قازاق ادەبيەتىندەگى جەلتوقسان بەينەسى

5604
Adyrna.kz Telegram
فوتو: wikipedia
فوتو: wikipedia

جەلتوقسان دەسە، اركىم ارقالاي ايتادى. تاريح بەتتەرى ناقتى فاكتىلەرمەن، ساندارمەن سويلەسە، نە بولماسا جەلتوقسانشىلاردى بىرەسە، «ناشاقورلار، ۇلتشىلدار» دەپ كىنا تاقسا، ادەبيەتتە قالاي سۋرەتتەگەننىڭ بىلگىمىز كەلەتىنى ءسىزدى قىزىقتىرا ما؟ جازۋشى «جەلتوقسان» تۋرالى جازعىسى كەلسە، سيۋجەتپەن، بولعان وقيعانى استارلاپ جەتكىزەدى. مەنىڭ ديپلومدىق تاقىبىرىم، جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى، ياعني ادەبيەتتە جەلتوقسان وقيعالارى قالاي سۋرەتتەلگەنىن انىقتاعىمىز كەلەدى. ادەبيەتتە «جەلتوقسان» وقيعاسى شاعىن اڭگىمە تۇرىندە نە درامالىق قويىلىم رەتىندە كورسەتىلىپ جۇرگەنىن بايقاعان شىعارسىز؟ جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى تەك قانا تاريحتا وقىپ قويماي، ادەبيەتتەدە شىعارمالاردى وقۋعا كەڭەس بەرەمىن. جەلتوقسانعا بايلانىستى قانداي شىعارمالار جازىلعانىن ايتىپ كەتەيىن، مۇمكىن جاس ۇرپاققا پايداسى تيەر. 

جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى شىعارمالار قازاق ادەبيەتىندە ءالى تالاي جازىلارى ءسوزسىز. «جەلتوقسان» وقيعاسى- ەكىنىڭ ءبىرى جازا المايتىن وقيعا دەر ەدىم. ايتپاعىم، سول وقيعانى كوزبەن كورمەگەسىن سۋرەتتەۋ قيىن. ەستىگەننەن بولەك، ول تۋرالى ايتىلماعان شىندىقتى دا زەرتتەۋ كەرەك شىعار دەپ ويلايمىن. 

مەن قوزعايىن دەپ وتىرعان اڭگىمەم، اسقار التايدىڭ «پروپيسكا» اڭگىمەسى مەن «ءسىبىر وفيتسەرى» اڭگىمەسى. جانە ەربولات ابىكەنۇلىنىڭ «جەلتوقسان ىزعارى» دەگەن حيكايات جايلى ءسوز قوزعاعىم كەلەدى. ءۇش اڭگىمەنى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ، جارۋ قاتە دەپ ويلايمىن. ءار جازۋشى ءوزىنىڭ ستيلىمەن ەرەكشە جازعان. جەلتوسان وقيعاسى شىعارمالاردى جىلاماي وقۋ مۇمكىن ەمەس. ءار وقىعان سايىن نامىستانىپ، رۋحتانىپ قالاتىنىمدا وتىرىك ەمەس. 

اسىرەسە «جەلتوقسان ىزعارى» اڭگىمەسىندە قالعان ەكى اڭگىمەگە قاراعاندا جاستاردى قالاي قورلاعانىن كورە الامىز.  ونى شىعارمانىن مىنا ۇزىندىسىنەن بايقاي الامىز: "ەسىمدى جيعاندا جاناردى الگى ماي باس ورىس قاردىڭ ۇستىندە جۇلمالاپ جاتىر ەكەن. ءسۇزىلىپ تۇسكەن كوشە شىراقتارىنان بارلىعى انىق كورىنىپ تۇر. اق بالتىر، اق بوكسە...» اڭگىمەنىڭ وسى جەرىن وقي وتىرىپ، كوزىنە ەرىكسىز جاس كەلگەنىن وزىندە بايقاماي قالاسىن. شىعارمادا جانار مەن ازاتتىڭ جاڭا عانا ۇيلەنگەن جاس جۇبايلار ەكەنىن، اسپيرانتۋرانى ەندى بىتىرىگەن جاستار ەكەنىن بايقايمىز. اڭگىمە بارىسىندا جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ باستالعانىنا ەكىنشى كۇن ەكەنىن اڭعارامىز. ەكى عاشىقتىڭ كىرشىكسىز تازا ماحابباتىن، ءبىر-اق ساتتە جاۋىز ورىس وفيتسەرلەرى بۇزدى. ونى مىنا جولدان: «ءوزىم جۇلماق تۇر عوي يىسكەۋگە قيماعان اپپاق گۇلىم ناجىسكە باتىپ بارادى» دەگەننەن اڭعارامىز. شىعارمادان بايقاعانىم، ورىس وفيتسەرلەرى جەلتوقسان وقيعاسىن پايدالانىپ، قىزدارىمىزدىڭ ارىن تاپتاپ، ۇلدارىمىزدى جازىقسىز سوققىعا جىعىپ، ساۋ ادامدى مۇگەدەك قىلعانىن استارلاپ جەتكىزگىسى كەلدى. 

