امىسە، ايەل جۇمباعىن
اۋليە دە شەشە الماس.
ءتامسىل
كەربەز دە كەۋدەلىلەۋ جىگىت ماۋلەننىڭ سوڭعى كۇندەردەگى وزگەرىسى باسقالارعا بايقالماسا دا، ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ بارىنە ۇرەي تۋعىزا باستاعانداي ەدى.
مىرزالىعى مەن جومارتتىعىن ماڭايىنداعى جۇرتقا قاشاندا كورسەتكىسى كەلىپ جۇرەتىن ماقتانشاقتاۋ ازامات ءوزىنىڭ ايەلىنىڭ سۇلۋلىعىنان باستاپ، حان سارايىنداي التى بولمەلى ءۇيى بارلىعىن، قىمبات كولىك ءمىنىپ جۇرگەنىن، اۋدان ورتالىعىنداعى ەڭ جاڭا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى ەكەندىگىن سانامالاي كەلىپ، ءوزىنىڭ قارا باسىن ەڭ باقىتتى ادامداردىڭ قاتارىنا باياعىدا قوسىپ قويعان.
ءبىر ءۇيدىڭ جالعىز بالاسى بولعان سوڭ، ىشكەنى – الدىندا، ىشپەگەنى – ارتىندا، قالاي جۇرەم، قالاي تۇرام دەمەي، ەركىن وسكەن بۇلا جىگىتتىڭ بالالىق شاعى دا، ستۋدەنتتىك كەزى دە القىپ-شالقۋمەن وتكەنى راس. مۇنى ۇيلەندىرە سالىپ اكەسى سەيىلجان قايتىس بولىپ كەتكەننەن كەيىن، ەكى-ءۇش اي بويى ەڭسەسى ەزىلىپ، جەتىمدىك، جالعىزدىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن ەندى-ەندى سەزىنىپ جۇرگەن كەزىندە، اناسىنىڭ قايسارلىعى مەن نامىستىلىعىنىڭ ارقاسىندا، تەز-اق بويىن جيناپ العان بولاتىن.
كەيدە عانا كۇرسىندىرىپ قوياتىن ءبىر ۋايىمى – كورگەن پەرزەنتىنىڭ دە جالعىزدىعى، ايەلىنىڭ ءبىر بالا تابا سالىپ، قۇرساعى قۇرعاپ، تەپ-تەز توقىراپ قالعاندىعى. «ەكەۋدىڭ ءبىرى كەتسە – ءبىرى قالار، جالعىزدىڭ ءوزى كەتسە – كىمى قالار؟» دەگەن – ماتەل سوزگە اينالىپ كەتكەن ولەڭ جولدارىن ءجيى-ءجيى ەسىنە الىپ، مۇڭدىلاۋ ويعا باتىپ كەتەتىنى دە سودان.
اتىن ءماجيت دەپ ءوزى قويعان ەركە بالاسى ون جاسقا تولعان سوڭ مۇنداي اتاۋلى مەزەتتى ەسكەرۋسىز قالدىرۋ ءجون بولماس دەپ، اعايىن-تۋىس، دوس-جارانداردىڭ باسىن قوسىپ، دۇرىلدەتىپ توي جاساعانى تاياۋدا عانا. مىنە، سول توي وتە سالىسىمەن-اق ماۋلەننىڭ كوڭىل كۇيى سابىنداي بۇزىلىپ، وتىز جاستان باياعىدا اسىپ كەتسە دە، تال شىبىقتاي بۇرالىپ تۇراتىن كەلىنشەگى زىليحاعا دا، اناسى مەن بالاسىنا دا سۋىق تارتىپ، ولار تىلدەسە قالسا، تاناۋىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ سويلەيتىن مىنەز شىعارعان. مۇنىسى ۇيدەگىلەردىڭ بارىنە اسەر ەتىپ، ءتىپتى، داستارحان باسىنداعىلار بۇرىنعىداي اشىلىپ سويلەۋدەن، جايراڭداپ كۇلۋدەن دە قالىپ بارادى.
داريعا كەمپىر جاساۋراي بەرەتىن بۇلىڭعىر كوزدەرىن جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن قايتا-قايتا سۇرتكىشتەي ءتۇسىپ، وتىز بەس جاسقا كەلسە دە، وزىنە ءالى سابيدەي بولىپ كورىنەتىن بۇيرا باس بالاسىنا قاراعىشتاپ، تەلمەڭدەيدى دە وتىرادى.
ۇيلەنگەندەرىنە ون ەكى جىلداي ۋاقىت وتسە دە، ۇرىسىپ-كەرىسپەك تۇگىلى، ءبىر-بىرىنە «ءشاي» دەسىپ كورمەگەن ەرلى-زايىپتىلار دا توڭ-تورىس. بۇل شاڭىراقتىڭ استىنا شۋاق توگىپ، نۇر شاشىپ تۇراتىن ءماجيتتىڭ سىقىلىقتاپ كۇلگەن قوڭىراۋلى داۋىسى دا ازايىپ بارا جاتقانداي: ءتورتىنشى سىنىپتا وقيتىن ەركە بالا ءوزىنىڭ ون جاسقا تولعانىن تويلاپ، جيىلعان جۇرتتىڭ بارىنە بەتىنەن سۇيگىزگەنىنە، اكەلىنگەن سىيلىقتاردىڭ ءوز بولمەسىندە تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقانىنا تىم ماسايراپ-اق ءجۇر ەدى. بىراق، اكەسى مەن شەشەسىنىڭ اراسىندا الدە ءبىر كەلىسپەۋشىلىكتىڭ بار ەكەنىن سەزىنگەننەن كەيىن، ءبىر قاۋىپتەن سەكەمدەنگەندەي، ۇلكەندەرگە ۇركە قاراپ، جاۋتاڭداي بەرەتىندى شىعارىپتى.
