Jeltoqsan dese, ärkım ärqalai aitady. Tarih betterı naqty faktılermen, sandarmen söilese, ne bolmasa jeltoqsanşylardy bırese, «naşaqorlar, ūltşyldar» dep kınä taqsa, ädebiette qalai surettegennıŋ bılgımız keletını sızdı qyzyqtyra ma? Jazuşy «jeltoqsan» turaly jazǧysy kelse, siujetpen, bolǧan oqiǧany astarlap jetkızedı. Menıŋ diplomdyq taqybyrym, jeltoqsan oqiǧasyna bailanysty, iaǧni ädebiette jeltoqsan oqiǧalary qalai surettelgenın anyqtaǧymyz keledı. Ädebiette «jeltoqsan» oqiǧasy şaǧyn äŋgıme türınde ne dramalyq qoiylym retınde körsetılıp jürgenın baiqaǧan şyǧarsyz? Jeltoqsan oqiǧasy turaly tek qana tarihta oqyp qoimai, ädebiettede şyǧarmalardy oquǧa keŋes beremın. Jeltoqsanǧa bailanysty qandai şyǧarmalar jazylǧanyn aityp keteiın, mümkın jas ūrpaqqa paidasy tier.
Jeltoqsan oqiǧasy turaly şyǧarmalar qazaq ädebietınde älı talai jazylary sözsız. «Jeltoqsan» oqiǧasy- ekınıŋ bırı jaza almaityn oqiǧa der edım. Aitpaǧym, sol oqiǧany közben körmegesın suretteu qiyn. Estıgennen bölek, ol turaly aitylmaǧan şyndyqty da zertteu kerek şyǧar dep oilaimyn.
Men qozǧaiyn dep otyrǧan äŋgımem, Asqar Altaidyŋ «Propiska» äŋgımesı men «Sıbır ofiserı» äŋgımesı. Jäne Erbolat Äbıkenūlynyŋ «Jeltoqsan yzǧary» degen hikaiat jaily söz qozǧaǧym keledı. Üş äŋgımenı bır-bırınen bölıp, jaru qate dep oilaimyn. Är jazuşy özınıŋ stilımen erekşe jazǧan. Jeltosan oqiǧasy şyǧarmalardy jylamai oqu mümkın emes. Är oqyǧan saiyn namystanyp, ruhtanyp qalatynymda ötırık emes.
Äsırese «Jeltoqsan yzǧary» äŋgımesınde qalǧan ekı äŋgımege qaraǧanda jastardy qalai qorlaǧanyn köre alamyz. Ony şyǧarmanyn myna üzındısınen baiqai alamyz: "Esımdı jiǧanda Janardy älgı mai bas orys qardyŋ üstınde jūlmalap jatyr eken. Süzılıp tüsken köşe şyraqtarynan barlyǧy anyq körınıp tūr. Aq baltyr, aq bökse...» äŋgımenıŋ osy jerın oqi otyryp, közıne erıksız jas kelgenın özınde baiqamai qalasyn. Şyǧarmada Janar men Azattyŋ jaŋa ǧana üilengen jas jūbailar ekenın, aspiranturany endı bıtırıgen jastar ekenın baiqaimyz. Äŋgıme barysynda Jeltoqsan oqiǧasynyŋ bastalǧanyna ekınşı kün ekenın aŋǧaramyz. Ekı ǧaşyqtyŋ kırşıksız taza mahabbatyn, bır-aq sätte jauyz orys ofiserlerı būzdy. Ony myna joldan: «Özım jūlmaq tūr ǧoi iıskeuge qimaǧan appaq gülım näjıske batyp barady» degennen aŋǧaramyz. Şyǧarmadan baiqaǧanym, orys ofiserlerı jeltoqsan oqiǧasyn paidalanyp, qyzdarymyzdyŋ aryn taptap, ūldarymyzdy jazyqsyz soqqyǧa jyǧyp, sau adamdy mügedek qylǧanyn astarlap jetkızgısı keldı.