جازۋشى جەلتوقسان وقيعاسىن ايتپاس بۇرىن شىعارمانىڭ باسىندا، استىق پەن سوعىستى دا بەكەر ايتپاعانىن تۇسىنەمىز. شىعارمادا بومج ازات اڭگىمەسىن بىلاي باستايدى: «ءيتتىڭ بالالارى-اي، سەندەر-اق تۇبىمە جەتەتىن بولدىڭدار عوي!» اشتىق دەپ اتامدى اكەتتىڭدەر. سوعىس دەپ اكەمدى اكەتتىڭدەر! ول از بولعانداي «جەلتوقسان» دەپ ايەلىمدى اكەتتىڭدەر. مەنى مۇگەدەك ەتتىڭدەر! ءيتتىڭ بالالارى» دەگەن سوزدەرىنەن اڭعارامىز. اڭگىمەنى وقي وتىرىپ، جىلاماۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى ازات ارى قاراي سول وقيعادان كەيىن امان قالسادا، جەلتوقساننىڭ سول قاھارلى ءتۇنىن ءالى كۇنگە ۇمىتپايتىنىن، جەلتوقسان الاڭىنا بارىپ، قۇران باعىشتاعىنان كورەمىز جانە سول وقيعانىن زاردابىن ءالى تارتىپ كەلە جاتقانىن دەنساۋلىعىنان اڭعارامىز. 

اسقار التايدىڭ «ءسىبىر وفيتسەرى» مەن «پروپيسكا» اڭگىمەسىندەگى ۇقساستىق، كەيىپكەرلەرىنىڭ اسكەري ادام بولعاندىعى. «پروپيسكا» اڭگىمەسىندە اتى ايتىپ تۇرعانداي باستى كەيىپكەر ارحات 7 جىل بارماعان اۋىلىنا، پروپيسكاعا وتىرۋ ءۇشىن بارادى. بۇل اسقار التايدىڭ «پروپيسكا» اڭگىمەسىن ءبىر وقىعان ادامعا قاراپايىم شىعارما سەكىلدى كورىنۋى مۇمكىن. بىراق زەر سالىپ قاراسا، جازۋشى باسقا ءبىر شىندىقتى ايتقىسى كەلدى دەپ وي ءتۇيدىم. ياعني سول جىلدارى ۇلكەن اجە-اتالارىمىزدان ەستۋىمشە، قازاق جاستارىن الماتىعا ۇلكەن قالالارعا «پروپيسكا» بولماسا كرگىزبەي، ءتىپتى وقىتپاۋعا دەيىن بارعانىن ايتادى. قازاق جاستارى مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن مال شارۋاشىلىعىندا ەكى جىل جۇمىس ىستەۋ مىندەتتى ەكەن. اڭقاۋ جاستار ءبىر جاعىنان استارلى ساياساتتىڭ كەسىرىنەن، اۋىلدا ەكى جىل قالىپ، جۇمىس ىستەپ، وتباسىن قۇرىپ، ارى قاراي ءومىرىن وتكىزەرىن وزدەرى بىلمەدى دە، اۋىلدا قالعان جاستار، تۇراقتى جۇمىسى مەن وتباسى بولعاسىن، باستاپقى «وقيمىن» دەگەن ارمانى كۇلگە اينالعانىن ۋاقىت وتە وزىدە بايقاماي قالادى. مەنىڭ بۇل ەستىگەنىم، ال ايتىلماعان شىندىق قانشاما. 

  ال «ءسىبىر وفيتسەرى» اڭگىمەسىن وقىعاندا، تاريحتا دا ايتىلادى عوي، جەلتوقسان كوتەرىلىسشىلەرىن باسۋ ءۇشىن، جان-جاقتان اسكەري كومەك كەلگەنىن جانە وفيتسەرلەر ءاربىر ادامنىڭ الدىنا تۇرىپ، الاڭعا كىرگىزبەگەنىن، ءتىپتى وفيتسەرلەر الاڭعا شىققان قازاق جاستارىنان 2-3 ەسە كوپ ەكەنىن تاريحتا ايتىلماعانى جايدان جاي ەمەس.  جازۋشى سول وقيعانى نەگىزگە الىپ، شىعارمانى جازعان دەگەن ويعا كەلدىم. ماعريپا شوجەعۇلقىزى: «قازاقتىڭ نامىسقويلىعى دا باسقاعا ۇقسامايدى. اسقار التايدىڭ «ءسىبىر وفيتسەرى» اڭگىمەسىندەگى جالعىز قازاقتىڭ كەلبەتى – سونداي ورشىلدىكتىڭ جۇرناعىنداي ءبىر مىسال» -دەپ باعا بەرىپتى.مەنىڭشە باستى كەيىپكەر بۋراحان قازاق قانداستارىن اياۋسىز، جازىقسىز ولتىرگەنى ءۇشىن قۇسالىقتان ولگەن سەكىلدى بولىپ كورىندى. 

ايتپاعىم قازاق ادەبيەتىندە «جەلتوقسان» وقيعاسى تۋرالى قانداي شىعارمانى وقيىق، جازۋشىلارىمىز بىزگە وزىڭشە ارقيلى نۇسقادا جەتكىزسەدە، استارىندا ءبىر ءمان بار ەكەنىن ۇعا جۇرەيىك. جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ وتكەنىنە 30 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. شىندىق بارىنشا اشىلىپ، جاس ۇرپاق بىلسە دەگەن نيەت قانا. جەلتوقسانشىلاردىڭ قانى مەن كوز جاستارى بەكەر زايا كەتپەگەنىن جاستار بىلسە، ءبىز ءۇشىن باقىت بولارى ءسوزسىز. 

 

التىنگۇل قوجاگەلدى 

اباي اتىنداعى ۇلتتىق 

پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  4 كۋرس ستۋدەنتى 














پىكىرلەر