Bashqurttar - Reseı Federaııasynyń quramyndaǵy Bashqurtstan respýblıkasynyń baıyrǵy halqy. Búkil álemdik jıyntyq sany 1990 myńdaı (2009). Olardyń 27 paıyzy óz respýblıkasynan tys ólkeni mekendeıdi. Qazaqstanda bashqurt halqynyń 21 ókili turady. Ózderin bashqort deıdi. Qaısybir kórshi halyqtar olardy ısták dep ataǵan eken. Keıbir zertteýshiler bashqurt ataýyn tatardyń bashqa ıýrt (ózge jurt) sózimen baılanystyrady. Qazirgi tatar ultynyń quramyna kirgen teptıarler de bashqurtqa jaqyn etnografııalyq qaýym. Bashqurttar kórshiles Orynbor, Chelıabi, Qorǵan, Saratov, Samara, Perm oblystaryn da mekendeıdi. Olardyń shaǵyn toby Qazaqstan men Orta Azııada bar. Antropologııalyq jaǵynan bashqurttar bir tekti emes. Soltústik-batysyndaǵylar eýropeıdtik násildiń shyǵys tobyna jatady. Bir bóligi aýyspaly Oral násiliniń sýbýral tobyn quraıdy. Ońtústik - shyǵysyndaǵylar qazaqtar sekildi turan násiline jýyqtaıdy. Musylman dininiń sýnnıt butaǵyn tutynady.
Bashqurt halqynyń tili men mádenıetiniń, etnogeneziniń birjolata qalyptasýyna VII-X ǵasyrlardaǵy ár alýan túrki taıpalary, ishinara fınno -ýgor taıpalary, ásirese HI ǵasyrdaǵy qypshaq taıpasynyń yqpaly sheshýshi áser etti. Bashqurttar - ata qonysyn ǵasyrlar boıy syrtqy jaýdan qorǵap kelgen jaýynger halyq. Alaıda 1229 jyldan bastap eki ǵasyrdan astam ýaqytqa sozylǵan monǵol ezgisi halyqty aýyr kúızeliske ushyratyp, saıası-áleýmettik jaǵdaıyn quldyratty.
1555-1557 jyldary orys memleketi bashqurt jerin óz otaryna aınaldyrdy. Sharýashylyqqa qolaıly bashqurt jerine qonys aýdarǵan kelimsekter jergilikti halyqty ata qonysynan yǵystyrýmen boldy. Erterekte myńdap mal aıdap, úıir-úıir jylqy baqsa, ol zaman kelmeske ketti. Keńbaıtaq qutty qonysynda jaz jaılaýda, qúz kúzekte, qys qystaýda emin-erkin tirshilik etken halyq tyǵyryqqa tireldi. Endi jazdaı masaırap, qystaı qaltyrap ashyǵýdy jaǵdaı kótermeıtindikten, basqa halyqtardyń turmys-tirshiliginen kóp nárse úırený kerek boldy. Qonys tarylyp, kóship-qoný múmkin bolmaı qaldy. Otyryqshy turmysqa tolyqtaı kóship úlgirmegendikten, eginshilik pen basqa kásipshilikti tolyqtaı meńgerip ketpegendikten, qarapaıym halyq myńdap óz mekenin tastap, aǵash daıarlaýǵa, júk tasýǵa, maýsymdyq jumysqa jaldandy, rýdnıkte istedi, balyq aýlaýmen aınalysty. Kememen, qaıyqpen júk tasydy. Olar aıaýsyz qanaýǵa ushyrady. Buqar jyraý babamyzdyń «el menen jer egiz» dep aıtqanyndaı, elinen, jerinen aıyrý-kimge bolsa da aýyr qasiret. 1798 jyly eldi basqarýdyń kantondyq júıesi engizildi. Bashqurttardy is júzindegi áskerı soslovıege aınaldyrǵan kantondyq júıe 1865 jylǵa deıin sozyldy.
