Jeltoqsan dese, árkim árqalaı aıtady. Tarıh betteri naqty faktilermen, sandarmen sóılese, ne bolmasa jeltoqsanshylardy birese, «nashaqorlar, ultshyldar» dep kiná taqsa, ádebıette qalaı sýrettegenniń bilgimiz keletini sizdi qyzyqtyra ma? Jazýshy «jeltoqsan» týraly jazǵysy kelse, sıýjetpen, bolǵan oqıǵany astarlap jetkizedi. Meniń dıplomdyq taqybyrym, jeltoqsan oqıǵasyna baılanysty, ıaǵnı ádebıette jeltoqsan oqıǵalary qalaı sýrettelgenin anyqtaǵymyz keledi. Ádebıette «jeltoqsan» oqıǵasy shaǵyn áńgime túrinde ne dramalyq qoıylym retinde kórsetilip júrgenin baıqaǵan shyǵarsyz? Jeltoqsan oqıǵasy týraly tek qana tarıhta oqyp qoımaı, ádebıettede shyǵarmalardy oqýǵa keńes beremin. Jeltoqsanǵa baılanysty qandaı shyǵarmalar jazylǵanyn aıtyp keteıin, múmkin jas urpaqqa paıdasy tıer.
Jeltoqsan oqıǵasy týraly shyǵarmalar qazaq ádebıetinde áli talaı jazylary sózsiz. «Jeltoqsan» oqıǵasy- ekiniń biri jaza almaıtyn oqıǵa der edim. Aıtpaǵym, sol oqıǵany kózben kórmegesin sýretteý qıyn. Estigennen bólek, ol týraly aıtylmaǵan shyndyqty da zertteý kerek shyǵar dep oılaımyn.
Men qozǵaıyn dep otyrǵan áńgimem, Asqar Altaıdyń «Propıska» áńgimesi men «Sibir ofıeri» áńgimesi. Jáne Erbolat Ábikenulynyń «Jeltoqsan yzǵary» degen hıkaıat jaıly sóz qozǵaǵym keledi. Úsh áńgimeni bir-birinen bólip, jarý qate dep oılaımyn. Ár jazýshy óziniń stılimen erekshe jazǵan. Jeltosan oqıǵasy shyǵarmalardy jylamaı oqý múmkin emes. Ár oqyǵan saıyn namystanyp, rýhtanyp qalatynymda ótirik emes.
Ásirese «Jeltoqsan yzǵary» áńgimesinde qalǵan eki áńgimege qaraǵanda jastardy qalaı qorlaǵanyn kóre alamyz. Ony shyǵarmanyn myna úzindisinen baıqaı alamyz: "Esimdi jıǵanda Janardy álgi maı bas orys qardyń ústinde julmalap jatyr eken. Súzilip túsken kóshe shyraqtarynan barlyǵy anyq kórinip tur. Aq baltyr, aq bókse...» áńgimeniń osy jerin oqı otyryp, kózine eriksiz jas kelgenin ózinde baıqamaı qalasyn. Shyǵarmada Janar men Azattyń jańa ǵana úılengen jas jubaılar ekenin, aspırantýrany endi bitirigen jastar ekenin baıqaımyz. Áńgime barysynda Jeltoqsan oqıǵasynyń bastalǵanyna ekinshi kún ekenin ańǵaramyz. Eki ǵashyqtyń kirshiksiz taza mahabbatyn, bir-aq sátte jaýyz orys ofıerleri buzdy. Ony myna joldan: «Ózim julmaq tur ǵoı ıiskeýge qımaǵan appaq gúlim nájiske batyp barady» degennen ańǵaramyz. Shyǵarmadan baıqaǵanym, orys ofıerleri jeltoqsan oqıǵasyn paıdalanyp, qyzdarymyzdyń aryn taptap, uldarymyzdy jazyqsyz soqqyǵa jyǵyp, saý adamdy múgedek qylǵanyn astarlap jetkizgisi keldi.