بۇگىن تاڭعى اس ۇستىندە ءبىر-ەكى كەسە شايدى ىسىلداپ-پىسىلداپ وتىرىپ، جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي اپتىعىپ ىشكەن ماۋلەن كەسەسىن توڭكەرەك سالدى دا، كەلىنشىگىنە ادەتتەن تىس اۋەنمەن:
– ءاي، زىليحا، وقۋشىلاردىڭ كانيكۋلى بىتۋىنە دە ەكى-ءۇش-اق كۇن قالدى. مەكتەپتىڭ جۇمىسى باستالىپ كەتەدى. توي-پوي دەپ ءجۇرىپ، قانشا ۋاقىتتى بوسقا وتكىزىپ الدىق، – دەدى.
– ءيا... نە؟ ءبىر شارۋاڭ بار ما ەدى؟ – دەدى زىليحا، كۇيەۋىنىڭ بەتىنە توسىرقاي قاراپ.
– اناۋ كارتوپ ەگەتىن جەردى قاشاپ تاستاۋ كەرەك. مىنە، كوكتەم دە ءوتىپ بارادى. سەن... زىليحا، داۆاي، مىنا ءماجيتتىڭ تابانى قالىڭ رەزەڭكە ەتىگىن تاۋىپ بەر. ەكەۋمىز جەر قاشايمىز. – دەپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى دە، بالاسىنا قاراپ: – ءماجيت، سەن ون جاسقا تولدىڭ. جىگىت بولىپ قالدىڭ. ەندى ماعان كومەكتەسەتىن ۋاقىتىڭ جەتتى. جينال! ءجۇر! – دەدى قاتاڭ داۋىسپەن.
كەمپىردىڭ كوزى شاقشيىپ كەتتى.
– ءاي، ماۋلەن! توقتا!
داريعا باسىنداعى اق جاۋلىعىن سىلكي سىپىرىپ، انانداي جەرگە لاقتىرىپ جىبەردى.
– سەن وسى توي اياقتالعاننان بەرى باسىڭدى بۇتىڭا تىعىپ الىپ، ىشكەنىمىزدى – ءىرىڭ، جەگەنىمىزدى جەلىم قىلىپ ءبىتتىڭ عوي. سەنى جىن قاقتى ما، الدە باسىڭدى بىرەۋ دۋالاپ تاستادى ما؟ اتادان قالعان ءبىر جالعىز دەپ، اۋلەتتى جالعايتىن ءبىر تۇياق دەپ، باسىڭنان قۇس ۇشىرماي وسىردىك قوي سەنى، جارىمجان اكەڭ ەكەۋمىز. جاقسى وقىدىڭ. راحمەت. بەت-بەدەلدى ازامات بولدىڭ. اناۋ ءۇش قاباتتى ەڭ ۇلكەن مەكتەپتى باسقارىپ وتىرسىڭ. ەندىگى مىناۋىڭ نە قىلجاق؟! سەن دە بۇگىن جالعىز ۇلىڭنىڭ اماندىعى مەن ساۋلىعىن قۇدايدان تىلەپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ الدە، تىلەمەيسىڭ بە؟ قابىرعاسى قاتىپ، بۇعاناسى بەكىمەگەن ون جاستاعى بالاعا جەر قاشاتۋ دەگەن نە سۇمدىق!
– اپاتاي، اشۋلانباڭىزشى. داۆلەنيەڭىز كوتەرىلىپ كەتەدى. قۇداي ءۇشىن... – زىليحا ەنەسىن قۇشاقتاي الىپ، ەكى بەتىنەن شوپىلدەتىپ سۇيە باستادى.
ەسىكتى «تارس» ەتكىزىپ جاۋىپ كەتكەن اكەسىنىڭ سوڭىنان ءماجيت تە تومپاڭ قاعىپ ىلەسە جونەلگەن.
سالدەن سوڭ، بۇتىنا شالبار، اياعىنا ءۇپ-ۇلكەن ەتىك كيىپ، باسىنا ورامالىن شارت بايلاپ العان زىليحا دا دالاعا شىقتى. قولىندا – كۇرەك.
– ءاي، زىليحا، سەن پىسىقسىماي-اق قوي. اپامنىڭ قاسىندا بول، ءدارىسىن بەر، – دەدى ماۋلەن.
زىليحا ءبىر ءسات قالت تۇرىپ قالدى دا، كۇرەگىن سەلقوس سۇيرەتىپ، ماۋلەننىڭ قاسىنا جاقىندادى. بۇل كەزدە ءماجيت ەسىك الدىندا جاتقان ۇساق تاستاردى تەپكىلەپ، وزىمەن-ءوزى اۋرە بولىپ تۇرعان.
– ماۋلەن... ايتشى... ساعان نە بوپ ءجۇر؟ – دەدى زىليحا، – ءوزىم بىلگەلى سەنىڭ مۇنداي مىنەزىڭدى ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىن. ساعان نە بولدى؟
– ال ساعان نە بولىپ ەدى.... سوندا؟.. باياعىدا...
– تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
– وسى، سوناۋ الماتىدان ات سابىلتىپ تويعا كەلگەن الگى... ساكەن... سول – سەنىڭ بايىڭنىڭ دوسى ما؟ الدە سەنىڭ بۇرىنعى كوڭىلدەسىڭ بە؟
زىليحانىڭ سۇلۋ ءوڭى سۇپ-سۇر بولىپ، سوستيعان كۇيىندە تۇرىپ قالدى. قاپ-قارا، ۇزىن كىرپىكتەرى شىقتانىپ، بوتا كوزدەرى الدەبىر تەرەڭ تۇڭعيىققا ءسىڭىپ بارا جاتقانداي.
– سەن... نە دەپ تۇرسىڭ؟ – دەپ كۇبىرلەگەندەي بولدى.
– «نە دەپ تۇرسىڭ؟» دەيدى. «ول مەدينستيتۋتتا وقىسا دا، دوسىڭ عوي، كۋرستارستارىڭمەن قوسىپ شاقىر. كوپتەن بەرى كورىسكەن دە جوقپىز» دەگەن سەن ەدىڭ عوي. ەندى ءوپ-وتىرىك تاڭ قالعان بوپ تۇرسىڭ.
– ماۋلەن، نە ايتىپ كەتتىڭ، ول سەنىڭ ەڭ جاقىن دوسىڭ ەمەس پە ەدى؟
– دوس!.. ءيا، دوس! سول دوستىعىنان عوي، مەنىڭ مىنا جالعىز بالام دا ءدال سونىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي. بىلەگىندەگى جالپاق قالىنا دەيىن... تويدا ماجيتپەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتتەرى تۇر عوي، قاراساڭشى!
– يديوت! – زىليحا كۇرەگىن لاقتىرا سالىپ، قوس قولىمەن بەتىن باسقان كۇيى ۇيگە قاراي تۇرا جۇگىردى.
– ءاي، سەن دە بارا بەر! – دەپ زەكىدى ماۋلەن بالاسىنا.
* * *
ءماجيت ءوز بولمەسىنە كىرە سالىسىمەن، توسەگىنە شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتا كەتتى. تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنەن جاسقانىپ، بەتىن كولەگەيلەي بەرىپ ەدى، بىلەگىندەگى قاپ-قارا قال كوزىنە وتتاي باسىلدى. شوشىپ كەتكەندەي، قولىن تەز سەرپىپ جىبەرگەنىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. اكەسىنىڭ جاڭاعى ايتىپ تۇرعانى – وسى قال.
بالانىڭ كوز الدىنا الماتىدان تويعا كەلگەن ساكەن اعاسىنىڭ بەت-بەينەسى ەلەستەي جونەلگەن. ونىڭ كولىكتەن تۇسە سالىپ، مۇنى شاقىرتىپ الا قويعانى، «وي، ماۋلەنتاي، ون جاسقا تولدىڭ با، ۇلكەن جىگىت بولدىڭ با؟» دەپ، ءۇش رەت كوككە كوتەرىپ، بەتىنەن، ماڭدايىنان سۇيگەنى، سونسوڭ سومكەسىنەن ءبىر قوراپتى شىعارىپ، ونىڭ ىشىنەن التىندالعان، جارقىلداعان قالتا تەلەفونىن سۋىرىپ الىپ، «ماعان زۆانداپ تۇر» دەپ قولىنا ۇستاتقانى... ءبارى-ءبارى بۇگىنگىدەي ەسىندە. «سوندا... بۇل كىسى...» دەپ الدەنەنى ويلاعىسى كەلدى دە، ورنىنان تۇرىپ، قاتتالعان كۇيىندە ۇستەل ۇستىندە جاتقان فوتوسۋرەتتەردى ءبىر-بىرلەپ قاراي باستادى. مىنە، مىنا سۋرەتتە ساكەن اعاسىنىڭ تىزەسىنە وتىرىپ الىپ، ونىڭ تاناۋىنا ساۋساعىن تيگىزىپ، كۇلىپ وتىر. ەكەۋى دە ءماز. ال مىنا سۋرەتتە ساكەن اعاسى مۇنى موينىنا مىنگىزىپ، ءوزى ات بولىپ شاۋىپ ءجۇر.
«پاپامنىڭ جاڭا «اۋزىنان تۇسكەندەي» دەگەنى – «ۇقسايدى» دەگەنى عوي. قاي جەرىمىز ۇقسايدى؟ م-م!.. مۇرنىمىز، قاسىمىز. توقتا. كوزىمىز دە ۇقسايتىن سياقتى».
ءماجيت ەزۋ تارتىپ، كۇلىمسىرەي ءتۇستى دە، كەنەت قاباعىن ءتۇيىپ، اۋزىن بۇرتيتا قالدى. سونسوڭ، سۋرەتكە ىزالانا، تەسىلە قاراپ تۇردى دا، ەكى سۋرەتتى دە جىرتىپ-جىرتىپ، اس ۇيدەگى قوقىس جاشىگىنە اپارىپ، تاستاي سالدى.
ول ءوز بولمەسىنە قايتىپ كەلىپ، تاعى دا توسەگىنە قۇلاي كەتتى. توبەگە قاراپ جاتىپ، ساكەن اعا تۋرالى ماماسىنىڭ توي ۇستىندە ايتقاندارىن ەسىنە تۇسىرە باستادى.
