باشقۇرتتار - رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى باشقۇرتستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بايىرعى حالقى. بۇكiل الەمدiك جيىنتىق سانى 1990 مىڭداي (2009). ولاردىڭ 27 پايىزى ءوز رەسپۋبليكاسىنان تىس ولكەنi مەكەندەيدi. قازاقستاندا باشقۇرت حالقىنىڭ 21 وكىلى تۇرادى. وزدەرiن باشقورت دەيدi. قايسىبiر كورشi حالىقتار ولاردى يستاك دەپ اتاعان ەكەن. كەيبiر زەرتتەۋشiلەر باشقۇرت اتاۋىن تاتاردىڭ باشقا يۋرت (وزگە جۇرت) سوزiمەن بايلانىستىرادى. قازiرگi تاتار ۇلتىنىڭ قۇرامىنا كiرگەن تەپتيارلەر دە باشقۇرتقا جاقىن ەتنوگرافيالىق قاۋىم. باشقۇرتتار كورشiلەس ورىنبور، چەليابi, قورعان، ساراتوۆ، سامارا، پەرم وبلىستارىن دا مەكەندەيدi. ولاردىڭ شاعىن توبى قازاقستان مەن ورتا ازيادا بار. انتروپولوگيالىق جاعىنان باشقۇرتتار بiر تەكتi ەمەس. سولتۇستiك-باتىسىنداعىلار ەۋروپەيدتiك ءناسىلدiڭ شىعىس توبىنا جاتادى. بiر بولiگi اۋىسپالى ورال ءناسىلiنiڭ سۋبۋرال توبىن قۇرايدى. وڭتۇستiك - شىعىسىنداعىلار قازاقتار سەكىلدى تۇران ناسىلiنە جۋىقتايدى. مۇسىلمان دiنiنiڭ سۋننيت بۇتاعىن تۇتىنادى.
باشقۇرت حالقىنىڭ تiلi مەن مادەنيەتiنiڭ، ەتنوگەنەزiنiڭ بiرجولاتا قالىپتاسۋىنا VII-X عاسىرلارداعى ءار الۋان تۇركi تايپالارى، iشiنارا فيننو -ۋگور تايپالارى، اسىرەسە حI عاسىرداعى قىپشاق تايپاسىنىڭ ىقپالى شەشۋشi اسەر ەتتi. باشقۇرتتار - اتا قونىسىن عاسىرلار بويى سىرتقى جاۋدان قورعاپ كەلگەن جاۋىنگەر حالىق. الايدا 1229 جىلدان باستاپ ەكi عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلعان مونعول ەزگiسi حالىقتى اۋىر كۇيزەلiسكە ۇشىراتىپ، ساياسي-الەۋمەتتiك جاعدايىن قۇلدىراتتى.
1555-1557 جىلدارى ورىس مەملەكەتi باشقۇرت جەرiن ءوز وتارىنا اينالدىردى. شارۋاشىلىققا قولايلى باشقۇرت جەرiنە قونىس اۋدارعان كەلiمسەكتەر جەرگiلiكتi حالىقتى اتا قونىسىنان ىعىستىرۋمەن بولدى. ەرتەرەكتە مىڭداپ مال ايداپ، ءۇيiر-ءۇيiر جىلقى باقسا، ول زامان كەلمەسكە كەتتi. كەڭبايتاق قۇتتى قونىسىندا جاز جايلاۋدا، قۇز كۇزەكتە، قىس قىستاۋدا ەمiن-ەركiن تiرشiلiك ەتكەن حالىق تىعىرىققا تiرەلدi. ەندi جازداي ماسايراپ، قىستاي قالتىراپ اشىعۋدى جاعداي كوتەرمەيتiندiكتەن، باسقا حالىقتاردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiنەن كوپ نارسە ۇيرەنۋ كەرەك بولدى. قونىس تارىلىپ، كوشiپ-قونۋ مۇمكiن بولماي قالدى. وتىرىقشى تۇرمىسقا تولىقتاي كوشiپ ۇلگiرمەگەندiكتەن، ەگiنشiلiك پەن باسقا كاسىپشiلiكتi تولىقتاي مەڭگەرiپ كەتپەگەندiكتەن، قاراپايىم حالىق مىڭداپ ءوز مەكەنiن تاستاپ، اعاش دايارلاۋعا، جۇك تاسۋعا، ماۋسىمدىق جۇمىسقا جالداندى، رۋدنيكتە iستەدi, بالىق اۋلاۋمەن اينالىستى. كەمەمەن، قايىقپەن جۇك تاسىدى. ولار اياۋسىز قاناۋعا ۇشىرادى. بۇقار جىراۋ بابامىزدىڭ «ەل مەنەن جەر ەگiز» دەپ ايتقانىنداي، ەلiنەن، جەرiنەن ايىرۋ-كiمگە بولسا دا اۋىر قاسiرەت. 1798 جىلى ەلدi باسقارۋدىڭ كانتوندىق جۇيەسi ەنگiزiلدi. باشقۇرتتاردى iس جۇزiندەگi اسكەري سوسلوۆيەگە اينالدىرعان كانتوندىق جۇيە 1865 جىلعا دەيiن سوزىلدى.