Orys mıssıonerleriniń bashqurt halqyn shoqyndyryp, sol arqyly orystandyrý áreketi jurtshylyq narazylyǵyn odan ári órshitti. Qýǵyn-súrginge ushyraǵan halyq XVII-XVIII ǵasyrda ondaǵan ret kóterilis jasady. 1773-1775 jyldaǵy Emelıan Pýgachev bastaǵan sharýalar kóterilisine bashqurttar belsene qatysty. Batyrsha dep atap ketken molda Abdolla Alıev halyqqa úndeý taratyp, bashqurt, qazaq taǵy basqa týystas, dindes halyqtardy yntymaqtasyp birigýge, orys otarshylaryna qarsy din úshin «qasıetti ǵazaýat soǵysyn» ashýǵa shaqyrǵan. 1755 jyly muzdaı qarýlanǵan 50 myń otarshylar áskeri nashar qarýlanǵan halyq jasaǵyna qarsy shyqty. Bólip al da, bıleı ber saıasatyn júrgizip, patsha ókimeti alaýyzdyq týdyryp, kórshiles týys halyqtardy bashqurttarǵa aıdap saldy, kóterilisshilerdiń mal-múlkin bólip bermek bop qyzyqtyrdy. Erjúrek bashqurt halqy otarshylardyń otty qarýyna qarsy tura almaı, kóterilis jeńiliske ushyrady. San myń adam qurban boldy, qýǵyn-súrginge ushyrady. El basyna aýyr kún týyp, balapan basyna, turymtaı tusyna derlikteı qıyn-qystaý kezeńde bashqurt, qazaq halyqtarynyń bir-birine demeý, súıenish bolǵan kezi az emes. Bul joly da eki halyqtyń erjúrek ulandary jazalaýshy jasaqqa birigip qarsy turdy. Jaıyqtan ótip, qazaqtardy panalaǵan bashqurt jasaqshylaryn ustap berý týraly Orynbor gýbernatorynyń talabyn oryndaýdan jergilikti halyq bas tartty. Halyqtyń jappaı narazylyǵynan qaýiptengen otarshyl ókimet bashqurttarǵa atylatyn qarý-jaraq ustaýǵa, satyp alýǵa tyıym saldy. Temir ustahanalaryn jabý, halyq jıynyn ótkizbeý sekildi qatal sharalar qoldandy.
Bashqurt jeriniń metropolııaǵa jaqyn bolýy, ústi-ústine aǵylyp kelip jatqan qara shekpendilerdiń zorlyq-zombylyǵy, kóp ǵasyrǵa sozylǵan bodandyq kıiz týyrlyqty, qyl quıryqty batyr eldi, bir kezderi arystansha alysyp, jolbaryssha julysqan saıypqyran jaýynger halyqty búgejekteý, jaltaqtaý etip, jigeri qum, tili tozǵan, namysy óshken ulysqa aınaldyra jazdady dep sıpattaýshylar da boldy. «Glıadıa na nyneshnıh bashkır, trýdno predstavıt sebe, chto ee tak nedavno onı sostavlıalı sılnyı ı voınstvennyı narod, cherez kakıh-nıbýd sto let nelzıa ı ýznat etogo býınogo ı otvajnogo naroda. Mejdý tem ıh mojno schıtat lıýdmı ochen sposobnymı, onı ne tolko obladaıýt zdravym smyslom, no predýsmotrıtelny ı nahodchıvy», - dep jazypty HIH ǵasyrdyń orta kezinde (Narody Rossıı, II t.,Spb., 1886. S. 105-109). 1897-1959 jyldar aralyǵynda Edil jaǵalaýyndaǵy úsh túrki halqy men orystar sanynyń ósý deńgeıi mynadaı eken. Orystar 55,4 mıllıonnan 114113,6 myńǵa, tatarlar 3787,1 myńnan 4967,7 myńǵa, chývashtar 842,8 myńnan 1469,8 myńǵa ósken. Budan kórip otyrǵanymyzdaı, orystar sany 62 jylda eki eseden astam ósse, chývashtar 74,4%-ke, tatarlar 31,2%-ke ǵana kóbeıgen. Al bashqurttardyń sany 1449 myń adamnan 989 myńǵa, demek bir jarym esedeı kemip ketipti.