Jazuşy jeltoqsan oqiǧasyn aitpas būryn şyǧarmanyŋ basynda, astyq pen soǧysty da beker aitpaǧanyn tüsınemız. Şyǧarmada bomj Azat äŋgımesın bylai bastaidy: «İttıŋ balalary-ai, sender-aq tübıme jetetın boldyŋdar ǧoi!» Aştyq dep atamdy äkettıŋder. Soǧys dep äkemdı äkettıŋder! Ol az bolǧandai «Jeltoqsan» dep äielımdı äkettıŋder. Menı mügedek ettıŋder! İttıŋ balalary» degen sözderınen aŋǧaramyz. Äŋgımenı oqi otyryp, jylamau mümkın emes. Tıptı Azat ary qarai sol oqiǧadan keiın aman qalsada, Jeltoqsannyŋ sol qaharly tünın älı künge ūmytpaitynyn, jeltoqsan alaŋyna baryp, qūran baǧyştaǧynan köremız jäne sol oqiǧanyn zardabyn älı tartyp kele jatqanyn densaulyǧynan aŋǧaramyz.
Asqar Altaidyŋ «Sıbır ofiserı» men «Propiska» äŋgımesındegı ūqsastyq, keiıpkerlerınıŋ äskeri adam bolǧandyǧy. «Propiska» äŋgımesınde aty aityp tūrǧandai basty keiıpker Arhat 7 jyl barmaǧan auylyna, propiskaǧa otyru üşın barady. Būl Asqar Altaidyŋ «Propiska» äŋgımesın bır oqyǧan adamǧa qarapaiym şyǧarma sekıldı körınuı mümkın. Bıraq zer salyp qarasa, jazuşy basqa bır şyndyqty aitqysy keldı dep oi tüidım. Iаǧni sol jyldary ülken äje-atalarymyzdan estuımşe, qazaq jastaryn Almatyǧa ülken qalalarǧa «propiska» bolmasa krgızbei, tıptı oqytpauǧa deiın barǧanyn aitady. Qazaq jastary mektep bıtırgennen keiın mal şaruaşylyǧynda ekı jyl jūmys ısteu mındettı eken. Aŋqau jastar bır jaǧynan astarly saiasattyŋ kesırınen, auylda ekı jyl qalyp, jūmys ıstep, otbasyn qūryp, ary qarai ömırın ötkızerın özderı bılmedı de, Auylda qalǧan jastar, tūraqty jūmysy men otbasy bolǧasyn, bastapqy «oqimyn» degen armany külge ainalǧanyn uaqyt öte özıde baiqamai qalady. Menıŋ būl estıgenım, al aitylmaǧan şyndyq qanşama.
Al «Sıbır ofiserı» äŋgımesın oqyǧanda, tarihta da aitylady ǧoi, jeltoqsan köterılısşılerın basu üşın, jan-jaqtan äskeri kömek kelgenın jäne ofiserler ärbır adamnyŋ aldyna tūryp, alaŋǧa kırgızbegenın, tıptı ofiserler alaŋǧa şyqqan qazaq jastarynan 2-3 ese köp ekenın tarihta aitylmaǧany jaidan jai emes. Jazuşy sol oqiǧany negızge alyp, şyǧarmany jazǧan degen oiǧa keldım. Maǧripa ŞÖJEǦŪLQYZY: «Qazaqtyŋ namysqoilyǧy da basqaǧa ūqsamaidy. Asqar Altaidyŋ «Sıbır ofiserı» äŋgımesındegı jalǧyz qazaqtyŋ kelbetı – sondai örşıldıktıŋ jūrnaǧyndai bır mysal» -dep baǧa berıptı.Menıŋşe basty keiıpker Burahan qazaq qandastaryn aiausyz, jazyqsyz öltırgenı üşın qūsalyqtan ölgen sekıldı bolyp körındı.
Aitpaǧym qazaq ädebietınde «Jeltoqsan» oqiǧasy turaly qandai şyǧarmany oqiyq, jazuşylarymyz bızge özıŋşe ärqily nūsqada jetkızsede, astarynda bır män bar ekenın ūǧa jüreiık. Jeltoqsan oqiǧasynyŋ ötkenıne 30 jyldan astam uaqyt öttı. Şyndyq barynşa aşylyp, jas ūrpaq bılse degen niet qana. Jeltoqsanşylardyŋ qany men köz jastary beker zaia ketpegenın jastar bılse, bız üşın baqyt bolary sözsız.
Altyngül Qojageldı
Abai atyndaǧy Ūlttyq
Pedagogikalyq universitetınıŋ 4 kurs studentı