ورىس ميسسيونەرلەرiنiڭ باشقۇرت حالقىن شوقىندىرىپ، سول ارقىلى ورىستاندىرۋ ارەكەتi جۇرتشىلىق نارازىلىعىن ودان ءارi ءورشiتتi. قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراعان حالىق XVII-XVIII عاسىردا ونداعان رەت كوتەرiلiس جاسادى. 1773-1775 جىلداعى ەمەليان پۋگاچەۆ باستاعان شارۋالار كوتەرiلiسiنە باشقۇرتتار بەلسەنە قاتىستى. باتىرشا دەپ اتاپ كەتكەن مولدا ابدوللا اليەۆ حالىققا ۇندەۋ تاراتىپ، باشقۇرت، قازاق تاعى باسقا تۋىستاس، دiندەس حالىقتاردى ىنتىماقتاسىپ بiرiگۋگە، ورىس وتارشىلارىنا قارسى دiن ءۇشiن «قاسيەتتi عازاۋات سوعىسىن» اشۋعا شاقىرعان. 1755 جىلى مۇزداي قارۋلانعان 50 مىڭ وتارشىلار اسكەرى ناشار قارۋلانعان حالىق جاساعىنا قارسى شىقتى. ءبولiپ ال دا، بيلەي بەر ساياساتىن جۇرگiزiپ، پاتشا وكiمەتi الاۋىزدىق تۋدىرىپ، كورشiلەس تۋىس حالىقتاردى باشقۇرتتارعا ايداپ سالدى، كوتەرiلiسشiلەردiڭ مال-مۇلكiن ءبولiپ بەرمەك بوپ قىزىقتىردى. ەرجۇرەك باشقۇرت حالقى وتارشىلاردىڭ وتتى قارۋىنا قارسى تۇرا الماي، كوتەرiلiس جەڭiلiسكە ۇشىرادى. سان مىڭ ادام قۇربان بولدى، قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىرادى. ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋىپ، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا دەرلiكتەي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە باشقۇرت، قازاق حالىقتارىنىڭ بiر-بiرiنە دەمەۋ، سۇيەنiش بولعان كەزi از ەمەس. بۇل جولى دا ەكi حالىقتىڭ ەرجۇرەك ۇلاندارى جازالاۋشى جاساققا بiرiگiپ قارسى تۇردى. جايىقتان ءوتiپ، قازاقتاردى پانالاعان باشقۇرت جاساقشىلارىن ۇستاپ بەرۋ تۋرالى ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ تالابىن ورىنداۋدان جەرگiلiكتi حالىق باس تارتتى. حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىعىنان قاۋiپتەنگەن وتارشىل وكiمەت باشقۇرتتارعا اتىلاتىن قارۋ-جاراق ۇستاۋعا، ساتىپ الۋعا تىيىم سالدى. تەمiر ۇستاحانالارىن جابۋ، حالىق جيىنىن وتكiزبەۋ سەكiلدi قاتال شارالار قولداندى.
باشقۇرت جەرiنiڭ مەتروپولياعا جاقىن بولۋى، ءۇستi-ۇستiنە اعىلىپ كەلiپ جاتقان قارا شەكپەندiلەردiڭ زورلىق-زومبىلىعى، كوپ عاسىرعا سوزىلعان بوداندىق كيiز تۋىرلىقتى، قىل قۇيرىقتى باتىر ەلدi, بiر كەزدەرi ارىستانشا الىسىپ، جولبارىسشا جۇلىسقان سايىپقىران جاۋىنگەر حالىقتى بۇگەجەكتەۋ، جالتاقتاۋ ەتiپ، جiگەرi قۇم، تiلi توزعان، نامىسى وشكەن ۇلىسقا اينالدىرا جازدادى دەپ سيپاتتاۋشىلار دا بولدى. «گلياديا نا نىنەشنيح باشكير، ترۋدنو پرەدستاۆيت سەبە، چتو ەششە تاك نەداۆنو وني سوستاۆليالي سيلنىي ي ۆوينستۆەننىي نارود، چەرەز كاكيح-نيبۋد ستو لەت نەلزيا ي ۋزنات ەتوگو بۋينوگو ي وتۆاجنوگو نارودا. مەجدۋ تەم يح موجنو سچيتات ليۋدمي وچەن سپوسوبنىمي، وني نە تولكو وبلادايۋت زدراۆىم سمىسلوم، نو پرەدۋسموتريتەلنى ي ناحودچيۆى»، - دەپ جازىپتى حIح عاسىردىڭ ورتا كەزiندە (نارودى روسسي، II ت.،سپب.، 1886. س. 105-109). 1897-1959 جىلدار ارالىعىندا ەدiل جاعالاۋىنداعى ءۇش تۇركi حالقى مەن ورىستار سانىنىڭ ءوسۋ دەڭگەيi مىناداي ەكەن. ورىستار 55,4 ميلليوننان 114113,6 مىڭعا، تاتارلار 3787,1 مىڭنان 4967,7 مىڭعا، چۋۆاشتار 842,8 مىڭنان 1469,8 مىڭعا وسكەن. بۇدان كورiپ وتىرعانىمىزداي، ورىستار سانى 62 جىلدا ەكi ەسەدەن استام وسسە، چۋۆاشتار 74,4%-كە، تاتارلار 31,2%-كە عانا كوبەيگەن. ال باشقۇرتتاردىڭ سانى 1449 مىڭ ادامنان 989 مىڭعا، دەمەك بiر جارىم ەسەدەي كەمiپ كەتiپتi.
