«قازاقستانداعى كومىر قورى 2 عاسىرعا جەتەدى». ءدال وسىنداي ويىمەن قازىرگى تاڭداعى ەنەرگيا كوزدەرىنە مامان رەتىندە باعا بەرىپ، بولجامدى ەنەرگەتيكا تاپشىلىعى جايلى ءسوز قوزعاعان ەنەرگەتيك، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بىرلەسبەك قانيۇلىنان سۇحبات الدىق.
- بىرلەسبەك مىرزا، قازاقستان بۇگىندە ءوز ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوزى تولىقتاي قامتاماسىز ەتىپ وتىر ما؟
- جوق. كەيىنگى ءبىر جىلدا جەتىسپەۋشىلىك پايدا بولدى. قايدان بولدى دەسەك، ءبىزدىڭ سوڭعى ەنەرگيا بلوگىن سالعانىمىزعا 20 جىل بولدى. ەكىباستۇزدىڭ ەكىنشى بلوگىن سالعانىمىزدا 90-جىلدارى لينيالار جۇرگىزگەنبىز. سودان بەرى تۇك بىتىرمەدىك قوي. قاي ەل 20 جىل بويى ءبىر گەنەراتسياعا قاراپ وتىر؟ بۇل تاپشىلىقتان شىعاتىن جولدار بار. بىراق قازىردىڭ وزىندە ءمان بەرىپ قاراماي وتىرمىز.
كومىرقىشقىل گازىنىڭ كوبەيۋى ءوز الدىنا ءبىر ماسەلە. ونى كەمىتۋدە ءبىزدىڭ ەلدە قانداي مۇمكىندىكتەر بار، سونى يگەرۋىمىز كەرەك. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى ەڭ مىقتى بيلىك ادامدارى بولاتىن. ولاردىڭ ايتقاندارى كونستيتۋتسيادان كەيىن ەكىنشى ورىندا تۇراتىن. وكىنىشكە قاراي، قازىر ونى ەشكىم تىڭدامايدى. اتى بار، زاتى جوق. بۇرىندارى ءبىز ەكىباستۇز كومىرىن بىلاي سانايتىنبىز. ەگەر كومىردىڭ كۇلىنىڭ مولشەرى 45 بولسا، وندا كۇلى بار كومىر دەيتىنبىز. ال 45-تەن اسسا، كومىرى بار كۇل دەيتىنبىز. ول دا ءبىر كومىر عوي، دەپ دالەلدەپ جاققان ادام - مەن.
- ساراپشىلاردىڭ ەلدى ەنەرگەتيكا تاپشىلىعى كۇتىپ تۇر دەگەن بولجامى راس پا؟ بۇل ءبىزدىڭ ەلگە قالاي اسەر ەتەدى؟
- جاڭا ايتقانىمداي جەتىسپەۋشىلىك بارى راس. اۋەلى ءوز ەلىمىزدەگى جايتقا باعا بەرىپ الايىق. نەگە ەنەرگيا كوزدەرىن كوبەيتپەسكە؟ جارتى عاسىرعا جۋىقتاپ قالعان بلوكتارمەن وتىرا بەرەتىن بولساق، تۇكسىز قالامىز.
- اەس-تىڭ جەل، كۇن ەنەرگياسىنىن تيىمدىلىگى نەدە؟
- ارينە اەس وتە ءتيىمدى ەنەرگيا كوزى. اباي ايتقان «بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز، وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق» دەگەندەي، كۇن ەنەرگياسىن ورناتۋ بەكەر مال شاشۋ ءىسى بولدى. قاراجاتامىزدى جاراتقاندا ويلانىپ جاراتايىق. «بىزگە اەس نەگە كەرەك؟» دەيدى كوبى. ەنەرگەتيكتەر اراسىندا شكولنيكوۆ دەگەن عالىم بولعان. مىقتى تەحنيك، ءبىلىمدى مامان بولاتىن. اتومدى زەرتتەپ قوس قولداپ قولدايتىن. بۇرىن مەن تەك كومىردى قولدايتىنمىن. قازىر ەكەۋمىز اۋىستىق. ول كومىردى مويىندادى، مەن اتومدى قولدايتىن بولدىم. ويتكەنى ەكەۋمىز ساناي باستادىق. ۇلكەن ەسەپپەن تيىمدىلىگىن انىقتادىق.
اتومنىڭ كەرەمەتتەگىنىڭ ءبىرى – ۇزاقتىعى. دۇرىس تاڭدالعان جەرگە ءبىر سالىپ قويساڭ بولدى. تەحنيكالىق جاعىنان اقاۋلىقسىز سالىنعان بولسا عۇمىرى ۇزاق بولادى. ەكىنشى جاعىنان، كومىرقىشقىل گازىمەن كۇرەستە ەڭ تاپتىرمايتىن ەنەرگيا كوزى – اەس. ءسىز ايتقانداي، قورشاعان ورتانى كومىرقىشقىل گازىمەن ۋلاپ جاتقان گەنەراتسيا كوزدەرىنە قاراعاندا اەس تازا ەنەرگيا كوزى. ۇشىنشىدەن، ەكىباستۇزدا كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا سول ايماققا ءۇش ستانتسيا سالامىز دەگەنبىز. ارقايسىسىندا 8 بلوكتان 24 بلوك سالىنادى دەگەنبىز. قازىر تەك 10-ى ىستەپ تۇر. سونىڭ ورنىنا اتوم تۇرا الادى.
