«Qazaqstandaǵy kómir qory 2 ǵasyrǵa jetedi». Dál osyndaı oıymen qazirgi tańdaǵy energııa kózderine maman retinde baǵa berip, boljamdy energetıka tapshylyǵy jaıly sóz qozǵaǵan energetık, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor Birlesbek Qanıulynan suhbat aldyq.
- Birlesbek myrza, Qazaqstan búginde óz elektr energııasyn ózi tolyqtaı qamtamasyz etip otyr ma?
- Joq. Keıingi bir jylda jetispeýshilik paıda boldy. Qaıdan boldy desek, bizdiń sońǵy energııa blogyn salǵanymyzǵa 20 jyl boldy. Ekibastuzdyń ekinshi blogyn salǵanymyzda 90-jyldary lınııalar júrgizgenbiz. Sodan beri túk bitirmedik qoı. Qaı el 20 jyl boıy bir generaııaǵa qarap otyr? Bul tapshylyqtan shyǵatyn joldar bar. Biraq qazirdiń ózinde mán berip qaramaı otyrmyz.
Kómirqyshqyl gazynyń kóbeıýi óz aldyna bir másele. Ony kemitýde bizdiń elde qandaı múmkindikter bar, sony ıgerýimiz kerek. Keńes úkimeti kezinde energetıka mınıstrligi eń myqty bılik adamdary bolatyn. Olardyń aıtqandary konstıtýııadan keıin ekinshi orynda turatyn. Ókinishke qaraı, qazir ony eshkim tyńdamaıdy. Aty bar, zaty joq. Buryndary biz Ekibastuz kómirin bylaı sanaıtynbyz. Eger kómirdiń kúliniń mólsheri 45 bolsa, onda kúli bar kómir deıtinbiz. Al 45-ten assa, kómiri bar kúl deıtinbiz. Ol da bir kómir ǵoı, dep dáleldep jaqqan adam - men.
- Sarapshylardyń eldi energetıka tapshylyǵy kútip tur degen boljamy ras pa? Bul bizdiń elge qalaı áser etedi?
- Jańa aıtqanymdaı jetispeýshilik bary ras. Áýeli óz elimizdegi jaıtqa baǵa berip alaıyq. Nege energııa kózderin kóbeıtpeske? Jarty ǵasyrǵa jýyqtap qalǵan bloktarmen otyra beretin bolsaq, túksiz qalamyz.
- AES-tyń jel, kún energııasynyn tıimdiligi nede?
- Árıne AES óte tıimdi energııa kózi. Abaı aıtqan «bes dushpanyń bilseńiz, ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashpaq» degendeı, kún energııasyn ornatý beker mal shashý isi boldy. Qarajatamyzdy jaratqanda oılanyp jarataıyq. «Bizge AES nege kerek?» deıdi kóbi. Energetıkter arasynda Shkolnıkov degen ǵalym bolǵan. Myqty tehnık, bilimdi maman bolatyn. Atomdy zerttep qos qoldap qoldaıtyn. Buryn men tek kómirdi qoldaıtynmyn. Qazir ekeýmiz aýystyq. Ol kómirdi moıyndady, men atomdy qoldaıtyn boldym. Óıtkeni ekeýmiz sanaı bastadyq. Úlken eseppen tıimdiligin anyqtadyq.
Atomnyń keremetteginiń biri – uzaqtyǵy. Durys tańdalǵan jerge bir salyp qoısań boldy. Tehnıkalyq jaǵynan aqaýlyqsyz salynǵan bolsa ǵumyry uzaq bolady. Ekinshi jaǵynan, kómirqyshqyl gazymen kúreste eń taptyrmaıtyn energııa kózi – AES. Siz aıtqandaı, qorshaǵan ortany kómirqyshqyl gazymen ýlap jatqan generaııa kózderine qaraǵanda AES taza energııa kózi. Úshinshiden, Ekibastuzda Keńes úkimeti tusynda sol aımaqqa úsh stanııa salamyz degenbiz. Árqaısysynda 8 bloktan 24 blok salynady degenbiz. Qazir tek 10-y istep tur. Sonyń ornyna atom tura alady.
Eýropadan kelgen sanaý mólsherin quptamaımyn. Bizge shyǵaryp beretin kóptegen statıstıkalyq eseptemeleri, adam basyna, adamnyń tabysyna shaqqanda shyǵatyn ıfrlar. Biz bylaı jasap kóreıik. Qazaqstan óte baı deıik. Ár úıde bes adamnan desek, shamamen 4 mıllıon otbasy bar. Ár úıde eki kólikten bolsyn. Sonda 8 mıllıon kólik júredi bizde. Nemisterdi kedeı dep alyp, 80 mıllıon halyq, ár semıada 4-aq adam dep qarastyryp kóreıik. Sonda 20 mıllıon úı, árqaısysynda bir-aq kólikten bolsyn. Bizde segiz, olarda jıyrma. Kimdiki kóp? Endi túsinip tursyz ba, esepteýdegi quıtyrqylyqty. Aýadaǵy zııandy qaldyqtarǵa qaıdan kelgeni báribir. Atmosfera bárimizge ortaq. Kómirqyshqyl gazynan týyndaıtyn zııandy mólsherlemede eseptik qate bar tárizdi. Dese de, zaman talabyna kóndige bilýimiz qajet.
- AES reaktory jumysyna sýytatyn sý kózi, kól, teńiz qasynda ornalasýy shartty ma?
- Kondensator degen dúnıe bar. Býdy qaıtadan sýǵa aınaldyrý úshin sýytatyn kondensator kerek bolady. Bul qurylǵy barlyq energııa generatoryna qajet. Tek jelge, kúnge keregi joq.