حالىق سانىنىڭ ءوز مانiندە وسە الماۋىنىڭ تاعى بiر سەبەبi اسسيميلياتسيانىڭ كەرi اسەرiنەن ەكەنi بەلگiلi. ەرتەرەكتە باشقۇرتتىڭ جارتىسىنا جۋىعى تاتار تiلiندە سويلەگەن. كەڭەس وكiمەتi كەزiندە ورىس تiلدi باشقۇتتار سانى دا كۇرت كوبەيدi. داتكە قۋات بولار بiر نارسە حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ءوسiپ جەتiلۋiمەن، 40-جىلداردان باستاپ باشقۇرت تiلiن انا تiلiم دەپ تانۋشىلار پايىزى باياۋ دا بولسا ءوسiپ كەلەدi. 1959 جىلى 348,7 مىڭ باشقۇرت، دەمەك حالىقتىڭ باقانداي 35 پايىزى تاتار تiلiن انا تiلiم دەپ تانىعان. اسىرەسە رەسپۋبليكانىڭ باتىسى مەن سولتۇستiك وڭiرiندەگi باشقۇرتتاردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگi, مادەنيەتi مەن تiلi تاتارعا اۋىپ كەتكەن. ءوز ۇلتىنىڭ تiلiن انا تiلiم دەپ تانىعاندار 63 جىلدا بىلايشا وزگەرگەن:
| 1926 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | |
| باشقۇرت | 54% | 61,9% | 66,2% | 67,0% | 72,2% |
| تاتار | 98% | 92,1% | 89,2% | 85,9% | 83,2% |
| چۋۆاش | 99% | 90,8% | 86,9% | 81,7% | 78,2% |
دەمەك تاتار مەن چۋۆاشتاردا بۇل كورسەتكiش بiرتiندەپ كەمiپ وتىرسا، ءوز حالقىنىڭ تiلiن انا تiلiم دەپ تانىعان باشقۇرت حالقىنىڭ پايىزى ءوسiپ وتىرعان.
باشقۇرت تiلi تۇركi تiلدەرiنiڭ قىپشاق بۇتاعىنا جاتادى. تۇركولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، تاتار تiلiنiڭ سوزدiك قورىندا باشقۇرت تiلiندە جوق ءسوز كوپ ەمەس. باستى ايىرماشىلىعى - ارابيزم مەن فارسيزم تاتار تiلiمەن سالىستىرعاندا باشقۇرت تiلiندە ازىراق. وزگە قىپشاق تiلiندەگi س ورنىنا ھ, ز فونەمالارى قولدانىلادى: ءسۇت-ءۇوت، السا-ءالۇا، باس-باز، ەسكi-يزكە. ەرەسەك باشقۇرتتار تۇگەلدەي تاتار، ورىس تiلدەرiندە سويلەي الادى. باشقۇرت تiلi - ورىس تiلiمەن قاتار باشقۇرتستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تiلi.
تiلi مەن مادەنيەتi, قورشاعان ورتاسى تاتارعا جاقىن بولعانمەن، باشقۇرت اعايىنداردىڭ ۇلتتىق پسيحولوگياسىندا، نانىم-سەنiمi مەن تۇرمىس-تiرشiلiگiندە قازاققا ۇقساستىعى باسىم. وتارشىلاردىڭ قۋعىن-سۇرگiنiنەن كوپ زارداپ شەككەن قازاق پەن باشقۇرتتىڭ تاعدىر-تالايى بiر. ەكى حالىقتىڭ دا زيالىلارى ازاتتىققا ۇمتىلدى. ولاردىڭ بويىندا كۇرەسكەردىڭ قانى تۋلاپ جاتتى. حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعانى ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ەكi حالىق دومبىرانىڭ قوس iشەگiندەي ەگiز. بiزدiڭ مىڭجىلدىقتان استام ۋاقىت كەلە جاتقان ورتاق تiلiمiز بەن دiنiمiز، سالت-عۇرپىمىز بەن تاريحىمىز، ونەرiمiز بەن مادەنيەتiمiز بار. باشقۇرت - اۋزىنداعىسىن وزگەگە جىرىپ بەرەتiن جومارت، اقشەلەك حالىق. وتە مەيماندوس، قوناق تالعامايدى، ۇيiنە كەلگەن ادامنان بارىن ايامايدى. باشقۇرت پەن قازاقتىڭ بiر-بiرiنiڭ بويىنداعى كەڭپەيiلدiك، جومارتتىق، قايىرىمدىلىق، قاۋىمشىلدىق ءتارiزدi يگi قاسيەتiن، ۇقساستىعىن ءدال تانىپ، تابىسىپ، جاراسىپ كەتەتiنiن كورiپ ءجۇرمiز. قازاقتار بۇرىن باشقۇرت ەلىنە ارقاسىن تىرەپ جاتقان. وڭتۇستiك ورالداعى ورىنبور، چەليابi مەن قورعان ءوڭiرi ەجەلدەن iرگەسi بiر باشقۇرت پەن قازاقتىڭ ورتاق مەكەنi بولعان. وكiنiشكە وراي، ءتۇپ-تامىرى بiر ەكi حالىقتىڭ اراسىن اجىراتىپ اتالعان ءۇش وبلىس رەسەي قۇرامىنداعى ولكەگە اينالىپ، ەل تۇتاستىقتان ايرىلىپ، بارىس-كەلiس سايابىرسىپ قالعان. كوپتەگەن ماقال-ماتەل مەن ناقىل سوزدەرىمىز دە ەكى حالىققا ورتاق. مىسالى: العىس العان – امان، قارعىس العان – ءتامام. تۋرا ءسوزدىڭ توقپاعى مىقتى. كوپ ءسوز جالعانسىز بولماس. ءتىل ءۇشىن باس جاۋاپ بەرەدى. جاقسى كىسى جاردەمشىل. جىلان ۋى تىسىندە، ادام ۋى ىشىندە. بىلىسىڭە قاراي ءجۇرىسىڭ.
