«قىس كەتىپ، كۇن شىرايى تۇزەلگەن كەزدە تاڭىرىدەي قۇداي ەل تىرشىلىگىنە كەڭشىلىك اكەلدى دەپ ەسەپتەلەدى. ...ەسكى اۋىرتپالىقتىڭ بارلىعى قىسپەن بىرگە كەتىپ، ەندى جاڭا ءۇمىت، جاڭا تىرشىلىك ەسىگى اشىلعان كۇن». قىس قاتتى بولعان بيىلعى جىل تۋرالى ايتىلعانداي بۇل سوزدەردى كوپ جىلدار بۇرىن مۇحتار اۋەزۇلى «سىرشىلدىق سالت ولەڭدەرى» اتتى ماقالاسىندا جازعان. ۇلى جازۋشى ماقالاسىن بىلاي دەپ باستاپتى: «ناۋرىز كۇنشىعىس حالقىنىڭ كوبىنىڭ مەيرامى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە، كوشپەلى تۇركىلەر اراسىندا اراسىندا ەڭ قادىرلى، ەڭ ۇلى مەيرام بولىپ سانالعان».
وسى سوزدەردەن كوكتەمدى قازاقتىڭ جاڭا جىلدىڭ باسى دەپ نەگە تاڭداعانىن تۇسىنۋگە بولادى. قازاقتار الەمنىڭ تابيعي جۇيەلىلىگىن ەجەلدەن تۇيسىنگەن ەل. اعارتۋشى احمەت بايتۇرسىنۇلى ناۋرىز مەرەكەسى تۋرالى بىلاي دەپ جازعان: «جاڭا جىلىمىز – ...شىن ماعىناسىندا جاڭا جىل دەپ ايتۋعا لايىق. كۇن جىلىنىپ، قار ەرىپ، جان-جانۋار جازدىڭ جاقىنداعانىن سەزىپ، كوڭىلدەنگەن كەز. شارۋا ادامدارىنىڭ بەينەتتەن قولى شەشىلىپ، التى اي قىس باققان ارىقتارىن ءۇمىتتى كۇنگە جەتكىزىپ، دەمالىپ وتىرعان كەز. اعاش شوپتەر قار استىنان سىلكىنىپ شىعىپ، گۇلدەنىپ جاسارۋعا دايارلانىپ، كۇن دە قىستاي ءبىر بۇيىرلەپ ءجۇرۋىن قويىپ جوعارى كوتەرىلىپ، ءبۇتىن عالامعا نۇرىن شاشىپ، ءۇيسىزدى ۇيلىمەن تەڭگەرىپ، باي مەن جارلىعا بىردەي ساۋلە بەرۋگە تۇرعان كەز».
ۇلى اقىن ابايدىڭ: «...ول كۇندە ناۋرىز دەگەن ءبىر جازعىتۇرىم مەيرام بولىپ، ناۋرىزداما قىلامىز دەپ توي-تاماشا قىلادى ەكەن. سول كۇنىن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى ەكەن» دەگەن سوزدەرى دە بۇگىنگە جەتىپ وتىر.
ابايدىڭ ءىنىسى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى «قازاقتا جاڭا جىل كۇنىنىڭ اتى – ۇلىس. ...جىل باسىنىڭ اتى ۇلىس ەكەنىنىڭ دالەلى مىناۋ:
ۇلىس كۇنى قازان تولسا، ول جىلى اق مول بولار،
ۇلى كىسىدەن باتا السا، سوندا ولجالى بولار – دەگەن ءتىپتى ەسكى
ماقال» دەپ جازعان.
ۇلىس ءسوزى شىنىدا دا كونە ءسوز، ونىڭ بايىرعى ماعىناسى «ۇلى ءىس» بولسا كەرەك. حالىقتى ابدەن قىسقان سۋىق ماۋسىمنان سوڭ جەڭىلدىك اكەلگەن تابيعاتتىڭ جاڭارۋىن، ءتاڭىرىنىڭ ۇلى ءىسى دەپ تۇسىنگەندىكتەن جاڭا جىلدى ۇلى ءىستىڭ باستاماسى دەپ «ۇل ءىس» اتاپ، كەيىن بۇل «ۇلىس» دەگەن ءبىر سوزگە اينالعان.
قازاقتار كوكتەمدى جىلدىڭ باسى دەپ قابىلداۋدان ءالى دە اينىماي كەلەدى. سەبەبى كوكتەم الەمنىڭ شىن مانىسىندەگى جاڭارۋى. باسقا ەلدەر دە بۇرىن كوكتەمدى جىل باسى دەپ تۇسىنگەن. مىسالى: اعىلشىندار ون سەگىزىنشى عاسىرعا دەيىن جاڭا جىلدى 26 ناۋرىز كۇنى تويلاعان. كورشى ەل رەسەي دە حريستيان ءدىنىن قابىلداعانعا دەيىن جاڭا جىلدى ناۋرىز ايىنىڭ 1 كۇنى قارسى العان.
ال قازاقتار ەجەلدەن جاڭا جىل كوكتەمنەن باستاۋ الادى دەپ بىلگەن. جاڭا جىلدى كوكتەمدە مەرەكەلەۋىنەن ەشقاشان جاڭىلماعان.
«ناۋرىز ءدىن مەيرامى ەمەس، تۇرمىس مەيرامى. ناۋرىز قازاقتىڭ ۇلى مەيرامى بولىپ كەتكەن. قۇربان ايت، ورازا ايتتاردان گورى دەنى دە ساۋ، قادىرى دە ارتىق». سۇلتانبەك قوجانۇلى 1925 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى بەتىندە «ناۋرىز تۋرالى» ماقالاسىندا وسىلاي دەپ جازىپتى.