Halyq sanynyń óz máninde óse almaýynyń taǵy bir sebebi assımılıaııanyń keri áserinen ekeni belgili. Erterekte bashqurttyń jartysyna jýyǵy tatar tilinde sóılegen. Keńes ókimeti kezinde orys tildi bashquttar sany da kúrt kóbeıdi. Dátke qýat bolar bir nárse halyqtyń ulttyq sanasynyń ósip jetilýimen, 40-jyldardan bastap bashqurt tilin ana tilim dep tanýshylar paıyzy baıaý da bolsa ósip keledi. 1959 jyly 348,7 myń bashqurt, demek halyqtyń baqandaı 35 paıyzy tatar tilin ana tilim dep tanyǵan. Ásirese respýblıkanyń batysy men soltústik óńirindegi bashqurttardyń turmys-tirshiligi, mádenıeti men tili tatarǵa aýyp ketken. Óz ultynyń tilin ana tilim dep tanyǵandar 63 jylda bylaısha ózgergen:
| 1926 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | |
| Bashqurt | 54% | 61,9% | 66,2% | 67,0% | 72,2% |
| Tatar | 98% | 92,1% | 89,2% | 85,9% | 83,2% |
| Chývash | 99% | 90,8% | 86,9% | 81,7% | 78,2% |
Demek tatar men chývashtarda bul kórsetkish birtindep kemip otyrsa, óz halqynyń tilin ana tilim dep tanyǵan bashqurt halqynyń paıyzy ósip otyrǵan.
Bashqurt tili túrki tilderiniń qypshaq butaǵyna jatady. Túrkologtardyń aıtýynsha, tatar tiliniń sózdik qorynda bashqurt tilinde joq sóz kóp emes. Basty aıyrmashylyǵy - arabızm men farsızm tatar tilimen salystyrǵanda bashqurt tilinde azyraq. Ózge qypshaq tilindegi s ornyna h, z fonemalary qoldanylady: sút-úót, alsa-alúa, bas-baz, eski-ızke. Eresek bashqurttar túgeldeı tatar, orys tilderinde sóıleı alady. Bashqurt tili - orys tilimen qatar Bashqurtstan Respýblıkasynyń memlekettik tili.
Tili men mádenıeti, qorshaǵan ortasy tatarǵa jaqyn bolǵanmen, bashqurt aǵaıyndardyń ulttyq psıhologııasynda, nanym-senimi men turmys-tirshiliginde qazaqqa uqsastyǵy basym. Otarshylardyń qýǵyn-súrgininen kóp zardap shekken qazaq pen bashqurttyń taǵdyr-talaıy bir. Eki halyqtyń da zııalylary azattyqqa umtyldy. Olardyń boıynda kúreskerdiń qany týlap jatty. Halyqtyń muńyn muńdap, joǵyn joqtaǵany úshin qýǵyn-súrginge ushyrady. Eki halyq dombyranyń qos ishegindeı egiz. Bizdiń myńjyldyqtan astam ýaqyt kele jatqan ortaq tilimiz ben dinimiz, salt-ǵurpymyz ben tarıhymyz, ónerimiz ben mádenıetimiz bar. Bashqurt - aýzyndaǵysyn ózgege jyryp beretin jomart, aqshelek halyq. Óte meımandos, qonaq talǵamaıdy, úıine kelgen adamnan baryn aıamaıdy. Bashqurt pen qazaqtyń bir-biriniń boıyndaǵy keńpeıildik, jomarttyq, qaıyrymdylyq, qaýymshyldyq tárizdi ıgi qasıetin, uqsastyǵyn dál tanyp, tabysyp, jarasyp ketetinin kórip júrmiz. Qazaqtar buryn bashqurt eline arqasyn tirep jatqan. Ońtústik Oraldaǵy Orynbor, Chelıabi men Qorǵan óńiri ejelden irgesi bir bashqurt pen qazaqtyń ortaq mekeni bolǵan. Ókinishke oraı, túp-tamyry bir eki halyqtyń arasyn ajyratyp atalǵan úsh oblys Reseı quramyndaǵy ólkege aınalyp, el tutastyqtan aırylyp, barys-kelis saıabyrsyp qalǵan. Kóptegen maqal-mátel men naqyl sózderimiz de eki halyqqa ortaq. Mysaly: Alǵys alǵan – aman, qarǵys alǵan – támam. Týra sózdiń toqpaǵy myqty. Kóp sóz jalǵansyz bolmas. Til úshin bas jaýap beredi. Jaqsy kisi járdemshil. Jylan ýy tisinde, adam ýy ishinde. Bilisińe qaraı júrisiń.