باشقۇرتتىڭ تارتىمدى دا قاراپايىم بەينەلەۋ ونەرi, ۇستالىق، زەرگەرلiك، ساندiك بۇيىمدارى تاتار، قازاق تاعى باسقا تۋىس حالىقتاردىڭ كوركەم ويۋلارىنا ۇقساس. قايىستان، تەرiدەن جاسالعان بۇيىمدار، ەر-سايمان، ءۇي جيھازى، ىدىس-اياعى، كيiز باسۋ، كiلەم مەن تەكەمەت توقۋ كاسiبi دە قىپشاق ۇلىستارىنىڭ بارىنە دەرلiك ورتاق. ەرتە كەزدەن-اق ەگiنشiلiك پەن مال شارۋاشىلىعى قاتار دامىپ كەلەدi. قوي-ەشكi مەن سيىر كوپ وسiرiلەدi. ەمدiك قاسيەتi مول قىمىزى مەن ەتi ءۇشiن جىلقى باعىلادى. قىمىزدى تەرiدەن كەڭ ەتiپ تiگiلگەن ۇلكەن سابادا دايارلايدى.
ۇلتتىق تاعامى تاتار مەن قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنا ۇقساس، ەت پەن ءسۇت تاعامىن مولىنان تۇتىنادى. جازدا ءسۇت تاعامىن باسىم جاراتادى، وعان ايران، قاتىق، قۇرت، iرiمشiك، سارى ماي، قايماق، قىمىز جاتادى. سونىمەن قاتار شايقۇمار حالىق. ناننىڭ يىۋاسا، باۋىرساق، توقاش سەكiلدi ءتۇرi بار. ەت تاعامىنا بيشبارماق پەن قۇلداما (كەسپە كوجە) جاتادى. قوناققا قازى-قارتا اسادى. كوپشiلiك ارپا كوجە، ۇن سالعان كوجە ھالما، بالامىق، سالما، چۋرپاريا (پيروجكي) پiسiرەدi, ارپادان، زىعىر مەن بيدايدان تالقان دايارلايدى. ورماندى جەردە تۇرعاندىقتان، ومارتامەن ەجەلدەن اينالىسىپ، بال ونىمدەرىن تۇراقتى پايدالانادى. وزەن، كول جاعالاۋىنا جاقىن ورنالاسقان ەلدi مەكەندەرi تاتار اۋلىنا ۇقسايتىن. وندا كيiز ءۇي مەن جەردەن قازىلعان ۇيدەن باستاپ، كەسەكتەن، ساماننان تۇرعىزعان، شىمنان، بورەنەدەن قالانعان ءۇيدiڭ ءتۇر-ءتۇرi كەزدەسەدi. باشقۇرتتىڭ رۋلىق-تايپالىق ءبولiنiسi عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلگەن. ولار قۇرامىندا يۋرمات، بۋرزيان، ۋسەرگان، قىپشاق، تابىن، قاتاي، ميڭ ت.ب. بار 40 تايپالىق وداققا بiرiككەن. شەجiرە تارقاتۋ-ەل تاريحىن، بايىرعى باستاۋلارىن بارلاپ، زەردەلەيتiن، ۇلتتىق بiتiم-بولمىسىمەن تىعىز قابىسىپ جاتقان تۇتاس بiر ماعلۇمات. قازان توڭكەرىسىنە دەيiن رۋلىق قارىم-قاتىناس iشiنارا ساقتالىپ، بiرنەشە تۋىس جانۇياسى ايماق، ارا، تيۋبا اتالاتىن اۋلەتكە بiرiگەتiن. بەس اتاعا دەيiن قىز الىسپاۋ عۇرپى، امەڭگەرلiك ساقتالعان-دى. باشقۇرت اۋلىندا، بۇكiل باشقۇرت قاۋىمىندا ايەلدiڭ سىيى، ايەلگە قۇرمەت وزگەشە بولاتىن. اجىراسۋ سيرەك. ايەل ەرiنەن اجىراسام دەسە، توركiنi بۇرىن العان قالىڭمال قۇنىن قايتارۋعا ءماجبۇر بولادى. ونسىز ايەل ەكiنشi رەت تۇرمىس قۇرا المايدى، بالالاردى دا اناسىنا قايتارمايدى. بايلار ەكi, كەيدە ءۇش ايەل الاتىن. ايەل بالا كوتەرمەسە، يا دiمكاس بولسا، كەدەيلەر دە قوس قاتىن الاتىن.
