تاتارلار - رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى ايىرىقشا ستاتۋسقا يە دەموكراتيالىق قۇقىقتىڭ مەملەكەت سانالاتىن تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بايىرعى حالقى. ولار ەرتە كەزدەن-اق تۇركi تiلدەس iرi ەتنوستىڭ بiرiنەن سانالادى. تەرەڭگە تارتقان تەلەگەي-تەڭiز تاريحى بار، مادەنيەتi مەن ونەرiنiڭ مىڭجىلدىق ءداستۇرi بار، نامىسشىل قىپشاق ۇرپاقتارىنىڭ ۇلكەن بiر بۇتاعى - وسى تاتارلار. رەسەيدiڭ بارلىق وبلىسى مەن ولكەسiنە تاراي قونىستانعان تاتارلار سان جاعىنان رەسپۋبليكادا ورىستاردان كەيiنگi 2-ورىندا تۇر. تمد-نىڭ باسقا ەلدەرiندە دە تاتار دياسپورى بارشىلىق. زەرتتەۋشiلەر «تاتار» اتاۋىن تات-دات-يات (بوتەن) جانە ەر-ار-ير (ەر ادام), دەمەك بوگدە ادام، بوتەن جۇرت دەگەننەن شىققان دەيدi. ەرتەرەكتە ەدiل بويى تاتارلارى وزدەرiن بولگار، قازان نەمەسە، قازانلى دەپ ارقالاي اتاعان. ماريلەر قازان تاتارىن سيۋاس دەپ، ۋدمۋرتتار بيگەر دەپ، قازاقتار نوعاي دەپ اتاعان.
تاتار-تۇركولوگيا الەمiندە تۇرiك سوزiنەن كەيiنگi ەڭ جيi ايتىلىپ كەلگەن اتاۋ. ەۋروپادا تۋىس حالىقتاردى ەرتەرەكتە تۇرiك دەپ اتاۋ ءداستۇرi بولسا، ورىس دەرەكتەمەلەرiندە تۇرiك-تاتار سوزدەرi قاتار اتالادى. بiر قىزىعى تاتار ەتنونيمi كونە داۋiردە تۇركi تايپاسىنىڭ اتاۋى بولماعان. «تاتار» دەگەن اتىن عانا يەمدەنگەنi بولماسا، ولاردى تاتار-مونعولدار ۇرپاعى دەۋگە كەلمەيدi. بەرتiن ۋاقىتقا دەيiن تاتار ءسوزi كوپتەگەن تۋىس حالىقتاردىڭ ورتاق اتاۋى بوپ كەلدi. اتاپ ايتقاندا، حVI-XVIII عاسىرلارداعى ورىس جازبالارىندا ەدiل جاعالاۋى مەن ورال وڭiرiندەگi تۇركi حالىقتارىمەن قوسا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەت ايماعىنداعى ءازىربايجاندار دا، سولتۇستiك كاۆكاز بەن ورتا ازيانىڭ، سiبiردەگi بiراز تۇركi تiلدەس ۇلىستار دا جالپىلاما تاتار اتالعان. كاسپي مەن قارا تەڭiز ارالىعىنداعى كەڭ دالادا كوشiپ-قونعان نوعايلار تiپتi كەڭەس داۋiرiنە دەيiن تاتار اتالىپ ءجۇردi.
ءار حالىقتىڭ انتيكالىق كونە ءداۋiرi, سول حالىق ومiرiندەگi اسا ەلەۋلi كەزەڭ جەتە زەرتتەلمەيiنشە، بۇگiنگi مادەنيەتi مەن ونەرiن، تاريحىن، تiلدiك، ەتنوستىق وزگەشەلiگiن انىقتاۋ قيىن. تاتار حالقىنىڭ شىعۋ، قالىپتاسۋ تاريحىنا قاتىستى عىلىمي زەرتتەۋ مىناداي تۇردە شەجiرە تارقاتادى. III-IV عاسىردا، عۇندار مەن وزگە دە كوپشەلi تايپالاردىڭ شىعىس ەۋروپاعا جاساعان شاپقىنشىلىعى كەزiندە، ودان كەيiن IV-VII عاسىردا تۇرiك قاعاناتى شاپقىنشىلىعى كەزiندە تۇركi تiلدەس تايپالار لەگi ورال ءوڭiرi مەن ەدiل بويىنا اعىلىپ كەلە باستاعان. VII-VIII عاسىردا ازوۆ تەڭiزi جاعالاۋىنان تۇركi تiلدەس بۋلگار تايپاسى اۋىپ كەلiپ، ولار ح عاسىردا ۆولگا - كاما بۋلگارياسى اتالعان مەملەكەت قۇرىپتى. زەرتتەۋشiلەر قازان تاتارلارى ءوزiنiڭ انتروپولوگيالىق، ەتنوگرافيالىق بەلگiلەرiن ەرتەدەگi ەدiل بۇلعارلارىنان ەنشiلەگەن دەيدi. ەدiل - كاما بۋلگارياسىنىڭ بiر كەزدەگi داۋiرلەپ وركەندەگەن مادەنيەتi, ەگiنشiلiك كاسiبi مەن قولونەرi ەدiل بويى، ورال ءوڭiرi تاتارلارىنىڭ تۇرمىس سالتىندا، مادەنيەتiندە ساقتالعان. مۇنداعى تۇركi ۇلىستارى باسقا تايپالارمەن بiرگە 1223-40 جىلدارى مونعول-تاتارلارعا قارسى ەرلiكپەن شايقاسقان. التىن وردادان ءبولىنىپ شىعىپ، ءوز الدىنا وتاۋ تىككەن قازان حاندىعى (1445 - 1552) تاتار اعايىننىڭ العاشقى ۇلتتىق مەملەكەتى ەدى. بۇل مەملەكەتتە ۇلت بولىپ ۇيىسقان تاتار مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسى، ءداستۇرى مەن سالتى قارىشتاپ دامىدى. الايدا كورشىلەس رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ەزگىسىنە ءتۇسىپ، تۇل بولعان العاشقى تۇركى ۇلىسى دا وسى ەل.
پولشادا كۇنى بۇگىنگى دەيىن تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇرپاقتارى – ازداعان تاتار مەن قارايىمدار تۇراتىنى تۋرالى باسپاسوزدە جازىلدى. تاريحي دەرەكتەرگە سايكەس العاشقى تاتار قونىستارى پولياك – ليتۆا كنيازدىگىندە بۇدان 600 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن بەلگىلەنگەن. ورتا عاسىردا پولشا تەرريتورياسىندا يسلام مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋ كەزەڭى بايقالدى – كوپتەگەن مەشىتتەر سوعىلدى، مۇسىلماندار سانى بولسا 200 مىڭعا جەتتى. الايدا، XV –XVI عاسىرلار اراسىندا پولياك تاتارلارى جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن ءسىڭىسىپ، بىرتىندەپ انا ءتىلى مەن سالت-داستۇرلەرىن جوعالتتى. قازىرگى كەزدە 5 مىڭعا جۋىق پولياك مۇسىلماندارىنىڭ تاتار تامىرى بار، ال پولشاداعى مۇسىلمانداردىڭ جالپى سانى 31 مىڭعا جۋىق. («قازاق ادەبيەتى»، 29.04.2009). تاتار حالقىنىڭ كونە داۋiردەگi اتا-بابالارى ۇلان-بايتاق ولكەگە يە بوپ، قارا تەڭiز جاعالاۋىندا بۋلگاريا، حازار قاعاناتى، ەدiل بۋلگارياسى، كەيiنiرەك التىن وردا، قازان، قىرىم، استراحان، قاسىم، سiبiر حاندىعى اتالعان دەربەس مەملەكەتتەر قۇرعان.