Jazýshy jeltoqsan oqıǵasyn aıtpas buryn shyǵarmanyń basynda, astyq pen soǵysty da beker aıtpaǵanyn túsinemiz. Shyǵarmada bomj Azat áńgimesin bylaı bastaıdy: «Ittiń balalary-aı, sender-aq túbime jetetin boldyńdar ǵoı!» Ashtyq dep atamdy ákettińder. Soǵys dep ákemdi ákettińder! Ol az bolǵandaı «Jeltoqsan» dep áıelimdi ákettińder. Meni múgedek ettińder! Ittiń balalary» degen sózderinen ańǵaramyz. Áńgimeni oqı otyryp, jylamaý múmkin emes. Tipti Azat ary qaraı sol oqıǵadan keıin aman qalsada, Jeltoqsannyń sol qaharly túnin áli kúnge umytpaıtynyn, jeltoqsan alańyna baryp, quran baǵyshtaǵynan kóremiz jáne sol oqıǵanyn zardabyn áli tartyp kele jatqanyn densaýlyǵynan ańǵaramyz.
Asqar Altaıdyń «Sibir ofıeri» men «Propıska» áńgimesindegi uqsastyq, keıipkerleriniń áskerı adam bolǵandyǵy. «Propıska» áńgimesinde aty aıtyp turǵandaı basty keıipker Arhat 7 jyl barmaǵan aýylyna, propıskaǵa otyrý úshin barady. Bul Asqar Altaıdyń «Propıska» áńgimesin bir oqyǵan adamǵa qarapaıym shyǵarma sekildi kórinýi múmkin. Biraq zer salyp qarasa, jazýshy basqa bir shyndyqty aıtqysy keldi dep oı túıdim. Iaǵnı sol jyldary úlken áje-atalarymyzdan estýimshe, qazaq jastaryn Almatyǵa úlken qalalarǵa «propıska» bolmasa krgizbeı, tipti oqytpaýǵa deıin barǵanyn aıtady. Qazaq jastary mektep bitirgennen keıin mal sharýashylyǵynda eki jyl jumys isteý mindetti eken. Ańqaý jastar bir jaǵynan astarly saıasattyń kesirinen, aýylda eki jyl qalyp, jumys istep, otbasyn quryp, ary qaraı ómirin ótkizerin ózderi bilmedi de, Aýylda qalǵan jastar, turaqty jumysy men otbasy bolǵasyn, bastapqy «oqımyn» degen armany kúlge aınalǵanyn ýaqyt óte ózide baıqamaı qalady. Meniń bul estigenim, al aıtylmaǵan shyndyq qanshama.
Al «Sibir ofıeri» áńgimesin oqyǵanda, tarıhta da aıtylady ǵoı, jeltoqsan kóterilisshilerin basý úshin, jan-jaqtan áskerı kómek kelgenin jáne ofıerler árbir adamnyń aldyna turyp, alańǵa kirgizbegenin, tipti ofıerler alańǵa shyqqan qazaq jastarynan 2-3 ese kóp ekenin tarıhta aıtylmaǵany jaıdan jaı emes. Jazýshy sol oqıǵany negizge alyp, shyǵarmany jazǵan degen oıǵa keldim. Maǵrıpa ShÓJEǴULQYZY: «Qazaqtyń namysqoılyǵy da basqaǵa uqsamaıdy. Asqar Altaıdyń «Sibir ofıeri» áńgimesindegi jalǵyz qazaqtyń kelbeti – sondaı órshildiktiń jurnaǵyndaı bir mysal» -dep baǵa beripti.Menińshe basty keıipker Býrahan qazaq qandastaryn aıaýsyz, jazyqsyz óltirgeni úshin qusalyqtan ólgen sekildi bolyp kórindi.
Aıtpaǵym qazaq ádebıetinde «Jeltoqsan» oqıǵasy týraly qandaı shyǵarmany oqıyq, jazýshylarymyz bizge ózińshe árqıly nusqada jetkizsede, astarynda bir mán bar ekenin uǵa júreıik. Jeltoqsan oqıǵasynyń ótkenine 30 jyldan astam ýaqyt ótti. Shyndyq barynsha ashylyp, jas urpaq bilse degen nıet qana. Jeltoqsanshylardyń qany men kóz jastary beker zaıa ketpegenin jastar bilse, biz úshin baqyt bolary sózsiz.
Altyngúl Qojageldi
Abaı atyndaǵy Ulttyq
Pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń 4 kýrs stýdenti