قىز 15 جاستان، جiگiت 17 جاستان ۇيلەنە بەرەدi. ۇيلەنۋ ءۇش ساتىدان تۇرادى. 1) قۇدا ءتۇسۋ ىرىمىندا قالىڭمال تولەنەدi. ونىڭ قۇرامىنا مال، اقشا، كيiم-كەشەك تۇرiندەگi كيiت كiرەدi. قۇدا شاقىرىس وتكiزiپ، قىزعا جاساۋ جاسالادى. 2) قالىڭدىق توركiنiندە نەكە قيۋ تويى وتەدi. 3) ەڭ ۇلكەن توي، ۇيلەنۋ تويى، قىز توركiنiندە ءۇش كۇنگە سوزىلادى. العاشقى كۇنi قالىڭدىقتىڭ اتا-اناسى كۇيەۋ جاعىن كۇتەدi. كەلەسi كۇنi قۇدالار قىز توركiنiنە سىي-سياپات كورسەتiپ، قوناق ەتەدi. ءار الۋان ۇلتتىق ويىن، ات جارىسى مەن بالۋاندار كۇرەسiن ۇيىمداستىرادى. سوڭعى كۇنi قالىڭدىق ۇزاتىلار الدىندا سىڭسۋ ايتىپ، تۋعان-تۋىسقانىن ارالاپ، قوشتاسادى. بارعان ۇيگە جەڭiل-جەلپi سىي-تارالعى ۇسىنادى. ءار ءۇي قىزعا اقشا، مال ت.ب. سىيلىق بەرەدi. جاڭا وتاۋعا كiرiپ، اق بوساعانى اتتاعاسىن، دiزەرلەپ ءۇش رەت اتا-ەنەگە، سوسىن باسقا تۋىستارعا سالەم جاسايدى. ۇلىن ۇيلەندiرگەن ەنە ءبارىن كەلiنiنە جۇكتەپ، ءوزi بار جۇمىستان بوسايتىن. باشقۇرتتار جىل سايىن ورازا مەن قۇربان ايتىن، ناۋرىز مەيرامىن اتاپ وتەدi. كوكتەمگi ەگiس جۇمىسى تامامدالعاسىن سابانتوي مەيرامى تويلانادى. سابانتويدا ۇلتتىق ويىن تۇرلەرiنەن جارىس وتكiزiلەدi. بالۋاندار كۇرەسi, ات جارىسى وتەدi.
باشقۇرتتىڭ كوپ جانرلى اۋىز ادەبيەتi قازاق فولكلورىمەن سارىنداس. «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «ەدىل - جايىق»، «ەر تارعىن»، «الپامىس» سىندى ەپوستىق، ليرو-ەپوستىق جىرلارىمىز دا ورتاق. ەجەلدە ءبىزدىڭ حالىقتاردىڭ اراسىندا شەكارا دا بولماعان. ءبىز قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن حالىقپىز. سىيلاستىعىمىزعا ەشقاشان سىزات تۇسكەن ەمەس. تۇرمىس-سالت ەرتەگiلەرiنiڭ باستى كەيiپكەرi تازا تاپقىرلىعىمەن، اقىل-پاراساتىمەن وزبىرلىققا قارسى تۇرىپ جەڭiپ شىعادى. تۋىپ-وسكەن مەكەنiن، اتا-سالتىن، ەل-جۇرتىن ماداقتايتىن قازاقتىڭ الەۋمەتتiك سارىنداعى تولعاۋىنا ۇقساس كەڭ تاراعان ەرەكشە جەتiلگەن جىر قوبايىر اتالادى. ونى ساسەن اتالاتىن جىرشى ورىندايدى. ءار الۋان اۋەزبەن، سىرلى دا شەرلi انمەن ايتىلاتىن «سالاۋات»، «ازامات»، «ۋرال» ءتارiزدi تاريحي جىرلار، كوپشiلiك قىپشاق ۇلىستارىنا ورتاق ءتۇرلi اڭىزدار ەل اۋزىنان ۇرپاقتان ۇرپاققا تاراعان. قىسقا، كۇلدiرگi-سىقاق ەرتەگiلەرi كولاماس اتالادى. ەپوستىق جىردى، تۇرمىس-سالت پەن ماحاببات جىرلارىن مۋزىكا اسپابى سۇيەمەلiمەن جىرشىلار اندەتiپ ورىندايدى.