ال تاتار ەتنونيمi قازiرگiدەي بiر عانا حالىقتىڭ ۇلتتىق اتاۋى رەتiندە حIح عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىندا عانا تياناقتالدى. بۇگiندەرi بiر حالىقتىڭ قۇرامىنا كiرگەن ۇلىستار تاياۋ عاسىرعا دەيiن تاتار اتاۋىن قابىلداي قويماي، كوپ ۋاقىت وزدەرiن ارقالاي اتاپ كەلگەن. ايتالىق، ەۋروپالىق بولiكتەگiلەر قازانلى، بولعار، ءميشار، ءتيپتار، كەراشون، ناعايبوك، كاچيم، بالقا ليپكا (دەمەك ليتۆا تاتارى) دەلiنسە، استراحان ماعىنداعىلار قوراعاش، يۋرت، كۋندروۆ دەپ سان ءتۇرلi اتالىپ كەلگەن. نەگiزiنەن قىپشاق نەمەسە نوعاي-قىپشاق اتالاتىن ەتنيكالىق توبىنان تۇراتىن باتىس سiبiر تاتارى ەدiل بويىنداعى تۇركiلەردەن وزگەشەلەۋ ەدi. سiبiر تاتارلارى دا وزدەرiن ارقالاي اتاپ كەلگەن. تيۋمەن، توبىل تاتارلارى تيۋمەن وبلىسىنىڭ اۋداندارىنا تاراي قونىستانعان. تار تاتارى ومبى وبلىسىنىڭ تار اۋدانىن مەكەندەيدi. بارابين تاتارى نوۆوسيبير وبلىسىنىڭ اۋداندارىندا تۇرادى. بۇل اتالعان تاتارلار وزدەرiن تۇرعان مەكەنiنە قاراي توبوليك، تارليك، بارابا دەپ اتايدى. بۇحارا وڭiرiنەن قونىس اۋدارىپ كەلگەندەر دە باتىس سiبiر تاتارىنىڭ قۇرامىنا كiرەدi. اۋەلدە ولاردى بولەكتەپ، بۇحارلىق، كەيبiرiن سارت دەپ، ەندi بiر بولiگiن وزبەك دەپ اتاعان. بەرتiن كەلە بۇحارلىقتار دا تاتار اتالىپ، بiر ەتنيكالىق توپقا بiرiككەن. توبىل مەن بارابين تاتارىنىڭ تiلi قازاق تiلiنە وتە-موتە جاقىن بولدى. سوندىقتان دا 1926 جىلعى حالىق ساناعىندا باتىس سiبiر تاتارلارى ءارتۇرلi ۇلىسقا جاتقىزىلعان.
1582 جىلى كوشiم حاندىعى قۇلاتىلعاننان كەيiن، ەرماك باستاعان ورىس شاپقىنشىلىعىنا توتەپ بەرە الماي، اياۋسىز جازالاۋعا، قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراپ، كوپتەگەن تاتار چۋلىم باسسەينiمەن، توبىلعا، ەنيسەي وزەنiنە دەيiن ىعىستى. سiبiر تاتارلارى پاتشا اكiمدەرiنە قارسى الدەنەشە رەت اشىق كوتەرiلiسكە شىقتى. قازان توڭكەرىسىنىڭ قارساڭىندا باتىس سiبiردiڭ جەرگiلiكتi حالقىنىڭ سانى كۇرت ازايىپ، قالىڭ ورىس اراسىندا شاشىراي قونىستانىپ، مۇلدەم ازشىلىققا اينالىپ كەتتi. قازان حاندىعى جويىلعاننان كەيiن ەكونوميكالىق ەزگiنiڭ كۇشەيۋi, ۇلتتىق-رۋحاني قاناۋ، دiني نەگiزدەگi قاتاڭ قۋدالاۋ، حريستيان دiنiن زورلىقپەن تاڭۋعا تىرىسۋ ەدiل بويى مەن ورال ءوڭiرi تاتارىن جاپپاي كوشiپ-قونۋعا ءماجبۇر ەتتi. ورتالىق اۋداننان تاتارلاردىڭ شەتكەرi وڭiرگە ىعىسىپ، ونداعى جەرگiلiكتi تۇركiلەرمەن مادەني-تۇرمىستىق جاقىنداسۋى، ساۋدا-ەكونوميكالىق تىعىز بايلانىسى بiرتۇتاس تاتار ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىن تەزدەتiپ، وعان ءوز ىقپالىن تيگiزدi.
ەتنيكالىق قۇرامى ايتارلىقتاي كۇردەلi, ءارi ۇلان-بايتاق ولكەگە تاراي قونىستانعان بۇگiنگi تاتار حالقىنىڭ جەكە توپتارىنا ءتان ەرەكشەلiك پەن ايىرىم بەلگiلەرi دە اجەپتاۋiر. 1) قازان تاتارى - سان جاعىنان تاتار حالقىنىڭ ەڭ iرi بولiگi. ولار وزدەرiن بۇرىندارى قازانلىق دەپ تە اتاعان. قازان تاتارىنىڭ ارعى تەگi - بۋلگارلار، التىن وردالىق تۇرiكتەر، ونىڭ iشiندە قىپشاقتار. 2) ءميشارلار - سان جاعىنان ەكiنشi ورىنداعى تاتار ەتنيكالىق توبى. ءميشارلاردىڭ تەگiن «بۇرتاس» دەپ اتالاتىن تايپامەن بايلانىستىرادى. كەيiن بۇرتاستار مەكەندەگەن ايماققا نوعاي-قىپشاقتار كوپتەپ كەلiپ جەرگiلiكتi حالىق قىپشاق تiلدi ۇلىسقا اينالعان. 3) تەپتەرلەر - ەجەلگi باشقۇرت جەرiندەگi سان جاعىنان ءۇشiنشi ورىنداعى تاتاردىڭ ەتنيكالىق توبى. تەپتەر اتالاتىن توپتىڭ نەگiزiن باشقۇرتتار قۇراعان. كەيiن بۇل اراعا قاپتاپ اۋىپ كەلگەن قازان تاتارلارى ارالاسىپ، تاتار تiلi ولاردىڭ ورتاق تiلiنە اينالعان. قازiرگi تەپتەرلەر وزدەرiن تاتار ۇلتىنىڭ وكiلiنە جاتقىزادى. 4) ورال ءوڭiرiن مەكەندەيتiن پەرم تاتارىنىڭ ەتنيكالىق ءتۇزiلiسiن نوعاي-قىپشاقتارمەن قوسا ۋگور تايپالارى قۇرايدى دەگەن پiكiر ايتىلادى. 5) نۋكرات تاتارىنىڭ دا ەتنيكالىق كومپونەنتiن قىپشاق-نوعايى مەن بەسەرمەندەر قۇرايدى. 6) ال بەسەرمەندەر بولسا، ۋدمۋرتتار قۇرامىنداعى تاتاردىڭ شاعىن ەتنيكالىق توبى. 7) قاسىم تاتارلارى ورتالىق رەسەيدە ريازان وبلىسىنىڭ قاسىموۆ اۋدانىندا، سانكت-پەتەربۋرگ، موسكۆا سەكiلدi iرi قالالاردا قالىڭ ورىس اراسىندا ازشىلىق بوپ تۇرىپ جاتقانىنا قاراماستان، يسلام دiنiن، تiلiن ساقتاپ قالعان. زورلىقپەن شوقىندىرىلعان قاسىم تاتارىنىڭ شاعىن توبى تiلiنەن دە ايرىلىپ، ورىس بوپ كەتكەن. انتروپولوگيالىق جاعىنان تاتارلار ەۋروپەيدتiك ناسىلگە جاتادى. حالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى قاراتورىلاۋ كەلگەن ەۋروپەيدتiك ءناسىلدiڭ پونتي تيپiنە كەلiڭكiرەسە، ۇشتەن بiرi جيرەن يا سارى شاشتى ەۋروپەيدتiك تيپكە جاتادى. مونگولويدتiك پەن ەۆروپەيدتiك كومپونەنتi ارالاس وڭتۇستiك سiبiر تيپi تاتارلاردىڭ 14 پايىزىن عانا قۇرايدى. سونىڭ وزiندە ولاردا دا ەۋروپەيدتiك كومپونەنت باسىمداۋ.
توتاليتارلىق جۇيە تۇسىندا بۇكiل تۇركi جۇرتىنىڭ، سونىڭ iشiندە تاتار حالقىنىڭ تاريحى دا تولىق ايتىلماي، بۇرمالانىپ كەلگەنi بەلگiلi. اتاپ ايتقاندا، ەرتە كەزدەگi ورىس حالقىمەن تەرەزەسi تەڭ iرگەلi ەل بولعان تاتار اعايىندار – تاريحتان تيەسiلi ۇلەسiن الا الماي كەلگەن حالىق. دالiرەك ايتساق، ورىستار 150 ميلليونداي بولسا، تاتار ۇلتىنىڭ بۇگiنگi جيىنتىق سانى ودان جيىرما ەسە كەم. ونىڭ باستى سەبەبi تاتار حالقى بەس عاسىر بويى بوستاندىق ءۇشiن اۋىر كۇرەس جۇرگiزدi. 1469, 1487, 1506, 1524, 1530, 1545, 1550 جىلدارى شابۋىل جاساعان باسقىنشى ورىس اسكەرىنiڭ شاپقىنشىلىعىنان ءوز جەرiن ەرلiكپەن قورعادى.