Bashqurttyń tartymdy da qarapaıym beıneleý óneri, ustalyq, zergerlik, sándik buıymdary tatar, qazaq taǵy basqa týys halyqtardyń kórkem oıýlaryna uqsas. Qaıystan, teriden jasalǵan buıymdar, er-saıman, úı jıhazy, ydys-aıaǵy, kıiz basý, kilem men tekemet toqý kásibi de qypshaq ulystarynyń bárine derlik ortaq. Erte kezden-aq eginshilik pen mal sharýashylyǵy qatar damyp keledi. Qoı-eshki men sıyr kóp ósiriledi. Emdik qasıeti mol qymyzy men eti úshin jylqy baǵylady. Qymyzdy teriden keń etip tigilgen úlken sabada daıarlaıdy.
Ulttyq taǵamy tatar men qazaqtyń ulttyq taǵamdaryna uqsas, et pen sút taǵamyn molynan tutynady. Jazda sút taǵamyn basym jaratady, oǵan aıran, qatyq, qurt, irimshik, sary maı, qaımaq, qymyz jatady. Sonymen qatar sháıqumar halyq. Nannyń ıyýasa, baýyrsaq, toqash sekildi túri bar. Et taǵamyna bıshbarmaq pen quldama (kespe kóje) jatady. Qonaqqa qazy-qarta asady. Kópshilik arpa kóje, un salǵan kóje halma, balamyq, salma, chýrparıa (pırojkı) pisiredi, arpadan, zyǵyr men bıdaıdan talqan daıarlaıdy. Ormandy jerde turǵandyqtan, omartamen ejelden aınalysyp, bal ónimderin turaqty paıdalanady. Ózen, kól jaǵalaýyna jaqyn ornalasqan eldi mekenderi tatar aýlyna uqsaıtyn. Onda kıiz úı men jerden qazylǵan úıden bastap, kesekten, samannan turǵyzǵan, shymnan, bóreneden qalanǵan úıdiń túr-túri kezdesedi. Bashqurttyń rýlyq-taıpalyq bólinisi ǵasyrlar boıy jalǵasyp kelgen. Olar quramynda ıýrmat, býrzıan, ýsergan, qypshaq, tabyn, qataı, mıń t.b. bar 40 taıpalyq odaqqa birikken. Shejire tarqatý-el tarıhyn, baıyrǵy bastaýlaryn barlap, zerdeleıtin, ulttyq bitim-bolmysymen tyǵyz qabysyp jatqan tutas bir maǵlumat. Qazan tóńkerisine deıin rýlyq qarym-qatynas ishinara saqtalyp, birneshe týys januıasy aımaq, ara, tıýba atalatyn áýletke birigetin. Bes ataǵa deıin qyz alyspaý ǵurpy, ámeńgerlik saqtalǵan-dy. Bashqurt aýlynda, búkil bashqurt qaýymynda áıeldiń syıy, áıelge qurmet ózgeshe bolatyn. Ajyrasý sırek. Áıel erinen ajyrasam dese, tórkini buryn alǵan qalyńmal qunyn qaıtarýǵa májbúr bolady. Onsyz áıel ekinshi ret turmys qura almaıdy, balalardy da anasyna qaıtarmaıdy. Baılar eki, keıde úsh áıel alatyn. Áıel bala kótermese, ıa dimkás bolsa, kedeıler de qos qatyn alatyn.