ءان سالۋ ونەرi دامىعان. ول ەكi ءتۇرلi: 1) وزون (ۇزاق) كوي-جاي ىرعاقپەن سوزىلىپ ايتىلاتىن ءان، بۇعان كونەدەن جەتكەن ليرو-ەپيكالىق اندەر دە جاتادى. 2) قىسقا كوي - شاتتىق ديناميكاعا نەگiزدەلگەن، جىلدام ەكپiنمەن ايتىلادى. بۇل - بيگە ارنالعان ءان. سونداي-اق، ءازiل-سىقاق پەن تۇرمىستىق اندەر بار. قازاقشا تەرمەگە ۇقساس تاقپاق اتالاتىن كۇلدiرگi سىقاق ءانi دە جيi ايتىلادى. مۇڭدى ىرعاقپەن ورىندالاتىن باشقۇرتتىڭ كەيبiر اندەرiنەن حالىقتىڭ اۋىر تاعدىرىن، ارمان-مۇددەسiن سەزەمiز. مىسالى، ۋرال، تەۆكەلەۆ، بۋرانباي، بيش-وتارلىق ەزگiگە قارسى شىعارىلعان اندەر. مۇڭعا تولى ماحاببات اندەرiنە تاشتۋعاي، اشقادار، زۋلحيزا جاتادى. ءاندi جەكە داۋىسپەن دە، قوسىلىپ تا، حورمەن دە ورىندايدى. كەڭ تاراعان مۋزىكا اسپابىنا سىبىزعىعا ۇقساس مۇڭدى ءۇندi قۇراي مەن قازاقتىڭ شاڭقوبىزىنا ۇقساس قوبىز اتالاتىن اسپاپ جاتادى. ەرتەرەكتەگi ەڭ كەڭ تاراعان مۋزىكا اسپابى دومبىرا بولعان ەكەن. بي ونەرi دە بiرشاما دامىعان. توپتالىپ تا، جەكە ورىنداۋشىلار دا بيلەيدi. حالىق تiرشiلiگiمەن، تاريحىمەن بايلانىستى تۇرمىس-سالت بيلەرi, ليريكالىق بي، «زۋلحيزيا»، «گيۋلنازيرا» سەكiلدi ماحاببات بيi, ءازiل-سىقاق بيi «ءۇش باتىر» باشقۇرتتىڭ بي انسامبلiنiڭ ورىنداۋىندا كەڭiنەن تانىمال. كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا وپەرا مەن بالەت، سيمفونيا، سيۋيتا، رومانس جانرى دامىدى. حالىق تەاترى كوپتەپ اشىلدى.
قازان توڭكەرىسىنە دەيiن باشقۇرت ادەبيەتi تاتار تiلiندە دامىپ كەلدi. باشقۇرت ادەبي تiلi كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا قالىپتاستى دەپ ءجۇرمiز. باشقۇرت حالقىنىڭ ۇلتتىق باتىرى، جاۋىنگەر اقىن، سۋىرىپ-سالما يمپروۆيزاتور، جىرشى، تالانتتى اسكەري قولباسشى، جالىندى پاتريوت، ۇگiتشi سالاۆات يۋلاەۆتىڭ ەرەۋiل رۋحى، الەۋمەتتiك يدەيا مەن ازاماتتىق پافوس جىرلاناتىن جالىندى پوەزياسى حVIII عاسىرداعى باشقۇرت ادەبيەتiنiڭ ەڭ تاڭداۋلى ۇلگiسiنە جاتادى. اعارتۋشىلىق باعىتتاعى شىعارماسىمەن ءمالiم كوپ قىرلى اقىن اقموللا تۋىسقان باشقۇرت، قازاق، تاتار حالىقتارى پوەزياسىندا بiردەي iز قالدىرعان. تالانتتى اقىن ءارi قوعام قايراتكەرi, عالىم ءارi پەداگوگ، تiلشi ءارi اۋدارماشى، ەتنوگراف ءارi تاريحشى م.ۇمبەتباەۆتىڭ «جادiگەر» اتتى جيناعى 1897 جىلى جارىق كوردi. زاكي ءۋالي – باشقۇرت حالقىنىڭ باعىنا بىتكەن ادام. ونىڭ اتى 1990 جىلدان باستاپ قانا بۇقاراعا ءمالىم بولا باستادى. وعان دەيىن ءۋاليدىڭ ەسىمىن اتاۋعا، ەڭبەكتەرىن وقۋعا تىيىم سالىندى. زاكي ءۋاليدي – دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەگى ءىرى تۇلعا. ول اراب، پارسى، ەجەلگى تۇرىك، ورىس، اعىلشىن، نەمىس تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن جان. قازان توڭكەرىسىنەن كەيiن كوپ جانرلى باشقۇرت جازبا ادەبيەتi دامىپ، كوپتەگەن تiلگە اۋدارىلدى.