ماماسىنىڭ ايتۋى بويىنشا، مۇنىڭ اكەسى مەن ساكەن اعا كىشكەنتاي كۇنىنەن بىرگە ءوسىپتى. ءبىر سىنىپتا وقىپتى. ساكەن اعانىڭ اكەسى وسى اۋىلداعى باستىقتاردىڭ ءبىرى ەكەن، توسەك تارتىپ جاتقان سەيىلجان اتاسى مەن داريعا اجەسىنە ىلعي كومەكتەسىپ، قامقور بولىپ جۇرەتىن جاقسى ادام كورىنەدى. مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن مۇنىڭ اكەسى مۇعالىمدەر وقۋىنا، ساكەن اعا دارىگەرلىك وقۋعا ءتۇسىپ، ەكەۋى دە الماتى قالاسىندا جۇپتارىن جازباي بىرگە ءجۇرىپتى. وقۋلارىن بىتىرگەننەن كەيىن ساكەن اعا الماتىدا قالىپ، مۇنىڭ اكەسى اۋلىنا كەلىپ، مۇعالىم بولعان.
داريعا اجەسىنىڭ ايتۋىنشا، ءوزىنىڭ كۇيەۋى سەيىلجان ساكەننىڭ اكەسى كوشەربايدان ءبىر جىل كەيىن قايتىس بولعاندا، الماتىدا وقىپ جۇرگەن ءماجيت پەن ساكەن ەكەۋى ءبىر قورىمدا قاتار جەرلەنگەن ءوز اكەلەرىنىڭ باسىنا ءمارمار تاستان قۇلپىتاس ورناتىپتى.
«ەگەر ەكەۋى سونشا جاقىن دوس بولسا، مەنىڭ اكەم ساكەن اعانى نەگە جاقسى كورمەي قالعان؟» دەپ ويلادى ءماجيت.
ول باعاناعى ماماسى مەن پاپاسىنىڭ كەرىسىپ قالعان ءساتىن تاعى دا ءبىر ەلەستەتىپ ءوتتى.
ماماسىنىڭ جۇگىرە باسىپ، جىلاپ كەتكەنىنە ءماجيت قاتتى نازالانىپ قالىپ ەدى. قازىرگى جاعدايى قالاي ەكەن؟ قاسىنا بارىپ، ماماسىن جۇباتقانى دۇرىس قوي.
ءماجيت جاتىن بولمەسىنىڭ ەسىگىن اقىرىن اشىپ، ساڭىلاۋدان سىعالاپ قاراپ ەدى، ماماسى تەرىس قاراپ، ءبۇرىسىپ جاتىر ەكەن. باعانا جەر قاشاۋعا كومەكتەسەمىن دەپ كيگەن جۇمىس كيىمدەرىن دە شەشپەپتى.
«ماما» دەپ شاشىنان سيپالاعان ۇلىنىڭ قاسىنا كەلىپ تۇرعانىن سەزسە دە، اناسى ەكى كوزىن تارس جۇمىپ، ءتىس جارمادى. قاباعى قارس تۇيىلگەن اناسىنىڭ جۇزىنە زەر سالا قاراعان بالا، ونىڭ بەتى مەن تاناۋىنىڭ ۇستىنەن تارام-تارام بولىپ جاس اعىپ جاتقانىن بايقادى. ءماجيتتىڭ قارا كوزدەرىنە دە شۇپىلدەپ جاس تولىپ تۇر ەدى.
* * *
سول جاتقاننان بەسىن اۋعانشا ورنىنان تۇرماعان كەلىنىنە الاڭ بولعان داريعا كەمپىردىڭ مازاسى كەتىپ، تۇسكى استان دا ءنار تاتپاعان زىليحانى شايعا شاقىرايىن دەپ، جاتىن بولمەگە كىردى. كىرە سالا بايقاعانى – قاپ-قارا شاشى قالاي بولسا سولاي قوبىراپ، اق سەيسەپتى ۇستىنە قىمتانا جامىلىپ العان كەلىنى تەرەزەگە تەلمىرە قاراپ وتىر ەكەن. زىليحانى مىنانداي قالىپتا كورگەندە، كەيۋانا بايعۇس شوشىنىپ، ابىگەرلەنىپ قالعانى سونشاما، كەلىنىنىڭ قاسىنا سىلق ەتىپ قالاي وتىرا كەتكەنىن بىلمەي قالدى.
– زىقاشجان-اۋ، قالىڭ قالاي، جانىم؟ – دەدى داريعا، كەلىنىنىڭ شاشىن ءبىر قولىمەن رەتتەپ وتىرىپ، – ءجۇر، جۇرە عوي. ءشايىڭدى ءىش. داستارحان جاساپ قويدىم.
– جوق، ىشپەيمىن، اپا. ەشتەڭەگە زاۋقىم سوقپاي، السىرەپ وتىرمىن، – دەدى زىليحا. – ماۋلەن قايدا؟
– ول تۇسكە دەيىن جەر قوپاردى. قازىر قوناق ۇيدە كىتاپ وقىپ جاتىر عوي دەيمىن.
– شاقىرىڭىزشى. وڭاشا اڭگىمەلەسەيىن دەپ ەدىم.