تاتار حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ اۋىر قارالى كۇن - 1552 جىلدىڭ 30 تامىزى. 1552 جىلى 2 قازاندا 150 مىڭ اسكەر مەن 150 زەڭبىرەگى بار ورىستار حاندىقتى كۇيرەتتى. قازان قالاسىن الۋ كەزىندەگى باسقىنشىلاردىڭ قانىپەزەرلىگىنىڭ شەكتەن شىققاندىعى سونشالىق، وسى سۇمدىقتى ەستىگەن، الىستاعى ريم پاپاسىنىڭ ءوزى دىندەستەرىن ايىپتاپ، «ەشقانداي ادامگەرشىلىك قاعيداعا ساي كەلمەيدى» دەگەن ەكەن. ورىس اسكەرىنiڭ جويقىن شاپقىنشىلىعى 2 قازانعا دەيiن سوزىلدى. قالانى باسىپ العان ورىس اسكەرى ونداعى حالىقتى قىناداي قىردى. قازان حاندىعى وسىلايشا رەسەي باسقىنشىلارىنىڭ وتارىنا اينالدى. ورىس پاتشالىعىنىڭ تۇركi حالىقتارى جەرiن باسىپ الۋ جولىنداعى القاشقى جورىعى وسىلايشا ءوربiدi. امان قالعان تاتار شارۋالارى قاناۋعا ۇشىرادى. ولارعا ادام ايتقىسىز زورلىق-زومبىلىق كورسەتiلدi. حالىق رۋحاني قاناۋعا تاپ بولدى. پاتشالى رەسەي ورىستاندىرۋ ساياساتىن ماقسات تۇتتى. ەڭبەكشi تاتارلار وزدەرiنiڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرiنەن ءۇستi-ۇستiنە ايرىلدى. حالىق بۇقاراسى الدەنەشە رەت قارۋلى كوتەرiلiسكە شىقتى. ءوز تۋعان ولكەسiنەن شەت ايماققا جاپپاي ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. قازان حاندىعى قۇلاعاسىن، شوقىنۋدان قاشقان جانە بۇدان ەكى عاسىر بۇرىن تىڭ ءومىر ىزدەگەن تاتارلار ورال قالاسى مەن توڭىرەگىنە كەلىپ، قونىس تەپكەن. ولار تەك كاسىپپەن اينالىسىپ قانا قويماي، مەشىتتەر، مەدرەسەلەر جانە مەكتەپتەر اشقان. ەرتە زاماننان رەسەي وتارشىلارىنىڭ قاندى قاقپانىنا تاپ بولىپ، باسىنان بوداندىق تۇمانى ارىلىپ كورمەگەن تاتار حالقىنىڭ كورگەن زوبالاڭى، ۇلتتىق قاسiرەتi از ەمەس. ولاردىڭ مەتروپولياعا تىم جاقىن بولۋى دا قىرۋار كەسiرiن تيگiزدi. 1920 جىلى قازان تاتارلارى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا دەگەن مەملەكەتتiك ستاتۋسىن الدى.
نەبiر قيىن-قىستاۋدى باسىنان وتكەرگەن، كوپ عاسىر بويى بوداندىقتان زارداپ شەككەن تاتار حالقى اسقان ەڭبەكقورلىعىمەن ءوز ۇرپاعىن قۇرىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى. 1926-1939 جىلدار ارالىعىندا عانا تاتارلار سانى جارتى ەسەدەي وسكەن. الايدا بۇل تەك تابيعي ءوسiم عانا ەمەس ەدi. ويتكەنi 1939 جىلى تەپتەرلەر مەن بەسەرمەندەر تاتار تiلدi قاۋىمعا اينالعان مەنزەلين باشكيرلەرi, سونداي-اق قازاق تiلiنە جاقىن ديالەكتiدە سويلەيتiن استراحان نوعايلارى، نوعايباحتار، وڭتۇستiك سiبiر تۇركiلەرi دە ۇلتىن تاتار دەپ كورسەتiپ ۇلگiرگەن ەدi. ءسويتiپ، بۇل داۋiردە ءارالۋان تۋىس ۇلىستاردىڭ تاتار ۇلتى توڭiرەگiنە توپتاسۋى اياقتالعان. ودان كەيiنگi حالىق ساناعى كورسەتكەندەي، 1959 جىلعا دەيiن تاتارلار سانى نەبارi 15,2 پايىزعا، 1970 جىلى 19,3 پايىزعا، 1979 جىلى 8,3 پايىزعا، 1989 جىلى 7 پايىزعا عانا وسكەن. ەرتەدەگi تاتار جانۇيالارى كوپ بالالى بولاتىن. الايدا جىل وتكەن سايىن تاتار ايەلدەرiنiڭ بالا كوتەرۋi ازايىپ، حالىقتىڭ تابيعي وسiمiنە كەرi اسەرiن تيگiزە باستادى. تاتارستانداعى جەرگiلiكتi حالىق بۇكiل تاتار حالقىنىڭ تورتتەن بiرiندەيi عانا. دەمەك، تاتاردىڭ باسىم كوپشiلiگi 75 پايىزعا جۋىعى رەسپۋبليكادان تىس ولكەلەردە تۇرىپ جاتىر.
تاتار حالقىنىڭ بۇكiل الەمدiك جيىنتىق سانى 8,6 ملن. ادام (2009). كەيبىر دەموگرافتاردىڭ پايىمداۋىنشا، رەسەيدە 10 ميلليوننان استام وسى ۇلتتىڭ وكىلى بار. ناقتىلانباعان دەرەك بويىنشا، الەمدە 15 ميلليونعا جۋىق تاتار بار كورىنەدى. ال 1989 جىلعى سوڭعى ساناق دەرەگi بويىنشا تمد ەلiندەگi سانى 6.648,760 ادام بولىپ، ولاردىڭ 83 پايىزى تاتار تiلiن انا تiلiم دەپ تانىعان. وزبەك، قازاق، تاجiك، تاعى باسقا تولىپ جاتقان تiلدەردi 48.740 تاتار عانا انا تiلiم دەپ تانىسا، بiر ميلليون 70 مىڭ تاتار ورىس تiلiن انا تiلiم دەپ تانىعان. مۇنشاما كوپ تاتاردىڭ ورىس تiلدi قاۋىمعا اينالۋىنىڭ وزiندiك سەبەبi بار. تاتار - بۇرىنعى كەڭ-بايتاق كەڭەس وداعىنىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنە تۇگەلدەي تاراپ ۇلگiرگەن ەڭ شاشىراڭقى تۇركi حالقى. ولاردىڭ باسىم كوپشiلiگi ەۋروپالىق بولiكتە. اسىرەسە، ەدiل جاعالاۋى مەن ورال وڭiرiندە بiرشاما جيناقى قونىستانعان. تاتار ازاماتتارىنىڭ وسىلايشا بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىندا تارىداي شاشىلىپ كەتۋiنە وتكەن الماعايىپ زامان ايىپتى. الىس شەت ەلدە نەبارi 110 مىڭداي عانا تاتار تۇرادى دەپ كورسەتىلگەن. بۇل تاتار حالقىنىڭ بiر پايىزىنا دا جەتپەيدi.
كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا دا تاتار حالقىنىڭ سان جاعىنان ءوسۋi ورتا ازيا، زاكاۆكازە، سولتۇستiك كاۆكاز حالىقتارىمەن، تiپتi سلاۆيان تەكتەس حالىقتارمەن سالىستىرعاندا دا تومەندەۋ بولدى. 1926 جىلعى حالىق ساناعىندا تۇركi ۇلىستارىنىڭ اراسىندا قازاقتاردان كەيiنگi ەڭ كوپ ساندى حالىق بوپ ورىس، ۋكراين، قازاقتاردان كەيiنگi ءتورتiنشi ورىندى يەمدەنسە، 1959 جىلعى حالىق ساناعى كورسەتiمiمەن بەسiنشi ورىنعا، 1979 جىلعى حالىق ساناعىندا التىنشى ورىنعا ىعىستى. ال 1989 جىلى حالىق ساناعىندا ءازىربايجانداردان كەيiنگi جەتiنشi ورىندى يەمدەنگەنi انىقتالدى. رەپرەسسياعا ۇشىراپ، قۋعىن-سۇرگiن كورگەن حالىقتارمەن، سونداي-اق ءوز تاريحىندا بiرنەشە رەت جويقىن قاسiرەتكە ۇشىراعان حالىقتاردىڭ ەتنودەموگرافيالىق جاعدايىمەن سالىستىرعاندا دا تاتارلاردىڭ سان جاعىنان ءوز مانiندە وسپەي قالۋىنىڭ باستى بiر سەبەبi - حالىقتىڭ اسسيميلياتسيانىڭ كەرi اسەرiنە تاپ بولۋى. ماسەلەن، 1989 جىلعى حالىق ساناعى كورسەتكەندەي، ۇلتارالىق نەكە، دەمەك ارالاس نەكە سانى وزبەكتە 6%، تۇركىمەندە 6,4%، قىرعىزدا 6,5%، قازاقتا 7,4% بولسا، تاتاردىڭ 41% ارالاس نەكەگە تۇرعاندار. ءسويتiپ پاتشالى رەسەي شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگiزسە، كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا اسسيميلياتسيانىڭ كەرi اسەرiنە ۇرىندىرىپ بارىپ ورىستاندىرۋ ارەكەتi بەلەڭ الدى. كوپ وبلىستاردا تاتارلاردىڭ باسىم كوپشiلiگi - ارالاس نەكەلiلەر. كوپ ساندى حالىق وكiلiمەن نەكەگە تۇرۋ از ساندى حالىق ءۇشiن تيiمسiز ەكەنi ەدiل جاعالاۋى حالىقتارىنىڭ تiرشiلiگiنەن ايقىن بايقالادى. مۇنداعى تاتار، موردۆا، چۋۆاش، ماري، ۋدمۋرت سەكiلدi حالىق وكiلدەرi بiر-بiرiمەن سۇيەك-شاتىس بولسا، ولار قاي رەسپۋبليكانىڭ جەرiن مەكەندەپ وتىرسا، سول رەسپۋبليكا ۇلتىن قالاپ، سونى ءوز قۇجاتتارىندا كورسەتەدi ەكەن. ال ورىس ۇلتى وكiلiمەن نەكەگە تۇرسا، قاي رەسپۋبليكادا تۇرعانىنا قاراماستان، اكەسi يا اناسى عانا ورىس بولعانىن ەسكەرمەستەن، بالالارى ۇلتىن ورىس دەپ كورسەتەدi ەكەن. ورىس ۇلتىنىڭ وكiلi بولۋدى تيiمدi سانايتىن سەكiلدi. سوندىقتان ارالاس نەكەدەن ورىس ۇلتىنىڭ سانى وسە تۇسسە، باسقالارىنىڭ سانىنا كەرi اسەرiن تيگiزگەن.
ەكiنشi سەبەپ - دiني فاكتور. تاتار حالقىنىڭ ەرتە كەزدەن-اق يسلام دiنiنiڭ سۋننيتتiك ەرەجەلەرiن قابىلداعانىن بiلەمiز. ال يۆان گروزنىي كەزiنەن بەرi پاتشا وتارشىلارىنىڭ قىسىمىمەن زورلىقپەن شوقىندىرىلعان تاتاردىڭ از عانا بولiگi حريستيان دiنiنiڭ پراۆوسلاۆيە تارماعىن تۇتىنادى. شوقىنعان تاتارلار وزدەرiن كرياشەن دەپ اتايدى. كرياشەندەر كونە كرياشەن، جاڭا كرياشەن، نوعايباح، باكالين كرياشەن، مولكەەۆ كرياشەنi دەپ بولiنەدi. حVIII عاسىردان كەيiنگi ۋاقىتتا تاتارلار اراسىندا توپتاسۋ پروتسەسiنiڭ كۇشەيۋiنە قاراي شوقىنعانداردىڭ مۇسىلماندىققا قايتا ورالۋى باستالدى. بۇل پروتسەسس حح عاسىردىڭ باس كەزiندە كۇشەيە ءتۇستi. ەڭ الدىمەن، جاڭادان شوقىنعان تاتارلار، سونداي-اق بۇرىن شوقىنعانداردىڭ دا بiر بولiگi مۇسىلماندىققا ءوتتi. ءسويتiپ، شوقىنعانداردىڭ 40% قايتادان يسلامدى قابىلدادى.
ءتورت عاسىر بويى ورىس ميسسيونەرلەرiنiڭ تىنىمسىز ارەكەتiنە قاراماستان، شوقىنعان تاتارلار سان جاعىنان كەمiمەسە، وسكەن ەمەس. 1926 جىلعى ساناقتا ولاردىڭ سانى 120,7 مىڭ بولعان. سالىستىرىپ ايتقاندا، يۆان گروزنىيدىڭ تۇسىندا دا زورلاپ شوقىندىرعاندار سانى سول شامالاس بولعان ەدi. پاتشالى رەسەي تۇسىندا شوقىنعان تاتارعا جەر يەلەنۋدە كوپ جەڭiلدiكتەر بەرiلگەن، ارتىق جاعداي جاسالعان. سوعان قاراماستان، كوپتەگەن تاتار قورىققانىنان پاتشا اكiمدەرiنە، ميسسيونەرلەرگە كوز عىپ قانا ۋاقىتشا شوقىنىپ، رەتi كەلگەندە ەش ويلانباستان ءوز دiنiنە قايتا كiرiپ وتىرعان. ال مۇلدەم شوقىنىپ كەتكەندەردiڭ ەتنيكالىق سانا-سەزiمi تومەن بولىپ، كوپشiلiگiنiڭ قالىڭ ورىس ورتاسىندا جۇتىلىپ كەتكەنiنە ەشكiم دە تاڭدانا قويماسا كەرەك. كەڭەس وكiمەتi كەزiندە دە حريستيان دiنiندەگi تاتارلار سان جاعىنان وسە المادى. ويتكەنi دiنi بiر بولعاسىن، ولاردىڭ ورىستارمەن سالت-ءداستۇر، مiنەز-قۇلىق، تۇرمىس-تiرشiلiگi جاقىن بوپ ورىستانىپ كەتۋگە بەيiم تۇرادى ەكەن. قايسىبiردە ايتىلىپ قالاتىن «كەمiندە ەكi يا ءۇش ميلليون تاتار ورىس بوپ جازىلىپ ءجۇر» دەگەن ءسوزدiڭ دە جانى بار ما دەيسiڭ.
وسى ورايدا مىنا بiر جاعداي ويعا ورالادى. بولاشاققا نىق سەنiممەن قارايمىن دەگەن، وتانىممەن، حالقىممەن بiرگەمiن دەگەن ءاربىر مۇسىلمان بالاسى يسلامنىڭ اق جولىنان تايماۋدى ەستە تۇتقانى ابزال. ويتكەنi دiنiنەن ايرىلعان حالىق تابيعات انانىڭ بەرگەن ۇلكەن سىيى انا تiلiنەن دە ايرىلىپ، ەتنيكالىق دەربەستiگiن جوعالتىپ الۋعا بەيiم تۇراتىنىن تاريحتان، ومiردەن كورiپ-بiلiپ ءجۇرمiز. ەگەر كەڭ-بايتاق سiبiردiڭ جەرگiلiكتi بۇراتانا حالقىن ورىس ميسسيونەرلەرi از عانا ۋاقىت ارالىعىندا-اق حريستيان دiنiنە مويىنسۇندىرا السا، مەتروپولياعا تيiپ تۇرعان تاتار اعايىنداردىڭ دەنiن شوقىندىرا المادى. ولاردى قانشاما قورقىتىپ، قىسىم كورسەتكەنiنە قاراماستان، اتا-باباسىنىڭ الiمساقتان يسلام دiنiنiڭ قۇدiرەتiن سەزiنiپ، يماندىققا، مۇسىلماندىققا بوي ۇرسا، كوپ نارسەدەن ۇتاتىنىن ۇندەگەن وسيەتiنە ادال بولعانى قۇرمەت سەزiمiن تۋدىرادى. تاتاردىڭ ۇلتتىق مادەنيەتi مەن ونەرiنiڭ، الەۋمەتتiك قۇرىلىمىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە بولۋىنىڭ دا يسلام دiنiنەن اينىماۋعا تيگiزگەن اسەرi كۇمانسiز. قۇلدىق سەزiممەن، قۇلدىق پسيحولوگيامەن جانشىلماعان، ەر دە ازات يەلەرi بوپ، ءوز حالقىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرiن مۇرات تۇتاتىن تاتار ازاماتى جەتكiلiكتi. بۇگiندەرi ولار قاشاندا iزگiلiككە، يماندىلىققا تاربيەلەۋدiڭ التىن دiڭگەگi يسلام دiنiن ۋاعىزداپ، ۇلكەن بەتبۇرىس جاساۋدا.