Qyz 15 jastan, jigit 17 jastan úılene beredi. Úılený úsh satydan turady. 1) Quda túsý yrymynda qalyńmal tólenedi. Onyń quramyna mal, aqsha, kıim-keshek túrindegi kıit kiredi. Quda shaqyrys ótkizip, qyzǵa jasaý jasalady. 2) Qalyńdyq tórkininde neke qııý toıy ótedi. 3) Eń úlken toı, úılený toıy, qyz tórkininde úsh kúnge sozylady. Alǵashqy kúni qalyńdyqtyń ata-anasy kúıeý jaǵyn kútedi. Kelesi kúni qudalar qyz tórkinine syı-sııapat kórsetip, qonaq etedi. Ár alýan ulttyq oıyn, at jarysy men balýandar kúresin uıymdastyrady. Sońǵy kúni qalyńdyq uzatylar aldynda syńsý aıtyp, týǵan-týysqanyn aralap, qoshtasady. Barǵan úıge jeńil-jelpi syı-taralǵy usynady. Ár úı qyzǵa aqsha, mal t.b. syılyq beredi. Jańa otaýǵa kirip, aq bosaǵany attaǵasyn, dizerlep úsh ret ata-enege, sosyn basqa týystarǵa sálem jasaıdy. Ulyn úılendirgen ene bárin kelinine júktep, ózi bar jumystan bosaıtyn. Bashqurttar jyl saıyn oraza men qurban aıtyn, naýryz meıramyn atap ótedi. Kóktemgi egis jumysy tamamdalǵasyn sabantoı meıramy toılanady. Sabantoıda ulttyq oıyn túrlerinen jarys ótkiziledi. Balýandar kúresi, at jarysy ótedi.
Bashqurttyń kóp janrly aýyz ádebıeti qazaq folklorymen saryndas. «Qozy Kórpesh – Baıan sulý», «Edil - jaıyq», «Er Tarǵyn», «Alpamys» syndy epostyq, lıro-epostyq jyrlarymyz da ortaq. Ejelde bizdiń halyqtardyń arasynda shekara da bolmaǵan. Biz qyz alysyp, qyz berisken halyqpyz. Syılastyǵymyzǵa eshqashan syzat túsken emes. Turmys-salt ertegileriniń basty keıipkeri taza tapqyrlyǵymen, aqyl-parasatymen ozbyrlyqqa qarsy turyp jeńip shyǵady. Týyp-ósken mekenin, ata-saltyn, el-jurtyn madaqtaıtyn qazaqtyń áleýmettik saryndaǵy tolǵaýyna uqsas keń taraǵan erekshe jetilgen jyr qobaıyr atalady. Ony Sásen atalatyn jyrshy oryndaıdy. Ár alýan áýezben, syrly da sherli ánmen aıtylatyn «Salaýat», «Azamat», «Ýral» tárizdi tarıhı jyrlar, kópshilik qypshaq ulystaryna ortaq túrli ańyzdar el aýzynan urpaqtan urpaqqa taraǵan. Qysqa, kúldirgi-syqaq ertegileri kólámás atalady. Epostyq jyrdy, turmys-salt pen mahabbat jyrlaryn mýzyka aspaby súıemelimen jyrshylar ándetip oryndaıdy.