داريعا شىعىپ كەتكەن سوڭ، ىلە-شالا مايكىشەڭدەنىپ العان ماۋلەن كىردى. زىليحا ەسىك كوزىندە سوستيىپ تۇرىپ قالعان كۇيەۋىنە قادالا قاراعاندا، ونىڭ كوزدەرىندەگى جارق-جۇرق ەتىپ تۇرعان وتتى كەكەسىن مەن ىزالى مۇسىركەۋگە شىداي الماعان ماۋلەن توسەكتىڭ اياق جاعىنا وتىرا كەتتى.
– سونىمەن... ماۋلەش، ماعان تاعى دا قانداي جامان اتاقتى جاپسىرماق ويىڭ بار؟ – دەدى زىليحا باسەڭ بولسا دا ىزعارلى داۋىسپەن. – مەن ءوزىمدى سەن ءۇشىن تۋدىم، سەن ءۇشىن ءومىر سۇرەم، قاجەت بولسا، سەن ءۇشىن ولەمىن دەۋشى ەدىم. بىراق ونىمنىڭ ءبارى بەكەر ەكەن. سەن مەنى ءبىر-اق ساتتە جامان اتقا قيىپ، جۇرەگىمدى دال-دۇل ەتىپ جارالادىڭ. جوق، جارالاعان جوقسىڭ، ءوزىڭ ءۇشىن سوعىپ تۇرعان جازىقسىز جۇرەكتى قولقاسىمەن قوسا سۋىرىپ الدىڭ. ءماجيتتىڭ ءتۇرى ساكەنگە ۇقساپ كەتكەنىن كورىپ، ءوزىڭنىڭ ارزان دا ارسىز وي تولعامىڭنىڭ جەتەگىنە ەرىپ، مەنىڭ بەتىمە قارا كۇيە جاعۋعا دەيىن باردىڭ. مەن اپپاق جۇرەگىمدى قولىما ۇستاپ تۇرىپ، الدىڭدا تىزەرلەپ وتىرىپ، ادالدىعىمدى ايتىپ اقتالار ەدىم. بىراق وعان مەنىڭ ايەلدىك، انالىق نامىسىن جىبەرمەيدى. مەن سەنىڭ الدىڭدا نە ءۇشىن اقتالۋىم كەرەك؟ ءتىپتى، اقتالۋ دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىنىڭ اتى قانداي جامان! قىلمىس جاساعان ادام عانا اقتالادى. الدە، سەنىڭ بالا كۇننەن بىرگە وسكەن دوسىڭدى جاقسى كورىپ، سىيلاعانىم ءۇشىن، ونى تويعا شاقىر دەپ كەڭەس بەرگەنىم ءۇشىن قارالانىپ قالىپ پا ەدىم؟ مەنىڭ بۇكىل ويىم دا، ءتىپتى، ماقسات، مۇراتىم دا – تەك سەنىڭ ازاماتتىق مارتەبەڭدى ءوسىرىپ، داڭقىڭدى اسىرۋ عانا. ايتشى، مەن قاي ۋاقىتتا ءوزىم ءۇشىن قام جاساپ، ۇمتىلماسقا ۇمتىلدىم؟ قاشان سوڭعى سانمەن تىگىلگەن كيىمگە قۇمارتىپ، قۇلاعىڭنىڭ قۇرتىن جەدىم؟ اشەكەي-ۇشەكەيگە اۋەس بولىپ، «الايىنشى»، «تاعايىنشى» دەپ ءبىر رەت ايتىپ كوردىم بە؟..
زىليحانىڭ قان-ءسولسىز قۋارعان وڭىنە، كەشكى باتار كۇننىڭ ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ، قىزعىلتتانىپ تۇرعان اششى جاس پەن اشۋعا تولى جانارىنا تىكتەپ قاراي الماسا دا، ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا سالعان بويى ءتىپ-تىك وتىرعان ماۋلەننىڭ بەت جۇزىنەن ەشقانداي قۇبىلىس بايقالار ەمەس. تاس مۇسىندەي ءمىز باقپاعان قالپى.
– وسى سەن ماعان جاپقان جالاڭنىڭ قانداي اۋىر ەكەندىگىن، ماعان قالاي اسەر ەتكەنىن ءبىر ءسات تە بولسا پايىمداپ كورگەن جوقسىڭ عوي دەيمىن؟ – دەدى زىليحا باعانادان بەرى ءوزىن قابىرعاعا سويلەپ وتىرعانداي سەزىنىپ.
ماۋلەن زىليحاعا ەڭسەرىلە بۇرىلدى.
– ادامعا ادامنىڭ ۇقساي بەرەتىنى راس قوي، – دەدى سونسوڭ، – بىراق، «قاسقا ايعىردان قاسقا تۋماسا دا، توبەل تۋادى» دەگەن ءسوز بار. ادامعا ادام دا بەكەر ۇقسامايدى عوي. ەگەر سەن مەنىڭ ورنىمدا بولساڭ، قايتەر ەدىڭ؟ مەن بولىپ ءبىر ءسات ويلانىپ كورشى.
– اتامىز قازاق دانا عوي، – دەدى زىليحا، – وسىنداي جايلاردىڭ بولماي قالماسىن ەسكەرگەن بولار، اياعى اۋىر ايەلدىڭ قۇرساعىنا قادالىپ قاراعان ادامعا دا تۋاشاق ءسابيدىڭ تارتىپ كۇتۋى مۇمكىن دەگەن بۇرىنعىلار.