پاتشالى رەسەي وتارى بوپ كەلگەن تۇركi حالىقتارى تiلiنiڭ iشiندەگi ەڭ كوبiرەك ءارi ەرتەرەكتەن بەرi تولاسسىز زەرتتەلiپ كەلە جاتقانى - تاتار تiلi. قازiرگi تاتار تiلi باشقۇرت تiلiمەن بiرگە تۇركi تiلدەرi قىپشاق توبىنىڭ قىپشاق-بۇلعار بۇتاعىن قۇرايدى. باسقا قىپشاق تiلiنەن وزگەشەلiگiنە فونەتيكالىق جۇيەسiندە جارتىلاي داۋىستى ى، ە، و، ءو دىبىستارىنىڭ كەزدەسۋi جاتادى. سىن ەسiم سەپتەلمەيدi. سان ەسiم 6 توپقا بولiنەدi. تاتار حالقى الىپ ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ كوپ بولiگiنە شاشىراي قونىستانعاندىقتان، ولاردىڭ تiلi دە بiرتەكتi ەمەس، الدەنەشە ديالەكتiگە، گوۆورعا اجىراتىلادى. ورتا ديالەكتiگە قازان تاتارلارىنىڭ تiلi جاتادى، باتىس ديالەكتiگە ميشارلار نەمەسە مەششەرياكتار جاتادى، شىعىس ديالەكتiسiنە سiبiر تاتارلارىنىڭ تiلi جاتادى.
تاتار ءتىلى قازاق تىلىنە ەتەنە جاقىن. تاتار حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىمەن تانىسقان ءاربىر قازاق وقىرمانى: «ياباگالى ياش تايلاك يارداي اتان بۋلگان يورت، ياتىپ قالگان بەر تۋكتى جايلەپ مەڭ كۇي بۋلگان يورت; اتام كياۋ بۋلگان يورت»، - سەكىلدى جىر جولدارىن ءوز انا تىلىندە وقىعانداي اسەرگە بولەنەرىنە كۇمان جوق. («انا ءتىلى»، 13.07.1992). ۇلتتىق كوڭiل-كۇيدi ءسوز ەتكەندە ەڭ الدىمەن انا تiلiنە دەگەن كوزقاراس ويعا كەلەدi. بۇل جونiندە تاتاردىڭ ۇلى اقىنى عابدوللا توقاي: «انا تiلiم - قاسيەتتi تiلiمسiڭ، اكەم مەن انامنىڭ تiلiسiڭ. سەن قانداي عاجاپ ەدiڭ! سەنiڭ بايلىعىڭ ارقىلى مەن تۇتاس بiر الەمنiڭ ەسiگiن اشتىم»، - دەگەن-دi. قايسىبىر تۋىس حالىقتار سەكىلدى تاتار دا سوزگە توقتاعان. ەل باسقارعاندارى ەڭ الدىمەن توپ الدىنداعى سوزىمەن سىنالعان، تىڭداۋشىسىن سوزىمەن باۋراعان. انا تىلىنە قاتىستى كەيبىر ناقىل سوزدەرى قازاق تىلىندەگىندەي: ءتاتتى ءتىل تەمىر قاقپانى اشار. ءتىل بايلىعى باي قىلار، ءتىل جوقتىعى جوق قىلار. ءتىل جىلاتادى دا، جۇباتادى دا. كىسى كوركى – ءجۇز، ءجۇزدىڭ كوركى – كوز. ويدىڭ كوركى – ءتىل، ءتىلدىڭ كوركى – ءسوز. سۇيدىرگەن دە ءتىل، بەزدىرگەن دە ءتىل. تۇعان ءتىلىن بىلمەس – تۇعان اناسىن سۇيمەس. انا ءتىلىن ءوزىم ءۇشىن، وزگە ءتىل كۇنىم ءۇشىن. ءتىل ءۇشىن باس جاۋاپ بەرەدى. اقىل دا التىننان قىمبات. العىس العان – امان، قارعىس العان – ءتامام. جاھاندى جەل بۇزادى، ادامدى ءسوز بۇزادى. بىلگەنىڭدى سويلەمە، نە سويلەگەنىڭدى ءبىل. اششى ءتىل – زاھار، ءتاتتى ءتىل – شەكەر. كىسىنىڭ كوڭىلى تىلىنەن تانىلادى. بال تامعان تىلدەن ۋ دا تامار. سۇڭگى جاراقاتى كەتەر، ءتىل جاراقاتى كەتپەس. جۇزدەن بىرەۋ – شەشەن، مىڭنان بىرەۋ كوسەم. انا ءتىلىن قادىرلەگەن حالىق قادىرلى بولادى. ءتىلى مىقتىنىڭ ەلى مىقتى.
قازiرگi تاتار تiلi ورىس تىلىمەن قاتار - رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تiلi بولعاندىقتان، ونداعى قوعامدىق ءومiردiڭ بارلىق سالاسىندا كەڭiنەن قولدانىلادى. ميلليونداعان دانامەن مەرزiمدi ءباسپاسوز، ءار الۋان ادەبيەت شىعادى. رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنا تۇگەلدەي وقىپ ۇيرەنۋ مiندەتتەلەدi. تاتارلار ەرتە كەزدەن اراب جازۋىن، 1927-1938 جىلدارى لاتىن گرافيكاسىن، 1939 جىلدان باستاپ ورىس (كيريلل) الفاۆيتiن پايدالاندى. قوسىمشا ارiپتەرiنە ءا، ءو، ءۇ، ج، ھ، ڭ جاتادى. قازىر بۇل ەلدە قايتادان لاتىن ارپىنە كوشۋ ماسەلەسى تالقىلانۋدا.
تاتار تiلi - التىن وردا داۋiرiنەن باستاۋ الاتىن كونە جازبالى تiل. كوپ جانرلى تاتار فولكلورىندا شەتەلدiك باسقىنشىدان ەلiن قورعاعان باتىرلار تۋرالى تاريحي جىرلار ەلەۋلi ورىن الادى. «الىپمامشەن» («الپامىس»), «ۋراك بەلان ماماي» («وراق - ماماي»), «كوزى كورپا بەلان بايانسىلۋ» («قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»), «كامبار» («قامبار باتىر»), ت.ب. كوپتەگەن ورتاق جىر، داستاندارىمىز ءبىزدىڭ ءتىلى دە، ءدىنى دە، ءدىلى دە ءبىر تۋىسقان ەكەندىگىمىزدى ايعاقتاي تۇسەدى. تاتاردىڭ كونە جازبا ادەبيەتi بار. ولارعا حIII-حIV عاسىردا ءومiر سۇرگەن قۇل عاليدىڭ iزگi ماحابباتتى جىرلاعان «ءجۇسiپ پەن زليحا» پوەماسى، قۇتيبتىڭ «حۋسراۋ مەن شيرين» پوەماسى، حورەزميدiڭ «ماحاببات كiتابى»، بەرiرەكتەگi ماحمۋت بۇلعاريدىڭ «جۇماققا جولى»، مۇحامەدياردىڭ ءارالۋان پوەمالارى، اۆتورى بەلگiسiز «كەسiكباس» دiني-ەپيكالىق جىر، «سوپىلارعا وسيەت» اتتى ديداكتيكالىق شىعارما جاتادى. كوپ ۋاقىت تىيىم سالىنعان «يدەگەي» پوەماسى 1990 جىلى عانا جارىق كوردى. سودان بەرi كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ دiني ديداكتيكالىق، اعارتۋشى-دەموكراتيالىق باعىتتاعى شىعارمالارى قالىڭ بۇقارا اراسىنا كەڭiنەن تارادى. وزىق يدەيانىڭ كوشiن باستاعان اتاقتى اقىن ءارi پۋبليتسيست عابدوللا توقايدىڭ، عالىم-دەموكرات، اعارتۋشى، تاتار ادەبي تiلiنiڭ نەگiزiن قالاۋشى كايۋم ناسيريدiڭ بiلiم مەن تانىمدىق ءمانi بار شىعارمالارى تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعىن بيiك دارەجەگە كوتەرiپ، دەموكراتيالىق مادەنيەتiن دامىتۋعا زور ىقپال ەتتi. تالانتتى اقىن، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مۇسا جاليل مۇستافاۇلىنىڭ 1957 جىلى لەنيندiك سىيلىق العان «ماوبيت داپتەرi» اتتى ولەڭدەر جيناعى اقىن ەسiمiن وشپەس داڭققا بولەدi.