Án salý óneri damyǵan. Ol eki túrli: 1) Ozon (uzaq) kóı-jaı yrǵaqpen sozylyp aıtylatyn án, buǵan kóneden jetken lıro-epıkalyq ánder de jatady. 2) Qysqa kóı - shattyq dınamıkaǵa negizdelgen, jyldam ekpinmen aıtylady. Bul - bıge arnalǵan án. Sondaı-aq, ázil-syqaq pen turmystyq ánder bar. Qazaqsha termege uqsas taqpaq atalatyn kúldirgi syqaq áni de jıi aıtylady. Muńdy yrǵaqpen oryndalatyn bashqurttyń keıbir ánderinen halyqtyń aýyr taǵdyryn, arman-múddesin sezemiz. Mysaly, Ýral, Tevkelev, Býranbaı, Bıısh-otarlyq ezgige qarsy shyǵarylǵan ánder. Muńǵa toly mahabbat ánderine Tashtýǵaı, Ashqadar, Zýlhıza jatady. Ándi jeke daýyspen de, qosylyp ta, hormen de oryndaıdy. Keń taraǵan mýzyka aspabyna sybyzǵyǵa uqsas muńdy úndi quraı men qazaqtyń shańqobyzyna uqsas qobyz atalatyn aspap jatady. Erterektegi eń keń taraǵan mýzyka aspaby dombyra bolǵan eken. Bı óneri de birshama damyǵan. Toptalyp ta, jeke oryndaýshylar da bıleıdi. Halyq tirshiligimen, tarıhymen baılanysty turmys-salt bıleri, lırıkalyq bı, «Zýlhızıa», «Gıýlnazıra» sekildi mahabbat bıi, ázil-syqaq bıi «Úsh batyr» Bashqurttyń bı ansambliniń oryndaýynda keńinen tanymal. Keńes ókimeti tusynda opera men balet, sımfonııa, sıýıta, romans janry damydy. Halyq teatry kóptep ashyldy.
Qazan tóńkerisine deıin bashqurt ádebıeti tatar tilinde damyp keldi. Bashqurt ádebı tili Keńes ókimeti tusynda qalyptasty dep júrmiz. Bashqurt halqynyń ulttyq batyry, jaýynger aqyn, sýyryp-salma ımprovızator, jyrshy, talantty áskerı qolbasshy, jalyndy patrıot, úgitshi Salavat Iýlaevtyń ereýil rýhy, áleýmettik ıdeıa men azamattyq pafos jyrlanatyn jalyndy poezııasy HVIII ǵasyrdaǵy bashqurt ádebıetiniń eń tańdaýly úlgisine jatady. Aǵartýshylyq baǵyttaǵy shyǵarmasymen málim kóp qyrly aqyn Aqmolla týysqan bashqurt, qazaq, tatar halyqtary poezııasynda birdeı iz qaldyrǵan. Talantty aqyn ári qoǵam qaıratkeri, ǵalym ári pedagog, tilshi ári aýdarmashy, etnograf ári tarıhshy M.Úmbetbaevtyń «Jádiger» atty jınaǵy 1897 jyly jaryq kórdi. Zákı Ýálı – bashqurt halqynyń baǵyna bitken adam. Onyń aty 1990 jyldan bastap qana buqaraǵa málim bola bastady. Oǵan deıin Ýálıdiń esimin ataýǵa, eńbekterin oqýǵa tyıym salyndy. Zákı Ýálıdı – dúnıejúzilik deńgeıdegi iri tulǵa. Ol arab, parsy, ejelgi túrik, orys, aǵylshyn, nemis tilderin erkin meńgergen jan. Qazan tóńkerisinen keıin kóp janrly bashqurt jazba ádebıeti damyp, kóptegen tilge aýdaryldy.