– سەن وسى جولى ءوزىڭنىڭ ادەبيەتشى عانا ەمەس، سۇڭعىلا ەكەنىڭدى دە انىق بايقاتىپ وتىرسىڭ. ايتقان ءۋاجىڭنىڭ بارىنە نانا بەرەتىن – مەن بالا ەمەسپىن عوي. ەڭ دۇرىسى ءبىز بۇل اڭگىمەنى دوعارايىق تا، ەل مەن جۇرتقا كۇلكى بولماي تۇرعاندا، وسى اۋىلدان باسقا جاققا، ءتىپتى، ءبىر الىس جاققا كوشىپ كەتەيىك. – دەدى ماۋلەن العاش رەت زىليحاعا تىكتەپ قاراپ.
– قاي جاققا؟ الماتىعى كوشسەك دەپ ءجۇرۋشى ەدىڭ عوي؟
– جوق، الماتىنى تۇسىمدە دە كورگىم كەلمەيدى.
– نەگە؟
– بىلمەي وتىرمىسىڭ؟
– ءا! ساكەن بار ەكەن عوي. ساكەن دەگەن – سەن ءۇشىن قارا پالەدەي ءبىر ەلەس. ەندى سول ەلەس تەسكەنتاۋ اسىپ كەتسەڭ دە، قىر سوڭىڭنان قالا قويماس. جۇرەگىڭە ءوزىڭ جۇقتىرىپ العان وسى ءبىر قارا قاسىرەت ۋاقىت شىركىننىڭ الاقانىمەن سۇرتىلە-سۇرتىلە، ءبىر كۇنى جوق بولىپ كەتەر دەپ ۇمىتتەنبەي-اق قوي. كەرىسىنشە، ۋاقىت وتكەن سايىن بۇل قارا تاڭبا ايقىندالعان ۇستىنە ايقىندالىپ، تەرەڭدەي-تەرەڭدەي سۇيەگىڭە دە ءسىڭىپ كەتەتىن شىعار. بىلەسىڭ بە، ماحاببات ساپارىندا بولسا دا، وتباسىلىق ومىردە بولسا دا شەشىلمەستەي ءبىر ءتۇيىن پايدا بولسا، سول ءتۇيىن ءسات سايىن تۇينەكتەلە بەرەدى دە، ءبىر كۇنى تۇبىڭە جەتىپ تىنادى.
– سوندا نە دەمەكشىسىڭ؟
– ەگەر سەن ءوزىڭنىڭ ءسۇيىپ العان ايەلىڭ مەن جالعىز بالاڭنان ايرىلعىڭ كەلمەسە، جازعى دەمالىس كەزىندە ءماجيتتى قاسىڭا ەرتىپ، الماتىعا بار دا، الگى... مەدەتسينيالىق ساراپتاما دەي مە، نەمەنە، سوعان بارىپ تەكسەرىلىڭدەر. سوندا بۇل بالانىڭ اكەسى ءوزىڭ ەكەندىگىڭە كوزىڭ جەتىپ، ءبارىمىز باقىتتى ءومىر سۇرەتىن بولامىز.
– مۇمكىن، سويتەرمىز. – دەدى ماۋلەن ەكى شەكەسىن قوس قولىمەن سىعىمداي ءتۇسىپ.
– اياق استىنان ماعان وسىنشا كۇماندانعانىڭ نە؟ – دەدى زىليحا كۇيەۋىن ءالى دە تۇقىرتا تۇسەيىن دەگەندەي.
* * *
جاسى جەتپىستەن اسقان داريعا كەيۋانا – كەيىنگى كەزدە كوزىنەن عانا قورلىق كورىپ جۇرگەنى بولماسا، ەستۋ قابىلەتىنەن ايىرىلماعان، ساققۇلاق كىسى.
كەلىنىنىڭ بالاسىنا نە ايتقىسى كەلگەنىن بىلگىسى كەلىپ، جاۋلىعىن قۇلاعىنان اسىرا ءتۇرىپ تاستاپ، شالا جابىلعان ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان ەكەۋىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ تۇردى. ماسەلەنىڭ نەگىزى نەمەرەسىنىڭ ساكەنگە تارتىپ تۋعانىنا بايلانىستى ەكەندىگىن بىلگەن ساتىندە-اق، قوس قۇلاعى شۋىلداپ، ەكى كوزى قاراۋىتىپ، تۇرعان ورنىندا قۇلاپ قالا جازدادى. جۇرەگىنىڭ سوعىسى السىرەپ، بۋىن-بۋىنى قۇرىپ، قابىرعانى قارمالاي سيپالاپ، ءوز توسەگىنە زورعا جەتتى.