ەۋروپادان كەلگەن ساناۋ مولشەرىن قۇپتامايمىن. بىزگە شىعارىپ بەرەتىن كوپتەگەن ستاتيستيكالىق ەسەپتەمەلەرى، ادام باسىنا، ادامنىڭ تابىسىنا شاققاندا شىعاتىن تسيفرلار. ءبىز بىلاي جاساپ كورەيىك. قازاقستان وتە باي دەيىك. ءار ۇيدە بەس ادامنان دەسەك، شامامەن 4 ميلليون وتباسى بار. ءار ۇيدە ەكى كولىكتەن بولسىن. سوندا 8 ميلليون كولىك جۇرەدى بىزدە. نەمىستەردى كەدەي دەپ الىپ، 80 ميلليون حالىق، ءار سەميادا 4-اق ادام دەپ قاراستىرىپ كورەيىك. سوندا 20 ميلليون ءۇي، ارقايسىسىندا ءبىر-اق كولىكتەن بولسىن. بىزدە سەگىز، ولاردا جيىرما. كىمدىكى كوپ؟ ەندى ءتۇسىنىپ تۇرسىز با، ەسەپتەۋدەگى قۇيتىرقىلىقتى. اۋاداعى زياندى قالدىقتارعا قايدان كەلگەنى ءبارىبىر. اتموسفەرا بارىمىزگە ورتاق. كومىرقىشقىل گازىنان تۋىندايتىن زياندى مولشەرلەمەدە ەسەپتىك قاتە بار ءتارىزدى. دەسە دە، زامان تالابىنا كوندىگە ءبىلۋىمىز قاجەت.
- اەس رەاكتورى جۇمىسىنا سۋىتاتىن سۋ كوزى، كول، تەڭىز قاسىندا ورنالاسۋى شارتتى ما؟
- كوندەنساتور دەگەن دۇنيە بار. بۋدى قايتادان سۋعا اينالدىرۋ ءۇشىن سۋىتاتىن كوندەنساتور كەرەك بولادى. بۇل قۇرىلعى بارلىق ەنەرگيا گەنەراتورىنا قاجەت. تەك جەلگە، كۇنگە كەرەگى جوق.
قازىرگى تاڭدا اەس-ءتىڭ جارىلىپ كەتۋ قاۋپى وتە تومەن. ارينە، بىراق جارىلسا وڭدىرمايدى. حالىق سونى ءتۇسىنۋى كەرەك. ۇرەيلەنۋى ءجوندى. قالىپتى دۇنيە بىراق، قازىرگى تاڭدا تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىكتى دۇرىس ساقتاي وتىرا جاسالعان دۇنيەنىڭ قاۋىپتىلىگى تومەن بولاتىنى راس.
- قازاقستاندا بىلىكتى ينجەنەر-تەحنيك، ەنەرگەتيكا كادرلارى بار ما؟ ءبىلىم سالاسىن دامىتۋعا نە جەتىسپەيدى؟
- بىزدە ماماندار بار، باسقاراتىن ادام بار، بىراق تاڭداۋ ءتارتىبىن بۇزدىق. قازىر ءار نارسەدە تاڭداۋ بولادى. كىم بولسا، سونى قويمايمىز عوي. بىرەۋىنىڭ بىتىرگەنى ەكونوميكا، ەنەرگەتيكا سالاسىندا جۇرەدى. ءبىر ەنەرگەتيكتەر اداسىپ ەكونوميكادا جۇرەدى. رەتتىلىك، ورنىمەن ءجۇرۋ دەگەننەن ايىرىلىپ بارامىز. الەۋمەتتىك ءليفتتى قۇرتتىق ءبىز. مىسالى جەو-عا بارىپ جۇمىسقا تۇرساڭ، ەكى كۇن جۇمىس ىستەيسىڭ، ەكى كۇن دەمالاسىڭ. ءبىرىنشى كۇنى تاڭنان كەشكە دەيىن، ەكىنشى كۇنى تۇنگى ۋاقىتتا جۇمىستا بولاسىڭ. ارتىق ۋاقىت بولمايدى. ءتىپتى دۇكەنگە دە بارۋعا بولمايدى. ەڭبەگى باعالانباي قالاتىن ماماندىق وسى ورتالىقتاعىلاردىكى. كادرلار بار، جەتەدى تەك ولاردى باعالاۋعا، جالاقىسىن كوتەرۋگە شامامىز جەتپەي قالا بەرەدى.