Búgingi Bashqurtstan - kóp ultty respýblıka. Jergilikti bashqurttar óz elindegi halyqtyń tórtten bir bóligindeı, demek 25 paıyzyna jýyq. Respýblıkadaǵy tatarlar san jaǵynan bashqurtpen teń túsedi. Orystar búkil halyqtyń 44 paıyzyn quraıdy. Júzdegen myń chývash, marı, mordva t.b. halyq ókilderi mekendeıdi. Basqa halyqtar munda birjola ornyǵyp qaldy. Ultaralyq til-orys tili. Mundaı demografııalyq ahýalda bashqurt aǵaıyndar úshin ana tilin memlekettik mártebege ıe etýden aýyr da zárý másele bolmaı otyr. 1959 jyly 750 ulttyq mektepte bashqurt balalarynyń jarym-jartysyna jýyǵy ǵana bilim aldy. Respýblıkadaǵy 70 gazettiń 12 ǵana bashqurt tilinde jaryq kórgen. Ulttyq sezim – baryp turǵan shetin de názik máseleniń biri. Óser býynnyń ana tiliniń ýyzyna jaryp, týǵan tildiń tunyǵyna meıir qandyrýy bashqurt halqynyń tarıhı tanymynyń ýyq-keregesin tikeıtip, salt-dástúriniń irgesin bekitýi úshin kerek-aq. Ana tilinde jetik sóıleı almaıtyn adamdardyń kóbeıe túskenin ókinishpen eske ala otyryp, bashqurttyń halyq aqyny Mustaı Kárim bylaı deıdi: «Ana tili balaǵa ot basynan darıdy, onyń besiktegi jórgekte jatqan kezinen qulaǵyna sińedi. Sál keshiktiń-aq, balaǵa óz ana tilin úıretýde, beıne bir shet tilin úıretkendegideı qıyndyqtarǵa dýshar bolasyz. Balaǵa ot basynda, januıada ana tilin úıretý, onyń óz halqynyń rýhanı qazynalarynan sýsyndaýyn qamtamasyz etý - joǵary adamgershilikke saı qasıetti paryz». Urpaq aldyndaǵy osyndaı paryzdy eskerýsiz qaldyrý orny tolmas ókinishke uryndyrmaq. Óz ultyn rýhanı jaǵynan túletýdi maqsat tutqan zııaly qaýymnyń bastaýymen 90-jyldardan keıin bashqurt tilin oqytyp úıretýde biraz tyndyrylǵan sharýa bar. El men halyqtyń danalyǵy óziniń ulttyq múddesin durys túsinýge qabilettiginde dep túsinedi bashqurt zııalylary. Demek, ár azamattyń adamdyq qasıeti óz halqyn qurmetteýimen, óz ana tilin erkin meńgerýimen, ultjandylyǵymen ólshenbek.
Eldiń eldigine, erdiń erligine eleýli syn bolatyn kúrdeli jaǵdaıdyń týatyn kezi bar. Bashqurtstanda óziniń tarıhı taǵdyry jaǵynan kóp ǵasyr boıy alýan túrli, kóp tildi halyq qurylymy paıda boldy. Ulttyq izgilik, ultaralyq qatynastaǵy turaqtylyqty saqtaý, ásirese orys halqymen dáıekti qatynasty ornatý, qaıshylyq pen túsinispeýshiliktiń der kezinde aldyn alý bashqurt halqynyń qaıta órleýi úshin aýadaı qajet. Bashqurt jeriniń asty-ústi tunǵan baılyq, jeriniń 40 paıyzy - orman. Ár alýan sharýashylyqqa qolaıly sýly-nýly, orman-toǵaıly, qara topyraqty dalaly. Qymyzben emdeıtin sanatorıı, demalys úıi kóp. Qazba baılyqtyń túr-túri bar. Ásirese munaı men gaz el ekonomıkasyn kóterýdegi mańyzdy baılyq kózi bolyp otyr. Sol baılyq ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketpesin desek, ony uqyptylyqpen halyq múddesine jumsaı bilýimiz kerek. Saıası tııanaqtylyq, terrıtorııalyq tutastyq, áleýmettik jetistik pen ekonomıkalyq pármendilik jaǵdaıynda ulttyq qasıettiń altyn arqaýyn saqtaı bilý máselesi de búgingi zııaly qaýymdy tolǵandyrýda. Dátke qýat bolar bir nárse jas túrki memleketteriniń qol-aıaǵyn baýyryna jınap, eńsesin kótere bastaǵan, baıraǵyn tigip boı túzeı bastaǵan shaǵynda demokratııalyq qaıta qurýdyń arqasynda Bashqurt respýblıkasy Reseı federaııasy quramynda aıryqsha statýsqa ıe boldy. Óz eliniń halyqtyq sıpatyn, ulttyq bolmysyn qalyptastyrýda til men dilge, rýh pen ónegege, ımandylyq pen adamgershilikke negizdelgen rýhanı baılyqty molaıtýǵa bashqurt aǵaıyndar zor mán berýde.