بۇگiنگi باشقۇرتستان - كوپ ۇلتتى رەسپۋبليكا. جەرگiلiكتi باشقۇرتتار ءوز ەلiندەگi حالىقتىڭ تورتتەن بiر بولiگiندەي، دەمەك 25 پايىزىنا جۋىق. رەسپۋبليكاداعى تاتارلار سان جاعىنان باشقۇرتپەن تەڭ تۇسەدi. ورىستار بۇكiل حالىقتىڭ 44 پايىزىن قۇرايدى. جۇزدەگەن مىڭ چۋۆاش، ماري، موردۆا ت.ب. حالىق وكiلدەرi مەكەندەيدi. باسقا حالىقتار مۇندا ءبىرجولا ورنىعىپ قالدى. ۇلتارالىق تiل-ورىس تiلi. مۇنداي دەموگرافيالىق احۋالدا باشقۇرت اعايىندار ءۇشiن انا تiلiن مەملەكەتتiك مارتەبەگە يە ەتۋدەن اۋىر دا ءزارۋ ماسەلە بولماي وتىر. 1959 جىلى 750 ۇلتتىق مەكتەپتە باشقۇرت بالالارىنىڭ جارىم-جارتىسىنا جۋىعى عانا بiلiم الدى. رەسپۋبليكاداعى 70 گازەتتiڭ 12 عانا باشقۇرت تiلiندە جارىق كورگەن. ۇلتتىق سەزىم – بارىپ تۇرعان شەتىن دە نازىك ماسەلەنىڭ ءبىرى. وسەر بۋىننىڭ انا تiلiنiڭ ۋىزىنا جارىپ، تۋعان تiلدiڭ تۇنىعىنا مەيiر قاندىرۋى باشقۇرت حالقىنىڭ تاريحي تانىمىنىڭ ۋىق-كەرەگەسiن تiكەيتiپ، سالت-ءداستۇرiنiڭ iرگەسiن بەكiتۋi ءۇشiن كەرەك-اق. انا تiلiندە جەتiك سويلەي المايتىن ادامداردىڭ كوبەيە تۇسكەنiن وكiنiشپەن ەسكە الا وتىرىپ، باشقۇرتتىڭ حالىق اقىنى مۇستاي كارiم بىلاي دەيدi: «انا تiلi بالاعا وت باسىنان داريدى، ونىڭ بەسiكتەگi جورگەكتە جاتقان كەزiنەن قۇلاعىنا سiڭەدi. ءسال كەشiكتiڭ-اق، بالاعا ءوز انا تiلiن ۇيرەتۋدە، بەينە بiر شەت تiلiن ۇيرەتكەندەگiدەي قيىندىقتارعا دۋشار بولاسىز. بالاعا وت باسىندا، جانۇيادا انا تiلiن ۇيرەتۋ، ونىڭ ءوز حالقىنىڭ رۋحاني قازىنالارىنان سۋسىنداۋىن قامتاماسىز ەتۋ - جوعارى ادامگەرشiلiككە ساي قاسيەتتi پارىز». ۇرپاق الدىنداعى وسىنداي پارىزدى ەسكەرۋسiز قالدىرۋ ورنى تولماس وكiنiشكە ۇرىندىرماق. ءوز ۇلتىن رۋحاني جاعىنان تۇلەتۋدi ماقسات تۇتقان زيالى قاۋىمنىڭ باستاۋىمەن 90-جىلداردان كەيiن باشقۇرت تiلiن وقىتىپ ۇيرەتۋدە بiراز تىندىرىلعان شارۋا بار. ەل مەن حالىقتىڭ دانالىعى ءوزiنiڭ ۇلتتىق مۇددەسiن دۇرىس تۇسiنۋگە قابiلەتتiگiندە دەپ تۇسiنەدi باشقۇرت زيالىلارى. دەمەك، ءار ازاماتتىڭ ادامدىق قاسيەتi ءوز حالقىن قۇرمەتتەۋiمەن، ءوز انا تiلiن ەركiن مەڭگەرۋiمەن، ۇلتجاندىلىعىمەن ولشەنبەك.
ەلدiڭ ەلدiگiنە، ەردiڭ ەرلiگiنە ەلەۋلi سىن بولاتىن كۇردەلi جاعدايدىڭ تۋاتىن كەزi بار. باشقۇرتستاندا ءوزiنiڭ تاريحي تاعدىرى جاعىنان كوپ عاسىر بويى الۋان ءتۇرلi, كوپ تiلدi حالىق قۇرىلىمى پايدا بولدى. ۇلتتىق iزگiلiك، ۇلتارالىق قاتىناستاعى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ، اسىرەسە ورىس حالقىمەن دايەكتi قاتىناستى ورناتۋ، قايشىلىق پەن تۇسiنiسپەۋشiلiكتiڭ دەر كەزiندە الدىن الۋ باشقۇرت حالقىنىڭ قايتا ورلەۋi ءۇشiن اۋاداي قاجەت. باشقۇرت جەرiنiڭ استى-ءۇستi تۇنعان بايلىق، جەرiنiڭ 40 پايىزى - ورمان. ءار الۋان شارۋاشىلىققا قولايلى سۋلى-نۋلى، ورمان-توعايلى، قارا توپىراقتى دالالى. قىمىزبەن ەمدەيتiن ساناتوري، دەمالىس ءۇيi كوپ. قازبا بايلىقتىڭ ءتۇر-ءتۇرi بار. اسىرەسە مۇناي مەن گاز ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋدەگi ماڭىزدى بايلىق كوزi بولىپ وتىر. سول بايلىق ۇستاعاننىڭ قولىندا، تiستەگەننiڭ اۋزىندا كەتپەسiن دەسەك، ونى ۇقىپتىلىقپەن حالىق مۇددەسiنە جۇمساي بiلۋiمiز كەرەك. ساياسي تياناقتىلىق، تەرريتوريالىق تۇتاستىق، الەۋمەتتiك جەتiستiك پەن ەكونوميكالىق پارمەندiلiك جاعدايىندا ۇلتتىق قاسيەتتiڭ التىن ارقاۋىن ساقتاي بiلۋ ماسەلەسi دە بۇگiنگi زيالى قاۋىمدى تولعاندىرۋدا. داتكە قۋات بولار بiر نارسە جاس تۇركi مەملەكەتتەرiنiڭ قول-اياعىن باۋىرىنا جيناپ، ەڭسەسiن كوتەرە باستاعان، بايراعىن تiگiپ بوي تۇزەي باستاعان شاعىندا دەموكراتيالىق قايتا قۇرۋدىڭ ارقاسىندا باشقۇرت رەسپۋبليكاسى رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىندا ايرىقشا ستاتۋسقا يە بولدى. ءوز ەلiنiڭ حالىقتىق سيپاتىن، ۇلتتىق بولمىسىن قالىپتاستىرۋدا تiل مەن دiلگە، رۋح پەن ونەگەگە، يماندىلىق پەن ادامگەرشiلiككە نەگiزدەلگەن رۋحاني بايلىقتى مولايتۋعا باشقۇرت اعايىندار زور ءمان بەرۋدە.
