Smaǵuldyń aıtyp ketken «kórinisterdiń tym qysqalyǵy», úshinshiden Qoshke shyǵarmalarynyń eskirgeni. 1960 jyldardyń basynda Qoshke eńbekteri baspadan jaryq kórý úshin pikir jazǵan Q.Satybaldın «Altyn saqına» pesasynda teńsizdik taqsyretin tartqan qazaq áıeliniń aıanyshty halin sýretteıdi. Pesanyń oqıǵasy qoıý, tili tartymdy. Pesada nadandyq áshkere bolady», - deıdi. Qoshkeniń «Altyn saqına» arqyly aıtpaq bolǵany áıel teńdigi me, joq, basqa syry bar ma?
Biz teatr synshylarynyń, sonyń ishinde belgili óner zertteýshisi, ónertaný ǵylymdarynyń doktory, professor Baǵybek Qundaqbaevtyń, pesany sahnalaýǵa qatysty aıtqan pikirlerimen kelisemiz, sonymen birge biz «Altyn saqınanyń» zeıindi kórermenine aıtpaq bolǵan, teatr synshylarynyń nazarynan tys qalǵan ishki syry da bar degen pikirdemiz. Smaǵul «Qoshmaǵambet Júsipbekten araǵurlym tereńirek» dep neni meńzep tur ? Osy suraqqa jaýap berý maqalanyń maqsaty.
Taǵy bir qyzyqty dúnıe. 1957 jyly Qoshke aqtaldy. Sovettik totalıtarızm kezeńinde ábden qorlyqty kórgen, ashtyq qyrǵynynan ótken, jaqsysynan «halyq jaýy» dep aırylǵan, orystyń óktemdiginen buǵyp qalǵan qazaq qoǵamy eńsesin kótere bastady. 1937 jyly teksiz júıe atyp tastaǵan Qoshkeni jadynan óshirmegen, izdeýden taısalmaǵan jary Gúlsim, balalary Zaıra, Narmambet, Sáýle endi ákeden qalǵan rýhanı dúnıeni jarııalaýǵa kirisedi. Sol kezdegi qazaq zııalylarynyń biri qarsy boldy, biri kómektesýge qaımyqty, áıteýir Qoshke eńbekteri 1965 jyly shaǵyn alǵy sózben jaryq kórdi. Eń ǵajaby bul jınaq ta «Altyn saqına» degen atpen oqyrman qolyna keldi.
Qoshkeniń «Altyn saqınasy» búgingi kúni qanshalyqty ózekti, ol pesanyń táýelsizidiktiń jıyrma besinshi jylynyń tabaldyryǵynda turǵan qazaq eline paıdasy bar ma ? Alash qaıratkeriniń bári de týma talant, ámbebap adamdar boldy, olardy myńdaǵan jyldar boıy qazaq qoǵamynyń suryptap aldyp shyqqan jemisi dep te qarastyrýǵa bolady. Olardyń shyǵarmalarynda ulttyq rýh, eldik máselesi bárinen joǵary turady. Alash qaıratkerleriniń eńbekterinde tek qana qoǵam qajet etken uly ıdeıalardy kóremiz. Ol kezde Qoshkeniń «Altyn saqınasynan» basqa pesalar bolmady dep aıta almaımyz. Sonda «Altyn saqınanyń» qandaı qudireti bar ? Qoshketanýdy qazirgi bıik deńgeıine jetkizgen professor Dıqan Qamzabekuly 1996 jyly jazýshynyń tańdamaly jınaǵyn qurastyryp, alǵy sózin jazǵanda «Qoshkeniń dramatýrgtik sheberligin de jeke-dara qarastyrǵan jón» degen eken (2, 30 b.). Bul salada áli kúnge deıin salmaqty is tyndyrylmaǵanǵa uqsaıdy. Bir qaraǵanda «Altyn saqına» turmystyq oqıǵaǵa arnalǵanymen, múmkin onyń astary bar shyǵar, al astary bolsa avtor ol jerge qandaı oıdy búrkemeledi ? Eldik másele emes pe eken ?

Jalǵasy bar.

J.O.Artyqbaev-L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ-niń professory, t.ǵ.d.

Pikirler