Urpaq tárbıesi - búkil halyqtyq is degen qaǵıdany basshylyqqa alǵan zııaly qaýym óser urpaqty alǵyr da ónerli, parasatty da bilimdi etip tárbıeleý maqsatymen zamandar boıy ata-baba saralap jınaqtaǵan syndarly da salıqaly tálimdik dástúrdi halyqtyq pedagogıkamen, el tarıhymen, mádenıetimen, dinı, rýhanı qazynasymen tyǵyz astastyrý jolynda mańyzdy qadam jasaýda. Bashqurttyń ul-qyzdary «qylyqtyń kirshiksizi-kishipeıildik» degendi este tutyp, ádepti attap, ıbany ıterip ketýden óz boıyn aýlaq ustaıdy, abyroıyn berik saqtaıdy. Uzaq ýaqyt syr búgip beımaǵlum jatqan bashqurt halqynyń rýhanı tarıhyna qatysty ay shyndyqty búgingi kúni ashyp aıtý týǵan halqynyń búgini men bolashaǵy týraly tanymdyq, taǵylymdyq jaılardy eskerip, el irgesin tozdyrmaý úshin kerek.
Qazaq eli aǵash ýyqty, kıiz týyrlyqty bir el bolǵan baýyrlas halyqqa zor iltıpat bildirip, olardyń búgingi qam-qareketine, saıası-áleýmettik ahýalyna kóńil bólip, ańsap kórisetin aǵaıynnyń irgesin alystatpaı, jaqyndaı túsýine den qoıyp, jyly sóz, ıgi tilekpen rýhanı demeý bop otyr. Kóne dáýirden óziniń aqyl aıtar aqsaqaly bar, tórt túlik maly óriske tolyp myńǵyryp jatqan bashqurt pen qazaq-tarıhy ortaq, taǵdyrlas halyqtar. Erterekte kónekóz qarııalardyń eki halyqtyń bastan keshken zobalańy, jan-dúnıesin jaıpap ótken sher tolǵaýy, náýbet qasireti, kórgen qııanaty týraly kúrsine aıtqan uzaq-sonar áńgimesi kókiregińdi qars aıyratyndaı bolatyn. Qazaq halqy bashqurt aǵaıyndardyń barshaǵa aıan baýyrmaldyǵy men dos minezin qurmet tutady. Yntymaqtastyq turmys-tirshiligimizdiń máni dep, babalarymyzdyń shynaıy da adal dostyqqa, bereke-birlikke úndegenin este tutady. Kúndik jolǵa shyqsa, kólik izdemeý, aılyq jolǵa shyqsa, azyq izdemeý-bashqurt pen qazaq halyqtary birliginiń belgisi ispetti. Osylarmen ólshenetin eldiń eldigin arymyzben, adamdyq júregimizben alyp júrýge jazsyn!
Seıdin Bızaqov