ۇلتتىق مۋزىكاسى باشقۇرت، قازاق، نوعاي حالىقتارى مۋزىكاسىمەن سارىنداس. ەرتەرەكتە تاتار مۋزىكاسى اسپاپسىز ورىندالاتىن بiر داۋىستى ءان ءداستۇرi نەگiزiندە دامىعان. سوناۋ التىنوردا داۋىرىنەن باستاۋ الاتىن سالت- داستۇرگە، ۇيلەنۋ تويىنا، مەرەكەگە، ايتۋلى وقيعاعا قاتىستى ايتىلاتىن ءاننىڭ ءتۇر-ءتۇرى كەڭ تاراعان. انمەن، بيمەن، ولەڭ-تاقپاق ارالاستىرىپ ورىندالاتىن ءازiل-سىقاق اندەرi دە كوبiرەك شىرقالادى. مۋزىكا اسپابىنا قۋراي اتالاتىن سىبىزعى، فلەيتا تەكتەس ۇرلەمەلi اسپاپ، قازاقتىڭ شاڭقوبىزى iسپەتتi قوبىز اسپابى، گارمون، ماندولينا، دومرا، گۋسلي، دۋدۋك (سكريپكا) جاتادى. سوڭعى جارتى عاسىردا پروفەسسيونالدىق دارەجەدەگi جەرگiلiكتi كومپوزيتورلار ءار ءتۇرلi جانردا كوركەمدiك بوياۋى قانىق شىعارمالار تۋدىرىپ، تاتار حالقىنىڭ مۋزىكا ونەرiن جوعارى ساتىعا كوتەرە ءتۇستi. تاتار كومپوزيتورلارىنىڭ تۋىندىلارى پروفەسسيونالدىق جاعىنان جان-جاقتى ءوسiپ جەتiلە ءتۇستi. كوركەمدiك بوياۋى قانىق وپەرا مەن بالەتتەر، مۋزىكالىق درامالار، فورتەپيانولىق كونتسەرتتەر، حور، سيمفونيا، كانتاتا، وراتوريا مەن رومانستار - مۇنىڭ ايقىن ايعاعى. تاتار فيلارمونياسى، حالىق تۆورچەستۆوسى ءۇيi, كومپوزيتورلار وداعى قۇرىلدى. مۋزىكا فاكۋلتەتi, ءۇش مۋزىكالىق ۋچيليششە، 55 بالالار مۋزىكا مەكتەبi جۇمىس iستەيدi. ءار قالادا، اۋداندا حالىق تەاترى، كوركەمونەر ءانسامبلى حالىققا قىزمەت كورسەتەدى.
ەلدi مەكەنiن اۆىل، يۋرت نەمەسە يل دەيتiن. تاتار ەلدi مەكەنi شاعىنداۋ بوپ، كوبiنەسە وزەن جاعاسىنا تاياۋ ورنالاسادى. ۇيلەرi بيiك دۋالمەن قورشالىپ، اعاشتان ويۋلاپ اشەكەيلەنەدi. باي، ءالدi-اۋقاتتىلار ەكi قاباتتى ساۋلەتتi ءۇي تۇرعىزسا، كەدەي بiتكەن قامىس شاتىرلى بالشىق ارالاستىرىپ تۇرعىزعان الاسا لاشىق ۇيلەردە تۇرىپ كەلدi. اۋىل ورتاسىنا بيiك مينارەتتi مەشiت ورنالاسادى. 1863 جىلعى ساناقتا كورسەتiلگەندەي رەسەيدەگى 2140 مىڭ تاتاردىڭ التى پايىزى عانا كوشپەلi تiرشiلiك ەتكەن. استراحان تاتارلارى ءوز كورشiلەرi نوعاي مەن قازاقتار سەكiلدi كوشپەلiلەردiڭ ءداستۇرiن ساقتاپ، جاز بويى كيiز ءۇي تiگiپ تۇراتىن. تۋىستىق جاقىندىعى بار جانۇيالارى ءۇي-جايىن جەكە ماحاللادا تۇرعىزىپ، توپتاسىپ مەكەندەدi, شارۋاشىلىق جۇمىسىن ۇيىمداسا جۇرگiزدi. وكiنiشكە وراي، توتاليتارلىق جۇيە تۇسىندا مەشiتتەردiڭ iلۋدە بiرiنەن باسقاسى تۇگەلدەي جابىلدى، مينارەتتەرi قۇلاتىلدى. مۇنىڭ ءوزi حالىقتىڭ رۋحاني دۇنيەسiن كۇيزەلتiپ، نەشە ءتۇرلi قىلمىسقا جول بەرەتiن قاۋiپتi ارەكەت ەدi.
تاتارلار ءوز ءۇيiنiڭ الدىڭعى قابىرعاسىن بويلاتا ەنi بiر جارىم مەتردەي تاقتايدان سياكا، دەمەك نار جاساپ، سوندا اۋقاتتاناتىن، دەم الاتىن، ۇيىقتايتىن، جۇمىس iستەيتiن، قوناق تا كۇتەتiن. ۇستەل ۇستiنە ىدىس-اياق، ساماۋرىن قويىلادى. يسلام دiنi قاعيداسىنا سايكەس ءۇي iشi ەكi بولiككە اجىراتىلىپ سالىنادى. ونىڭ بiرiندە ەرلەر، ەكiنشi بولiگiندە ايەلدەر جايعاساتىن. ايەلدەر ءوز بولمەلەرiن اشىق بوياۋمەن اشەكەيلەپ، گۇلدi كەستەمەن ورنەكتەيدi. ءالدi-اۋقاتتىلار ۇيiندە قوناق كۇتەتiن ارنايى «قۇناق ءبۇلماسا» بولدى. ايەلدەر قوناققا كورiنبەي، باسقا بولمەدەن كەرەگiن دايارلاپ بەرiپ تۇراتىن دا، قوناقتارعا ەر ادام ءوزi قىزمەت جاسايتىن. قوناق جوق كەزدە دە ول بولمەگە ەر ادام ءوزi جايعاساتىن.
كەزiندە iرگەلi ەل بولعان تاتار حالقى نەبiر قيىن-قىستاۋ وتكەلدەردەن ءوتiپ، ءوز تiلiن، جەر-سۋىن، ەلدiگiن امان ساقتاپ، ۇرپاعىنا گۋمانيتارلىق تا، كاسىپتiك تە مول مۇرا قالدىرعان. وتارشىلاردىڭ اياۋسىز قىسىمى مەن ەزگiسiنە قاراماستان قولونەرi بارىنشا دامىعانىنا مىناداي دالەل كەلتiرەر ەدiك. تاتار شەبەرلەرiنiڭ تiككەن اشەكەيلi ەتiگi, باس كيiمi, اياق كيiمi, تiككەن كەستەلi شاشاقتى ءشالi ورامالى، توقىما بۇيىمدارى، كۇمiستەن، التىننان iستەگەن زەرگەرلiك بۇيىمدارى رەسەي يمپەرياسىنان تىس جەرلەردە دە جوعارى باعالانىپ، سۇرانىسقا يە بولدى. تەرi, ءجۇن وڭدەۋ كاسiبi دامىدى. باسقا حالىقتار، اسىرەسە كورشiلەرi تاتاردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiنەن، كيiم كيiسiنەن، ءۇي-جاي تۇرعىزۋىنان، قولونەرiنەن، ءۇي جيھازىن اشەكەيلەپ ۇستاۋىنان كوپ نارسەنى ۇيرەندi. ءمارماردان، تاستان قاشاپ، اعاشتان، تەرiدەن ورنەكتەپ، ويۋلاپ جاساعان موزايكالارى كوز تارتادى. بەينەلەۋ ونەرi دامىعان. كەستە تiگۋ ونەرiن تاتار قىزى جاستايىنان ۇيرەنەدi. سۇلگi, داستارحان، پەردە، توسەك جاپقىش، جامىلعى، كiلەمشە، ت.ب. ءۇي جيھازىن كەستەلەپ ورنەكتەيدi. Iش كيiم، باس كيiم، سىرت كيiم دەيمiسiڭ ءبارىن دە جەرگiلiكتi شەبەرلەر كەستەلەپ، شاشاقتاپ اشەكەيلەيدi. قاراپايىم كوپشiلiك اياعىنا توقىلعان لاپتي، شوقاي كيگەن، كەيدە تابانى اعاش اياق كيiم كيدi. ءالدi-اۋقاتتىلار تەرiدەن اشەكەيلەپ تiككەن ەتiك كيدi. قالا تۇرعىندارى كوبiنەسە تەرiدەن گالوش، قىستا ورنەكتi ەتiك كيەتiن. تاتار باسقالاردان كوپ بۇرىن شىت، جiبەك، ماتا، بارحىت، قىزىل ماتا سەكiلدi فابريكا ماتالارىن كيiم تiگۋگە پايدالاندى. ەرلەر بالاعى كەڭ شالبار، جەيدە، قىستا سىرىعان، تەرiمەن استارلاعان بەشپەت، تاقيا، تەرi تىماق كيگەن. ايەل كويلەگi قالا ۇلگiسiندە تiگiلiپ، كويلەكتiڭ ومىراۋىنا كەستەلەگەن القا سالىپ، ونىڭ سىرتىنان جەڭسiز كامزول كيگەن. ۇزىن ءشالi ورامالىن موينىنان اسىرىپ، ۇشىن ارتقا جiبەرiپ تاستايدى.