جالعىز نەمەرەسى كوپ كۇتتىرىپ دۇنيەگە كەلگەننەن بەرى داريعانىڭ كوكەيىنە ەكى ۇداي سەزىم ۇيالاپ العان بولاتىن. ونىڭ ءبىرىنشىسى – وسپەي، ونبەي، كەلە جاتقان وسى اۋلەتتى جوعالتپاي، كەلەر كۇنگە جالعاستىرار تاعى دا ءبىر ءسابيدىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە دەگەن شۇكىرشىلىگى بولسا، ەكىنشىسى – وسى ءسابيدى تۋىتحانادان الىپ كەلە سالىسىمەن، قۇنداعىن شەشىپ، تىرباڭداعان قىزىلشاقانى قىزىقتاپ وتىرعانىندا، ونىڭ بىلەگىندەگى قاپ-قارا قالدى كورىپ، شوشىنا قاراعان ساتىنەن باستالعان ۇرەيلى سەزىم بولاتىن. ول ۇرەي بالا بىلەگىندەگە قارا قالدى جاماندىققا جورىپ ىرىمداعاننان ەمەس، سول قارا قال كەۋدەسىنىڭ تۇكپىرىندەگى تاس زىنداندا وتىز التى جىلدان بەرى ماڭگى قۇلىپتالعان قۇپياسىنىڭ كىلتىندەي، جۇرتقا سونى جايىپ سالاتىن كۋاگەرىندەي بولىپ كورىنگەندىگىنەن ەدى.
سول قارا قال بالانىڭ بىلەگىندە ەمەس، ءوزىنىڭ جۇرەگىندە تۇرعانداي كورىنىپ، قاتتى تىتىركەندىرىپ، ۇرەيلەندىرىپ جىبەرگەن.
بالاسى مەن كەلىنىنىڭ اراسىنا ماڭگى جىمداسپاس جىك ءتۇسىرىپ، جۇرەكتەرىنە ەشقاشان ايىقپاس كۇدىك پەن كۇمانعا تولى قايعى-قاسىرەت ورناتقانداي بولعان جازىعى جوق ساكەننىڭ اكەسى كوشەربايدىڭ بىلەگىندە دە تۋرا وسىنداي قارا قال بار ەدى. سول قاپ-قارا قالى بار جۇندەستەۋ بىلەگى مۇنىڭ قىپشا بەلى مەن قىل مىقىنىنا قانشا رەت وراتىلدى دەسەڭشى!
كوشەرباي ءوزىنىڭ بۇل قاپ-قارا قالىن «قۇدايدىڭ ءوزى تارتۋ ەتكەن نىسانا، بىلەكتىلىك پەن جۇرەكتىلىكتىڭ بەلگىسى» دەپ ماقتان ەتەتىن.
ول جىلقى فەرماسىنىڭ باستىعى ەدى دە، مۇنىڭ كۇيەۋى سەيىلجان باس جىلقىشى بولاتىن. بۇلار فەرمانىڭ ورتالىعى بولىپ سانالاتىن كىشكەنتاي اۋىلداعى قورجىن ۇيدە تۇردى. ۇيلەنگەندەرىنە بەس-التى جىل بولسا دا، داريعانىڭ پۇشپاعى قاناماي، ءبىر شيكىوكپەنى اڭساۋمەن كۇن وتكىزىپ جاتقان جاس جۇبايلاردىڭ قاباعىنداعى كىربەڭ قىراۋ ۋاقىت وتكەن سايىن مۇزعا اينالىپ بارا جاتقانداي ەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، سەيىلجان ءوزى ۇيرەتپەكشى بولعان اساۋدان جىعىلىپ، جامباسىن سىندىرىپ الدى دا، ۇزاق ۋاقىت وبلىستىق اۋرۋحانادا ەمدەلىپ جاتتى. مىنە، سول كەزدەردە كوپ ۋاقىتتان بەرى داريعاعا ىنتىق بولىپ، كوڭىلىن بىلدىرە الماي جۇرگەن كوشەرباي ءوزىنىڭ دىتتەگەن ماقساتىنا جەتىپ تىنىپ ەدى.
كوپ ۇزاماي-اق داريعا بالا كوتەرىپ، سەيىلجاننىڭ شاڭىراعىنا شاتتىق ورنادى. اقجارىلقاپ داۋرەن باستالدى. دۇنيەگە ءسابي كەلىپ، ونىڭ اتىن كوشەربايعا قويعىزدى. كوشەرباي: «بۇل بالا جولبارىستاي قايراتتى، ارىستانداي ايباتتى بولسىن! اتىن ماۋلەن دەپ قويامىن. بىلەسىڭدەر مە، جولبارىستىڭ كۇشىگىن «ماۋلەن» دەپ اتايدى عوي!» – دەپ، قولىنا ۇستاپ تۇرعان ايعىر ستاقانعا تولتىرىلا قۇيىلعان اق اراقتى تۇبىنە دەيىن بىراق ءسىمىرىپ، قالىڭ قارا مۇرتپەن كومكەرىلگەن قىپ-قىزىل ەرىندەرىن ءبىر ءشۇيىرىپ قويىپ، اۋزىن الاقانىمەن باسىپ، ۇزاق تۇرىپ قالىپ ەدى، سوندا.
داريعا ءوز نارەستەسىنىڭ كوشەربايعا تارتپاي وزىنە تارتۋىن تىلەپ، جاراتۋشى يەگە كۇندە جالبارىناتىن. اقىرى، سول تىلەگى ورىندالىپ، ماۋلەن شەشەسىنە تارتقان – قاراتورىنىڭ ادەمىسى دەيتىندەي جىگىت بولىپ ءوستى.