Qazirgi tańda AES-tiń jarylyp ketý qaýpi óte tómen. Árıne, biraq jarylsa ońdyrmaıdy. Halyq sony túsinýi kerek. Úreılenýi jóndi. Qalypty dúnıe biraq, qazirgi tańda tehnıkalyq qaýipsizdikti durys saqtaı otyra jasalǵan dúnıeniń qaýiptiligi tómen bolatyny ras.
- Qazaqstanda bilikti ınjener-tehnık, energetıka kadrlary bar ma? Bilim salasyn damytýǵa ne jetispeıdi?
- Bizde mamandar bar, basqaratyn adam bar, biraq tańdaý tártibin buzdyq. Qazir ár nársede tańdaý bolady. Kim bolsa, sony qoımaımyz ǵoı. Bireýiniń bitirgeni ekonomıka, energetıka salasynda júredi. Bir energetıkter adasyp ekonomıkada júredi. Rettilik, ornymen júrý degennen aıyrylyp baramyz. Áleýmettik lıftti qurttyq biz. Mysaly JEO-ǵa baryp jumysqa tursań, eki kún jumys isteısiń, eki kún demalasyń. Birinshi kúni tańnan keshke deıin, ekinshi kúni túngi ýaqytta jumysta bolasyń. Artyq ýaqyt bolmaıdy. Tipti dúkenge de barýǵa bolmaıdy. Eńbegi baǵalanbaı qalatyn mamandyq osy ortalyqtaǵylardyki. Kadrlar bar, jetedi tek olardy baǵalaýǵa, jalaqysyn kóterýge shamamyz jetpeı qala beredi.
Máselen, bizde qymbatshylyq órship barady deımiz. Bizde Qazaqstanda ónimder qymbat emes, halyqtyń jalaqysy tómen. Sol sebepti de, halyq ala almaı, kerek dúnıesin alýǵa kredıtke júgiredi. Jalpy qymbat emes, biraq bizdiń tabysqa qaraǵanda qymbat.
- Qazaqstanda 300 jylǵa jetetin kómir qory bar deıdi. Ony paıdalanyp júre berýdiń zardaby bolady dep oılaısyz ba?
- Qazaqstandaǵy kómir qory dál búgingi deńgeımen óndirsek 2000 jylǵa jetedi. Sizdegi derekter dál búgingi qormen esepteýli mólsheri. Biz taýyp qoıǵanymyz, tappaı jatqanymyz qanshama. Kómirden shyǵatyn zııannyń mólsheri negizi kóp emes. 1 kg kómirden murjadan 8 gramm ǵana shań shyǵady. Bul – bir.
Ekinshiden, Eýropaǵa eremiz dep bilimdi ábden búldirip boldyq. Áleýmettik ósimniń degenniń qadiri qashty. Qoǵamda bul termınniń aty bar zaty joqtyǵynan, jastar eńbektenýden qaldy. Máselen kezinde biz qara jumysshy bolyp kirip basshylyq qyzmetpen bir-aq shyǵatynbyz. Qazir áleýmettik statýstyń ósimine shynaıy eńbek emes, basqa nárseler áser etip ketýde.
- Aqtaýda bolǵan atom reaktory aldaǵy ýaqytta salynatyn AES-ke tájirıbe dep qarastyrýǵa ózindik kómegi tıedi dep oılaısyz ba?
- Joq. Óıtkeni ol bizdiń álemde joq stanııa boldy. Jyldam neıtrondy reaktor boldy. Bul tıimdi, alaıda qymbattaý. Sol stanııanyń bir qyzyǵy toqtatqanymyzǵa 30 jyldaı bolyp qaldy. Áli saqtap otyrmyz. Taǵy bir artyq shyǵyn jasap otyrmyz. Sol kezde toqtatpaı jumysyn jalǵastyra bergeninde menińshe oıdaǵydaı iske asyp tura berer ma edi. Al biz endi qaıtadan shyǵyndalyp taǵy salýǵa nıettenip otyrmyz.
Bizge esepteýdi, saralaýdy úırený kerek. Máselen jaýyn jaýsa sý bolyp qalmaıyn dep taksıge minesiń. Bolmasa avtobýsqa minesiń. Al kún jyly bolyp tursa, shyǵyndalyp neń bar, jaıaý kete berseń de bolady. Sol sekildi búgin qandaı, erteń ne bolady, barlyǵyn boljaı bilý kerek. Ekibastuzdaǵy tegin kómirimiz turǵanda energııa turǵysynan eshkim teń kele almaıdy. Álemde ondaı kómir qory eshkimde joq. Almatynyń jeriniń kólemindeı jerde 12 mlrd. tonna kómir jatyr. Atom stanııasynyń budan utyp turǵany ekologııaǵa tıimdiligi. Kómir kómirqyshqyl gazynyń kóbeıýine ákeletindikten tıimsizdeý.
- Qazaqstannyń jaǵdaıyna qandaı ıadrolyq reaktor sáıkes keledi?
- Rosatomdy qoldaımyn. Qazaqqa qolaılysy osy kórshimizdiń reaktorlary. Árıne ár mamannyń pikiri ártúrli. Menińshe Rosatom biz úshin tıimdi bolatyn sekildi. Otyn bizdiki bolǵandyqtan saıası turǵydan qaýip bolady dep oılamaımyn. Al Franııa baǵany óte qymbat usynady. Sol sebepti tıimsizdeý.
Suhbattasqan:
Dına LITPIN