ۇيلەنۋ سالتى جاعىنان باسقا قىپشاق ۇلىستارىنا ۇقساس. قالىڭدىقتى قۇدا ءتۇسiپ، قالىڭمالىن تولەپ الاتىن. قالىڭمال مولشەرi ورتا ازيا تۇركiلەرiنەن گورi اناعۇرلىم از. نارەستەلi بولۋ زور قۋانىش سانالادى. ءسابيدi اكەسiنiڭ جەيدەسiنە ورايدى. بۇل - باقىتتى بولسىن دەگەن ىرىم. اۋزىنا سارىماي، بال جاعادى. بۇل - باي، ءالدi-اۋقاتتى بولسىن دەگەن ىرىم. اناسى اياق-قولىن باۋىرىنا العاسىن يسەم قۇشۋ (ەسiمiن قويۋ) وتكiزەدi. ۇيلەنۋ تويى ءۇش بولiكتەن تۇرادى: ياراشۋ - بۇل قۇدا ءتۇسۋ سالتاناتى، نيكاح تۋي – بۇل ۇزاتۋ تويى (بۇل كۇنi نەكە قيىلادى), كيلەن توشەرۋ- بۇل كۇيەۋ بالا ۇيiندەگi ۇيلەنۋ تويى. قالىڭدىق اتا-اناسىمەن سىڭسىپ جىلاپ قوشتاسادى. كەيدە ءار ءتۇرلi ىرىم-سىرىممەن جاس كەلiن العاشقى بالاسىن بوسانعانشا اتا-اناسىنىڭ ۇيiندە تۇرا بەرەدi. الىپ قاشىپ ۇيلەنگەندەر شاعىن عانا كەش ۇيىمداستىرىپ، قىمباتقا تۇسەتiن ۇيلەنۋ، ۇزاتۋ تويلارىن وتكiزبەيتiن. سوندىقتان كەي كەزدە، ارتىق شىعىندى اۋىرسىنعان ەكi جاقتىڭ اتا-انالارىنىڭ كەلiسiمiمەن جiگiت قالىڭدىعىن الىپ قاشىپ ۇيلەنەتiن. قازiر قالىڭمال تالاپ ەتiلمەيدi. جاستار ءوز قالاۋىمەن ۇيلەنەدi. ۇيلەنۋ تويى ءان-كۇيمەن، بيمەن، ءازiل-سىقاقپەن قىزىقتى ءوتiپ ءجۇر. سوڭعى بiر جىلدا ۇيلەنگەندەر كەشi وتكiزiلiپ، وندا التىن توي يەلەرi جاس وتاۋ يەلەرiن قۇتتىقتاپ، يگi تiلەكتەرiن بiلدiرەتiن بولدى. تاتار - تۋىستىقتى قاستەر تۇتاتىن حالىق. ءار اۋىلدا جەتi اتادان بەرگi شەجiرەنi تارقاتىپ بەرەتiن ءشادجارا بولعان. تiپتi الىس تۋىستار ءوزارا ىنتىماقتاسىپ، تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان. ءۇش يا ءتورت اتاعا دەيiن قىز دا الىسپاعان. دiن يەلەرi ۇل بالالاردى ايەل جىنىسىنان بولەك تاربيەلەپ، تiپتi 4-5 اتادان قوسىلاتىن تۋىستىقتى سىلتاۋ ەتiپ، ءوز اۋلىنىڭ قىزىنا ۇيلەندiرمەۋگە تىرىساتىن.
يسلام دiنiنiڭ قاعيداسىمەن ولگەن كiسiنi جەرلەۋ ريتۋالىنا ەرلەر عانا قاتىسادى. بەيiت باسىنا دا ەرلەر اپارادى. بەيiتكە اعاش ەگۋ ءراسiمi بار. سوندىقتان دا قابىرستان كiشiگiرiم توعايعا ۇقسايدى. تاتار ەتنوگەنەزiنە تiكەلەي قاتىستى ەرتەدەگi بۋلگار تۇركiلەرiنiڭ انيميستiك دiني سەنiمi بويىنشا ءار نارسەنىڭ جارىلقاۋشى پiرi بولادى دەپ ۇقتى. ولارعا سۋ اناسى - دەمەك سۋ قوجاسى، ۋرمان ياسە نەمەسە شۋرالە - ورمان قوجاسى، جير اناسى- جەر قوجاسى، ءوي ياسە - ءۇي قامقورشىسى، ابزار ياسە - قورا-قوپسى قوجاسى ت.ب. جاتادى. ح عاسىردان باستاپ بۋلگار تۇركiلەرi يسلام دiنiن قابىلداي باستاعان. ۇلتتىق مەيرامنىڭ ەڭ كورنەكتiسi - سابانتۋي (دەمەك سوقا تويى). مۇندا ۇلتتىق سپورت ءتۇرi كۇرەس، جاياۋ جارىس، ات جارىسى وتكiزiلەدi. جاستاردىڭ كوكتەم مەيرامى يومىرقا بايرامە، چاچاك بايرامە، جيمچاچاك، جاز كەزiندە دجيەن وتكiزiلەدi. كۇزدە قىزدار بەلسەندiلiك تانىتىپ قاز وماسە، ءسۇس تالكۋ وماسە مەرەكەسiن وتكiزەدi. قىستا ناردۋعان، اۋلاق ءوي كوڭiل كوتەرۋ كۇنi ۇيىمداستىرىلادى. ۋرازا بايرامە، قوربان بايرامە اتاپ وتiلەدi. تاتار بالالارى مولدادان وقىپ ساۋاتىن اشىپ، ودان كەيiن باستاۋىش مەكتەپكە، مەدرەسەگە بارىپ وقۋىن جالعاستىراتىن. قىزدار مولدا ايەلiنەن ۇيدە وقىپ ساۋاتىن اشاتىن. باسقا حالىقتارمەن سالىستىرعاندا تاتارلار اراسىندا ساۋاتتىلىق جوعارعى دەڭگەيدە بولدى. 1897 جىلى ەرلەردiڭ 21,1 پايىزى، ايەلدەردiڭ 19,7 پايىزى ساۋاتتى بولعان.
حالىقتىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتi جونiندە مىنا نارسەنى ايتا كەتكەن ءجون. تاتار ەدiل بويىنداعى ەڭ كوپ ساندى جەرگiلiكتi حالىق بولۋمەن بiرگە الەۋمەتتiك، مادەني دامۋ دەڭگەيi مەن شارۋاشىلىعى، كاسiبi جاعىنان دا باسقالاردان وزىق، الدا بولدى. تاتاردىڭ باسىم كوپشiلiگi ەرتە كەزدەن-اق كوپ سالالى شارۋاشىلىقپەن اينالىستى. بيداي، ارپا، تارى، سۇلى، بۇرشاق، قاراقۇمىق، زىعىر، سورا ەكتi, ءار ءۇيدiڭ باقشاسى بولدى. ەگiنشiلiكپەن، باۋ-باقشامەن، مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار اينالىستى. ساۋدا-ساتتىقپەن دە شۇعىلداندى. تاتار ساۋداگەرلەرiن كورشiلەس چۋۆاش، ماري، موردۆا، ۋدمۋرت دەرەۆنيالارىنان، تiپتi الىس ولكەلەردەن دە جيi كورەتiن. حالىق وتىرىقشى بوپ، قوي-ەشكi مەن سيىردى قورادا ۇستاپ باقتى. ءۇي قۇستارىنان تاۋىق پەن قازدى كوبiرەك ۇستادى. ەدiل بويى مەن ورال ءوڭiرi ورمان-توعايلى، شالقىن-ءشوپتi بولعاندىقتان، ومارتاشىلىق دامىدى. مۇنايعا باي، اۋىلشارۋاشىلىعى مەن ونەركوسiبi قاتار دامىعان كوپ ۇلتتى تاتارستان حالقىنىڭ تۇرمىس دارەجەسi رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ باسقا ولكەلەرiمەن سالىستىرعاندا جوعارعى دەڭگەيدە دەپ ءجۇرمiز.