«قازاق جاڭا جىلى ءدىن اسەرىنەن تازا. بۇل كۇنى ەشبىر قۇلشىلىق، ءدىن ادەتتەرى جاسالمايدى. بار بولعانى – ءبىر-بىرىمەن كورىسىپ: «جاسىڭ قۇتتى بولسىن» – دەيدى». بۇل اقيىق اقىن ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ 1927 جىلى «ناۋرىز» ماقالاسىندا جازعانى.
قازاقتىڭ بايىرعى اتا-بابالارى ۇلىس كۇنى ساقال-مۇرتىن تۇزەپ، شاشتارىن الىپ، جاڭا كيىمدەرىن كيىپ كورشىلەرىن قۇتتىقتايتىن بولعان. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى بارلىق ادامدار وزدەرىنە تىلەگەنىن باسقالارعا دا تىلەيدى.
سول كۇنى قۇشاقتاسىپ كورىسىپ:
امانسىز با، ۇلىس وڭ بولسىن!
اق مول بولسىن، قايدا بارسا جول بولسىن!
ۇلىس باقتى بولسىن،
ءتورت تۇلىگى اقتى بولسىن!
ۇلىس بەرەكە بەرسىن،
بالە-جالا جەرگە ەنسىن! – دەپ جاقسى تىلەكتەر تىلەگەن.
التى كۇن ساداق تارتىپ دايىندالىپ، جەتىنشى كۇنى جامبى اتىسىپ جارىساتىن بولعان. كىمدە-كىم ءبىرىنشى بولىپ، التىن جامبىنى اتىپ تۇسىرسە، سول ادام ءبىر كۇن ەلگە پاتشا بولۋعا ەرىكتى بولىپ، وعان بۇكىل ەل باعىنعان.
بۇل كوجە ءىشۋ – كەلە جاتقان جازبەن ۇشىراسىپ، قارسى الىپ، اس ءىشۋ رەتىنەن اققا كوشۋ. كوجەگە تەك باس سالىپ اسىپ جەۋ – قارلى قىسپەن، قىس تاماعى ەتپەن قوشتاسۋ».
ناۋرىز كوجەگە باسقا دا ءدان-داقىلدار قوسىپ پىسىرگەن. ورازاقىن اسقار اعامىز «بۇل كوجەدە ءبارى بار» اتتى ولەڭىندە:
اشىق بولسىن قوس قاباق،
تاسپەن اتقاندى اسپەن ات.
بەيتانىس تا، تانىس تا،
بۇگىن توردە باس قوناق.
ارپا، بيداي، تارى بار،
قاتىق، مالتا – اعى بار.
ىشىلەتىن، جەيتىننىڭ
بۇل كوجەدە ءبارى بار.
ارينە، قازاقتار جاڭا جىلدى قارسى الۋدا جاقسى تىلەك تىلەپ، داستارحان جايۋمەن شەكتەلمەگەن. جاڭا جىل ۇيگە ەنگەندە، «جالعىز شالا ساۋلە بولماس» دەپ ءۇي تورىنە قوس شىراق جاعىپ قوياتىن بولعان. «جاڭا جىل تازا ۇيگە كىرسە، ول ءۇيدى اۋرۋ-سىرقاۋ، پالە-جالا اينالىپ وتەدى» دەپ سەنىپ ناۋرىز مەيرامىنا دەيىن ءۇي-ءىشىن تازارتقان. «جىل اققا، دانگە، جاۋىنعا كوپ بولسىن» دەپ ىدىستاردى ءسۇت، ايران، شۇبات، شالاپ، ۋىز جانە بۇلاقتىڭ تازا سۋىمەن تولتىرعان. جاڭا جىل كەلەر ءتۇنى بويجەتكەندەر ۇناتقان جىگىتتەرىنە سوعىمنىڭ ەتىن ۋىزعا سالىپ «ۇيقىاشار» اتتى تاعام پىسىرگەن. بوزبالالار ءوز كەزەگىندە «سەلت ەتكىزەر»، «ءدىر ەتكىزەر» دەپ اتالاتىن اينا-تاراق، ساقينا-سىرعالارىن سۇيگەندەرىنە سىيلاپ ءوز سەزىمدەرىن جەتكىزگەن.
كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسەتىن مەزگىلى، ناۋرىز مەيرامىن جاڭارۋ دەپ تۇسىنگەن قازاق حالقى بۇل كۇندەرى قوعامدى جاڭارتۋعا ارەكەت جاساعان. ەل باسشىلارى ات قۇيرىعىن كەسىسىپ ارازداسقانداردى ءبىر داستارحان باسىنا شاقىرىپ تاتۋلاستىرعان. جالعىز-جەتىمدەردى ەل بولىپ ۇيلەندىرىپ، جەكە وتاۋ ەتكەن. «سۇيەككە داق، ەتكە تاڭبا بولماسىن» دەپ كەمباعال، مۇگەدەكتەردى جاقىن تۋىستارىنىڭ قاراۋىنا مىندەتتەپ تاپسىرىپ وتىرعان. جامان جولعا تۇسكەندەردى ەل تالقىسىنا سالىپ، دۇرىس جول كورسەتكەن.
قازاق حالقىنىڭ ءوز ەلىندە ەشكىمدى الالاماي، باۋىرىنا تارتىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ جاتقانىندا دا، كوپتەگەن عاسىرلار بويى تويلانىپ كەلە جاتقان ناۋرىز مەيرامىنىڭ ورنى ەرەكشە.
ءتاڭىرىمىز وسىدان جازباعاي!
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