ماسەلەن، بىزدە قىمباتشىلىق ءورشىپ بارادى دەيمىز. بىزدە قازاقستاندا ونىمدەر قىمبات ەمەس، حالىقتىڭ جالاقىسى تومەن. سول سەبەپتى دە، حالىق الا الماي، كەرەك دۇنيەسىن الۋعا كرەديتكە جۇگىرەدى. جالپى قىمبات ەمەس، بىراق ءبىزدىڭ تابىسقا قاراعاندا قىمبات.
- قازاقستاندا 300 جىلعا جەتەتىن كومىر قورى بار دەيدى. ونى پايدالانىپ جۇرە بەرۋدىڭ زاردابى بولادى دەپ ويلايسىز با؟
- قازاقستانداعى كومىر قورى ءدال بۇگىنگى دەڭگەيمەن وندىرسەك 2000 جىلعا جەتەدى. سىزدەگى دەرەكتەر ءدال بۇگىنگى قورمەن ەسەپتەۋلى مولشەرى. ءبىز تاۋىپ قويعانىمىز، تاپپاي جاتقانىمىز قانشاما. كومىردەن شىعاتىن زياننىڭ مولشەرى نەگىزى كوپ ەمەس. 1 كگ كومىردەن مۇرجادان 8 گرامم عانا شاڭ شىعادى. بۇل – ءبىر.
ەكىنشىدەن، ەۋروپاعا ەرەمىز دەپ ءبىلىمدى ابدەن ءبۇلدىرىپ بولدىق. الەۋمەتتىك ءوسىمنىڭ دەگەننىڭ قادىرى قاشتى. قوعامدا بۇل تەرميننىڭ اتى بار زاتى جوقتىعىنان، جاستار ەڭبەكتەنۋدەن قالدى. ماسەلەن كەزىندە ءبىز قارا جۇمىسشى بولىپ كىرىپ باسشىلىق قىزمەتپەن ءبىر-اق شىعاتىنبىز. قازىر الەۋمەتتىك ستاتۋستىڭ وسىمىنە شىنايى ەڭبەك ەمەس، باسقا نارسەلەر اسەر ەتىپ كەتۋدە.
- اقتاۋدا بولعان اتوم رەاكتورى الداعى ۋاقىتتا سالىناتىن اەس-كە تاجىريبە دەپ قاراستىرۋعا وزىندىك كومەگى تيەدى دەپ ويلايسىز با؟
- جوق. ويتكەنى ول ءبىزدىڭ الەمدە جوق ستانتسيا بولدى. جىلدام نەيتروندى رەاكتور بولدى. بۇل ءتيىمدى، الايدا قىمباتتاۋ. سول ستانتسيانىڭ ءبىر قىزىعى توقتاتقانىمىزعا 30 جىلداي بولىپ قالدى. ءالى ساقتاپ وتىرمىز. تاعى ءبىر ارتىق شىعىن جاساپ وتىرمىز. سول كەزدە توقتاتپاي جۇمىسىن جالعاستىرا بەرگەنىندە مەنىڭشە ويداعىداي ىسكە اسىپ تۇرا بەرەر ما ەدى. ال ءبىز ەندى قايتادان شىعىندالىپ تاعى سالۋعا نيەتتەنىپ وتىرمىز.
بىزگە ەسەپتەۋدى، سارالاۋدى ۇيرەنۋ كەرەك. ماسەلەن جاۋىن جاۋسا سۋ بولىپ قالمايىن دەپ تاكسيگە مىنەسىڭ. بولماسا اۆتوبۋسقا مىنەسىڭ. ال كۇن جىلى بولىپ تۇرسا، شىعىندالىپ نەڭ بار، جاياۋ كەتە بەرسەڭ دە بولادى. سول سەكىلدى بۇگىن قانداي، ەرتەڭ نە بولادى، بارلىعىن بولجاي ءبىلۋ كەرەك. ەكىباستۇزداعى تەگىن كومىرىمىز تۇرعاندا ەنەرگيا تۇرعىسىنان ەشكىم تەڭ كەلە المايدى. الەمدە ونداي كومىر قورى ەشكىمدە جوق. الماتىنىڭ جەرىنىڭ كولەمىندەي جەردە 12 ملرد. توننا كومىر جاتىر. اتوم ستانتسياسىنىڭ بۇدان ۇتىپ تۇرعانى ەكولوگياعا تيىمدىلىگى. كومىر كومىرقىشقىل گازىنىڭ كوبەيۋىنە اكەلەتىندىكتەن تيىمسىزدەۋ.
- قازاقستاننىڭ جاعدايىنا قانداي يادرولىق رەاكتور سايكەس كەلەدى؟
- روساتومدى قولدايمىن. قازاققا قولايلىسى وسى كورشىمىزدىڭ رەاكتورلارى. ارينە ءار ماماننىڭ پىكىرى ءارتۇرلى. مەنىڭشە روساتوم ءبىز ءۇشىن ءتيىمدى بولاتىن سەكىلدى. وتىن بىزدىكى بولعاندىقتان ساياسي تۇرعىدان قاۋىپ بولادى دەپ ويلامايمىن. ال فرانتسيا باعانى وتە قىمبات ۇسىنادى. سول سەبەپتى تيىمسىزدەۋ.
سۇحباتتاسقان:
دينا ليتپين