تاتار ۇلتتىق تاعامى جۇرتشىلىققا كەڭiنەن تانىمال. Iشiپ-جەمiندە نان، كارتوپ، كوكونiس باسىم. ءداستۇرلi ەت پەن ءسۇت تاعامىن ۇناتادى. قوي، سيىر ەتiن كوبiرەك جاراتادى. جىلقى ەتiنەن قازى، شۇجىق دايارلانادى. قاقلاعان (دەمەك قاقتاپ سۇرلەگەن) قاز ەتi - تاتاردىڭ سۇيiكتi ءدامi. تۇتىرعان تاۋىق، سۇتتەن قايماق، ايران، اقماي، سارى ماي، قاتىق، سۇزبە، قۇرت، iرiمشiك دايارلايدى. نانعا قۇرمەت ايىرىقشا. نان تاعامىنىڭ ءتۇر-ءتۇرi بار: توقماچ، سالما، چۋمار، ءۇرا، يكماك، كابارتما، قويماق، بالەش، گوباديا، ءپاراماچ، چوكچاك، وچپوچماق، باۆىرساق، قوش تەلە. ىستىق تاعامىنا قاتىق قوسقان سالما، تۋكماچ لاكشا، قازاندا قۋىرىپ دايارلايتىن ەت تاعامى بيشبارماق، شۇجىققا ۇقساس تۋتىرما جاتادى. جەمiس-جيدەكتi كەپتiرiپ قىسقا دايارلايدى. جەمiس پەن بالدى ارالاستىرىپ ءشيربات (شەربەت) دايارلايدى. كiرگەن ادامعا شاي دەمدەپ، سىي كورسەتەدi. تاتاردىڭ اس مازىرىنە تۋىس حالىقتارىنىڭ، قالا بەردى ەجەلگى كورشىسى ورىستىڭ اسەرى كوپ. ماسەلەن حالىق الىمساقتان بەرى تۇتىنىڭ جۇرگەن پالاۋ، حالۋا، كەپتىرىلگەن جەمىس پەن جاڭعاق، قالامپىر، تالشى سەكىلدى شاردارىلەر سول شىعىس ەلدەرىنەن اۋىسقان. ۇلتتىق جانە ءدىني مەرەكەلەرى قازاقتىكىنە ۇقساس. ورازا مەن قۇربان ايت، ناۋرىز بەن وعان قوسىمشا سابانتۋي، جيەن (جيىن-تەرىم) مەرەكەلەرى ۇيىمشىلدىقپەن تويلانادى.
ەدiل بويىنداعى تاتارلاردىڭ باسقا جەرگiلiكتi حالىقتاردان ەرەكشەلiگi ەرتەدەن-اق ولار iرi قالالارعا ورنىعىپ، جەكە تاتار سلوبوداسىندا جيناقى تۇردى. حIح عاسىردىڭ وزiندە-اق ۇلتتىق بۋرجۋازيا قالىپتاسقان. قالاداعى تاتارلار ساۋدا-ساتتىقپەن، قولونەرi وندiرiسiمەن اينالىستى، بiرازى فابريكادا، وندiرiستە iستەدi. تاتار جۇمىسشىلارى رەسەيدiڭ ورتالىق قالالارىندا، موسكۆا مەن سانكت-پەتەربۋرگتە، دونباسس پەن باكۋدە كوپ بولدى. تەمiر جول قۇرىلىسىندا، ەدiلدە جۇكشi بوپ iستەدi, ارباكەش، (يزۆوزچيك) تاتارلار بارلىق قالالاردان كەزدەسەتiن.
1999 جىلعى حالىق ساناعى كورسەتكەندەي، بۇگiنگi كۇندەرi تاتارلاردىڭ ۇشتەن ەكiسi قالالاردا تۇرىپ، ونەركاسىپتiڭ، عىلىمنىڭ، مادەنيەتتiڭ ءتۇرلi سالاسىندا قىزمەت ەتەدi. قازاقستان مەن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىن مەكەندەيتiن ميلليونعا جۋىق تاتار دياسپورىنىڭ دا باسىم كوپشiلiگi قالالى جەردە تۇرادى. ءتۇبى ءبىر تۇركىلەردىڭ ىشىندە قازاقپەن ميداي ارالاسىپ كەتكەن حالىقتىڭ ءبىرى – تاتارلار. قيىن كۇندەردە تاتار قازاقتى، قازاق تاتاردى پانالاپ، ءوزارا كومەكتەسىپتى. ال ايداي اپپاق تاتار ارۋلارىنىڭ تالايى قازاقتىڭ جان جارى بولىپ، ۇرپاعىن وسىرگەن. تاتار ۇلتىنىڭ بەتكە ۇستار ماڭداي الدى وكiلدەرi قازاقستان مەن ورتا ازيا حالىقتارى عىلىمىن، مادەنيەتi مەن ۇلتتىق ونەرiن دامىتۋعا لايىقتى ۇلەس قوسۋدا. ابدوللا توقاي، عالىمجان يبراگيموۆ، سابىر شاريپوۆ، ساقيت راميەۆ سەكiلدi تاتار اقىن-جازۋشىلارى قازاق تiلiن جوعارى باعالاپ، كەيبiر شىعارمالارىن قازاق تiلiندە جازعان. قازاقستانداعى ءۇش ءجۇز مىڭعا جۋىق تاتاردىڭ دا جيناقى ەمەس، بىتىراي قونىستانۋىنا قاراماستان، بارلىق دەرلiك وبلىستا تاتار-باشقۇرت مادەني ورتالىعى قۇرىلدى. قايسىبiر مەكتەپتەردە تاتارشا وقىتاتىن سىنىپتار اشىلدى، بالا باقشالاردا تاتارشا تاربيەلەيتiن توپتار قۇرىلۋدا. اپتاسىنا ەكi رەت راديو حابارى بەرiلەدi. تاتار تiلiندە «ءشاشما» گازەتi شىعادى. ۇلتتىق ءان-بي، فولكلورلىق انسامبلدەرi قۇرىلۋدا. 1992 جىلدان تاتار ۇلتتىق سابانتۋي مەرەكەسi اتاپ وتiلۋدە. تاتار مادەني ورتالىعىندا باۋىرلاس قازاق، تاتار حالىقتارىنىڭ تاريحي، تiلدiك، مادەني بايلانىسىن زەرتتەپ، جان-جاقتى ەتiپ، ەكi ەلدiڭ دوستىعىن، باۋىرمالدىعىن جالعاستىرۋ سەكiلدi iزگi نيەتتەگi جۇمىس قولعا الىنۋدا.
تاتارلار رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قۇرايدى. تاتاردىڭ تاماشا ۇلتتىق مiنەزiنە ۇلتارالىق تاتۋلىق مادەنيەتiن قاستەر تۇتۋ جاتسا كەرەك. مۇنىڭ ءوزi ادامنىڭ بiلiمi مەن مادەنيەتiنە قوسا، باسقا ۇلت وكiلiمەن ورتاق تiل تابا بiلۋi ەكەنi انىق. تاتارستانداعى جەتپiسكە جۋىق حالىق وكiلi اراسىندا ۇلتتىق توزبەۋشiلiك، الاۋىزدىق بايقالعان ەمەس. ەرەسەك تاتارلار تۇگەلدەي ورىس تiلiندە ەركiن سويلەيدi. بۇرىنعى كەڭەس وداعىنداعى ەڭ كوپ ساندى حالىقتىڭ بiرi بولعانىنا قاراماستان، تاتار حالقىنىڭ وداقتاس رەسپۋبليكا رەتiندەگi مەملەكەتتiك ستاتۋسىنىڭ بولماۋى وكiنiشپەن ايتىلىپ كەلدi, ادىلەتسiزدiك دەپ تانىلدى. كەڭبايتاق ولكەدە جيناقى قونىستانا الماي، بوگدە تiلدi ورتادا ازشىلىق بوپ ءومiر ءسۇرۋ سالدارىنان تاتار ۇلتىنىڭ كوپ بولiگiنiڭ تiلدەن دە، دiننەن دە، ادەت-عۇرىپتان دا الشاقتاپ قالۋى كوپ عاسىر بويى تاعدىر تالكەگiنە ۇشىراپ، قىرۋار زارداپ شەگiپ، قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراعان حالىقتىڭ ۇلتتىق قاسiرەتi iسپەتتەس. قازiر جاعداي تۇزەلە باستاعان سەكiلدi. رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى تاتار رەسپۋبليكاسىنا ايىرىقشا ستاتۋس بەرiلiپ، ەلدiڭ ەگەمەندiگiنە، ەركiن iشكi-سىرتقى ساياساتىنا دۇرىس جاعداي تۋدىرا باستاعانداي. تاتار زيالىلارى وتانشىلدىق، قوعامدىق ۇزدiك سانا – تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني قاينار كوزi, ەلدiك پەن ەرلiكتiڭ قاينار كوزi دەۋدەن تانعان ەمەس.
سەيدىن بيزاقوۆ