وڭ جامباسىنان قاتتى مەرتىككەن سەيىلجاننىڭ وسى كەمدىكتەن كورمەگەن بەينەتى جوق: ات قۇلاعىندا ويناپ جۇرگەن ارىستانداي ازامات بالداققا بايلانىپ قالعان سوڭ، اتقا دا ءوزى مىنە المايتىن بولدى. جىلقى دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن اتجاندى بايقۇس شۇرقىراپ جۇرگەن جىلقى ۇيىرلەرىن كورگەندە، بىرەسە كۇلىمسىرەپ، بىرەسە جىلامسىراپ تۇرعانداي، ءبىر وزگەشە كەيىپكە ەنۋشى ەدى. سىرتقى جۇرت «شويناق سەيىلجان» دەپ اتاپ كەتكەنىنە ىشتەي نامىستانىپ جۇرسە دە، ءوز اتۇستارى ماۋلەن دۇنيەگە كەلگەن سوڭ بۇكىل قايعى-قاسىرەتى بىراق كۇندە كوككە ۇشىپ كەتكەندەي، ءوڭى نۇرلانىپ، ءوزى قىرلانىپ شىعا كەلدى.
ول قۇنداقتاۋلى بوپەسىن اۋەكتەپ وتىرىپ:
اينالايىق بالادان –
تاۋىپ العان دالادان.
دالادا بالا جاتا ما،
ءتۇسىپ قالعان عوي شانادان.
– دەگەن ولەڭدى قايتا-قايتا اندەتىپ ايتقان سايىن، داريعانىڭ جۇرەگى ءدىر-ءدىر ەتىپ، وزىنەن-ءوزى قۋىستانىپ، بەت قۇبىلىسىن سەزدىرمەيىن دەپ، تەرىس اينالىپ كەتەتىن. بىردە، «وسى ولەڭىڭدى قويشى!» دەپ ايتا جازداپ بارىپ، تەز تيىلا قالعىنى دا بار. داريعا ءار كەزدە ءسال نارسەدەن سەيىلجاننىڭ كۇدىگى ويانىپ كەتە مە دەپ قاۋىپ-قاتەر ۇستىندە جۇرگەندەي بولاتىن. سوندىقتان بولار، كوشەربايدى ماڭىنا جۋىتپاق تۇرماق، ونىڭ قاراسىن كورسە بولدى، جاۋ كورگەندەي شوشىنىپ، تەزىرەك كوزدەن تاسا جەرگە قيىستاپ كەتۋگە ىڭعايلانار ەدى. كوشەرباي دا كوڭىلدەسىنىڭ جايىن تەرەڭ تۇسىنگەندەي، بۇلاردىڭ بۇرىنعى قارىم-قاتىناستارىن ەسكە سالاتىنداي ەشقانداي قىلىق كورسەتپەدى. ءسويتىپ، سول ءبىر ارقا-باسىن تىتىركەندىرەتىن قوسۇرەي ساتتەر دە بىرتە-بىرتە الىستاپ، ءتىپتى، ۇمىتىلۋعا اينالعانداي بوىپ ەدى.
امال قانشا، اش ارىستانداي بولىپ الدىنان تاعى شىقتى سول ۇرەي! ەندى نە ىستەسە ەكەن؟!
بۇل قۇپيانى تاۋەكەل ەتىپ بالالارىنا اشىپ سالۋعا دا ءداتى بارماق ەمەس. ويباي-اۋ، ودان وتكەن سۇمدىق بار ما، بۇل جالعاندا؟! ءبىر اياعى جەردە، ءبىر اياعى كوردە تۇرعان شاعىندا بۇكىل اۋلەتتىڭ بەتىنە ماڭگى شىركەۋ بولاتىن بۇل كۇنانى، بۇل قىلمىستى قالاي عانا جاريا ەتپەك؟! ءوزى عانا اشكەرەلەنىپ، ءوزى عانا كۇناhار اتالسا، ءبىر ءسىرا، ودان كەيىن مۇنىڭ بالالارى مەن ءۇرىم-بۇتاعى ەل مەن جۇرتقا قاي بەتىمەن قارايدى؟ كۇناhار انالارىنا قارعىس ايتىپ، ءومىر باقي وكسۋمەن، جۇرت كوزىنەن قىسىلىپ-قىمتىرىلۋىمەن وتپەي مە؟!
جوق! داريعا ءوزىنىڭ كەلىنشەك كەزىندە جاساعان وسى ءبىر كۇناسىن ءوز جۇرەگىنىڭ تۇبىنە بەرىك ساقتاپ، جابۋلى قازاندى جابۋلى كۇيىندە قالدىرادى! بۇل قۇپيانى وزىمەن بىرگە كورگە الا كەتەدى!..
داريعا جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن ەكى كوزىن كەزەك سۇرتكىلەپ وتىرىپ، ءوز كۇيەۋى سەيىلجاننىڭ نەمەرەسىن كورمەي، كۇيىنىش پەن كۇدىككە شىرمالماي، ومىردەن ءسال دە بولسا ەرتەرەك ءوتىپ كەتكەنىنە، قۇردىم قۇسانىڭ قۇرىعىنا تۇسپەگەنىنە مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك ەتتى.
جالعىزدىعىنا جانى قۇلازىپ، ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ دە ۇرپاققا جارىماي قالعانىنا مۇڭايىپ جۇرگەن ماۋلەنىنىڭ ءبىر اكەدەن تۋعان ءوز باۋىرى ءدال قاسىندا جۇرگەنىن بىلمەي ومىردەن وتەتىنى دە قانداي ازاپ!
«ەشقاشان بىلمەسىن! بىلمەگەنى وزىنە دە، وزگەگە دە جاقسى!» دەگەن بايلام جاسادى كەمپىر.