ۇرپاق تاربيەسi - بۇكiل حالىقتىق iس دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا العان زيالى قاۋىم وسەر ۇرپاقتى العىر دا ونەرلi, پاراساتتى دا بiلiمدi ەتiپ تاربيەلەۋ ماقساتىمەن زاماندار بويى اتا-بابا سارالاپ جيناقتاعان سىندارلى دا ساليقالى تالiمدiك ءداستۇردi حالىقتىق پەداگوگيكامەن، ەل تاريحىمەن، مادەنيەتiمەن، دiني، رۋحاني قازىناسىمەن تىعىز استاستىرۋ جولىندا ماڭىزدى قادام جاساۋدا. باشقۇرتتىڭ ۇل-قىزدارى «قىلىقتىڭ كiرشiكسiزi-كiشiپەيiلدiك» دەگەندi ەستە تۇتىپ، ادەپتi اتتاپ، يبانى يتەرiپ كەتۋدەن ءوز بويىن اۋلاق ۇستايدى، ابىرويىن بەرiك ساقتايدى. ۇزاق ۋاقىت سىر بۇگiپ بەيماعلۇم جاتقان باشقۇرت حالقىنىڭ رۋحاني تاريحىنا قاتىستى اششى شىندىقتى بۇگiنگi كۇنi اشىپ ايتۋ تۋعان حالقىنىڭ بۇگiنi مەن بولاشاعى تۋرالى تانىمدىق، تاعىلىمدىق جايلاردى ەسكەرiپ، ەل iرگەسiن توزدىرماۋ ءۇشiن كەرەك.
قازاق ەلi اعاش ۋىقتى، كيiز تۋىرلىقتى بiر ەل بولعان باۋىرلاس حالىققا زور iلتيپات بiلدiرiپ، ولاردىڭ بۇگiنگi قام-قارەكەتiنە، ساياسي-الەۋمەتتiك احۋالىنا كوڭiل ءبولiپ، اڭساپ كورiسەتiن اعايىننىڭ iرگەسiن الىستاتپاي، جاقىنداي تۇسۋiنە دەن قويىپ، جىلى ءسوز، يگi تiلەكپەن رۋحاني دەمەۋ بوپ وتىر. كونە داۋiردەن ءوزiنiڭ اقىل ايتار اقساقالى بار، ءتورت تۇلiك مالى ورiسكە تولىپ مىڭعىرىپ جاتقان باشقۇرت پەن قازاق-تاريحى ورتاق، تاعدىرلاس حالىقتار. ەرتەرەكتە كونەكوز قاريالاردىڭ ەكi حالىقتىڭ باستان كەشكەن زوبالاڭى، جان-دۇنيەسiن جايپاپ وتكەن شەر تولعاۋى، ناۋبەت قاسiرەتi, كورگەن قياناتى تۋرالى كۇرسiنە ايتقان ۇزاق-سونار اڭگiمەسi كوكiرەگiڭدi قارس ايىراتىنداي بولاتىن. قازاق حالقى باشقۇرت اعايىنداردىڭ بارشاعا ايان باۋىرمالدىعى مەن دوس مiنەزiن قۇرمەت تۇتادى. ىنتىماقتاستىق تۇرمىس-تiرشiلiگiمiزدiڭ ءمانi دەپ، بابالارىمىزدىڭ شىنايى دا ادال دوستىققا، بەرەكە-بiرلiككە ۇندەگەنiن ەستە تۇتادى. كۇندiك جولعا شىقسا، كولiك iزدەمەۋ، ايلىق جولعا شىقسا، ازىق iزدەمەۋ-باشقۇرت پەن قازاق حالىقتارى بiرلiگiنiڭ بەلگiسi iسپەتتi. وسىلارمەن ولشەنەتiن ەلدiڭ ەلدiگiن ارىمىزبەن، ادامدىق جۇرەگiمiزبەن الىپ جۇرۋگە جازسىن!
سەيدىن بيزاقوۆ
