«ول بۇكىل حالىقتاردى سىلكىندىرۋ ءۇشىن جاراتىلعان ەر ەدى. بۇكىل ەلدەرگە سۇمدىق بولىپ ءتيدى، ءبارىن دە قالتىراتىپ جىبەردى، ول تۋرالى حاباردىڭ ءوزى قورقىنىشتى ەدى. ونىڭ جۇرگەن ءجۇرىسى ماڭعاز، كوزقاراسى مەن قيمىل قوزعالىسى اسا تەكتىلىكتى كورسەتەدى. سوعىستى جاقسى كورگەنىمەن توناۋشىلىعى از بولدى، وي قابىلەتى وتە جوعارى ەدى، سۇراۋشىعا قايىرىمدى، سەنگەن ادامىنا وتە مەيىرىمدى».
بۇل V عاسىردا ءومىر سۇرگەن ۆيزانتيالىق تاريحشى جانە ەلشى پريسك پانيسكيدىڭ اتتيلا - ەدىل قاعانعا قاتىستى پىكىرى. ونىڭ سوزىنەن ءبىز ۇلى عۇن پاتشاسىنىڭ سول شاقتاعى قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، ءيميدجى مەن برەندى تۋرالى ماعلۇمات الامىز جانە دە ونداي دەرەكتەر كوپتەپ سانالادى.
قاس دۇشپاندارىن سونشالىقتى قورقىنىشقا بولەي وتىرىپ، سونىمەن قوسا، مارتتىگى مەن ەرلىگىن دە مويىنداتىپ، سىيلاتقىزا دا بىلگەن قانداي كۇش؟
راسىندا، جيھانگەر بابامىز كورەگەن ساياساتكەر، دانا قولباسى عانا ەمەس، اقپاراتتىق-پسيحولوگيالىق سوعىستىڭ قاس شەبەرى بولعان دەسەك، قالاي؟
بلەدانىڭ قازاسى ستراتەگيا رەتىندە
بىردەن ايتايىق. وسىدان 16 عاسىر بۇرىن جاساعان كوسەمدى PR-كوممۋنيكاتسيالارىن، ماركەتينگ، پوليتتەحنولوگيا پاندەرىن ءبىلدى دەۋدەن اۋلاقپىز. بىراق، اتتارى بولماعانىمەن، زاتىنىڭ قاي زاماندا دا بولعانى شىندىق قوي. پسيحولوگيالىق سوعىس – بۇل ءارالۋان ايلا-ادىسپەن ادامداردى اقپاراتتىق-پسيحولوگيالىق تۇرعىدا وڭدەۋدەن وتكىزىپ، ساياسي، اسكەري، ەكونوميكالىق باسىپ-جانىشتاۋ مەن قوقان-لوقكى، قورقىتۋ جۇرگىزۋ. ياعني، قارسىلاستار كەز كەلگەن جولمەن ءبىر-ءبىرىنىڭ احۋالى، كوڭىل-كۇيىنە، كوزقاراسىنا، سەزىمىنە بارىنشا ىقپال ەتۋگە تىرىسىپ باعادى. ساياسي جانە يدەولوگيالىق ديۆەرسيالاردى دايىنداۋ اقپاراتتىق-پسيحولوگيالىق سوعىسقا ءتان ەرەكشەلىك. ونى عىلىمي تەوريا رەتىندە حح عاسىردا بەكىتىلدى دەگەنمەن، پرينتسپتەرىنىڭ ادامزات بالاسى پايدا بولعالى بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقانىن ەشكىم دە جوققا شىعارا الماس.
ەرلىككە تولى وتكەن تاريحىمىزدى تارازىلار بولساق، كوشپەندى اتا-بابامىزدىڭ بۇل جاعىنان تىپتەن، باسقا حالىقتاردان ارتىعىراق حاباردار بولعانىنا كوز جەتكىزە تۇسەمىز. ءار رۋدىڭ تاڭباسى، ۇرانى، شەجىرەسىنىڭ بولۋى سىندى سىرت كوزگە ەلەۋسىز كورىنەتىن جايلاردىڭ ءوزى دالالىقتاردىڭ ايتالىق، برەندولوگيادان قارا جاياۋ بولماعانىنا بۇلتارتپاس دالەل. مىنە، وسىنداي امبەباپ ورتادا ءوسىپ ونگەن ەدىلدىڭ ءومىر مەن ءولىم ماسەلەسى شەشىلەتىن شايقاستار بارىسىندا نومادتىق تاجىريبەلەردى ىسكە جاراتپاۋى مۇمكىن بە؟ ءوز كەزەگىندە، ول دا ازيادان الىپ كەلگەن سوعىس ونەرىنىڭ كونتاكتىلى ەرەكشەلىكتەرىمەن قاتار، اقپاراتتىق مۇمكىندىكتەرىن دە ىسكە اسىرماي تۇرا المادى. پسيحولوگيالىق قورقىتىپ-ۇركىتۋ ستراتەگيالارى مەن تاكتيكالارىن دا «قايعى» ەۋروپالىقتاردىڭ باسىنا ءۇيىپ-توكتى. ناتيجەسىندە، ولار ەدىلدى وزدەرىنىڭ كۇنالارى ءۇشىن قۇدايدىڭ جازالاۋعا جىبەرگەنىنە سەنەتىندى شىعاردى. بۇل سەنىمنىڭ قانداي ماسشتابتا بولعانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن فرانتسۋز تاريحشىسى م. بۋۆە-اجاننىڭ «اتتيلا. قۇدايدىڭ قامشىسى» اتتى كىتابىن ىندەتە وقۋ كەرەك-اق. ول ول ما، عۇنداردىڭ الدىندا سول زامانداعى الپاۋىت ەلدەر – ءريمنىڭ باتىس پەن شىعىستاعى قوس يمپەرياسى نە، ءىرىلى-ۇساقتى تۇتاس مەملەكەتتەر مەن تايپالار سوعىسسىز باعىنىپ، سالىق تولەپ، الىنباس قامالدار ءوز ەرىكتەرىمەن تۋىن ءتۇسىرۋدى ادەتكە اينالدىردى. ال قولعا تۇسكەن قارسىلاس جاقتىڭ ساربازدارى مەن بىلىكتى ادامدارى (ساق، سارمات، الان، گوت، فرانك، گرەك، ريمدىك) عۇن ورداسىنىڭ قىزمەتىنە ءوتىپ وتىردى. بۇل ايتقانعا عانا وڭاي. بىراق، بۇكىل ءبىر قۇرلىقتىڭ جۇرتىن ءوز يدەولوگياسىنا ۇيىتۋ ءۇشىن دە نەندەي ارەكەتتەر جاسالمادى دەسەڭىزشى؟ ەڭ وكىنىشتىسى، ونىڭ بارلىعىن اتا تاريح ءبىز ءۇشىن ساقتاپ قالا الماپتى.
دەسە دە، بىرقاتار جازبالاردىڭ ۋاقىت تەزىنەن امان-ساۋ وتكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. «قورقىنىشتىڭ كوزى ۇلكەن» دەمەكشى، ولاردىڭ دەنى جەڭىلۋشىلەر تاراپىنان جازىلىپ، وبەكتيۆتىلىك جاعىنان كۇماندى بولعانىمەن، قۇندى دەرەكتىك بازا بولا الادى. سونداي دەرەكتىڭ ءبىر شوعىرى – نەمەرە اعايىندى ەدىل مەن بلەدانىڭ ورداداعى اراقاتىناسىنا ارنالعان. ونداعى ۆەرسيانىڭ بىرىندە عۇن كوسەمىن بيلىك جولىندا تۋعان باۋىرىن اياماعان جاۋىز باسشى رەتىندە سۋرەتتەيدى. وسىناۋ كوزقاراس تاريح ورىندە اقىرىندا اتتيلا وبرازىنا ابدەن بەكىپ، كەيىننەن ونى تاق ءۇشىن تۋىسىن ولتىرگەن قانىپەزەر ەتىپ شىعاردى. قازىر دە بۇقارالىق مادەنيەتتە وسى ۇيعارىمنىڭ ۇستەم ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مىسالى، 2001 جىلى اقش-تا جارىققا شىققان «اتتيللا-جاۋلاۋشى» فيلمىنەن وسى ۇستانىمدى بايقايمىز. تاريحشى رەتىندە ءتۇبىن قازىپ كەلسەك، نەگىزىنەن بۇل جاڭساقتىق ريم ازاماتى پروسپەر اكۆيتانسكيدىڭ قالامىنان تارادى. ال كەيىنگىلەر ونى ءىلىپ الىپ كەتتى.
ادىلدىگىن ايتايىق، رۋعيلانىڭ كوزى كەتكەسىن ەل تىزگىنىن قولعا العان ەدىل مەن بلەدانىڭ بيلىكتى تەڭ بولىسكەنىن، ءبىرى شىعىستى بيلەسە، ەكىنشىسىنىڭ باتىستا جورىقتاردا جۇرگەنىن كۋالاندىراتىن ەستەلىكتەر از دا بولسا بار. ماسەلەن، ۆيزانتياعا جىلىنا 700 فۋنت التىن تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەگەن ءىى فەودوسيدىڭ ەلشىلىگىن ەكەۋلەپ قابىلدادى دەگەن دە دەرەك بار. بىراق، قانداي دا ءبىر كيكىلجىڭ تۋرالى ايتىلمايدى، قايتا، بلەدانىڭ الداۋ جولىمەن جاۋلارى تاراپىنان اڭشىلىق ۇستىندە قاساقانا ولتىرىلگەنى تۋرالى ۆيزانتيا تاريحشىسى مارتسەللين كوميتتىڭ جازىپ قالدىرعان حاتى بار. تاريحشى بۇعان كىنالى اتتيلا دەپ «ءلام» دەمەگەن، كەرىسىنشە، سىرت قولداردىڭ كەسىرىنەن بولعانىن ايرىقشا اتاپ وتكەن. ەندەشە، بلەدانىڭ ولىمىنەن كەيىنگى وقيعالار اۋانىنا قاراپ وتىرىپ، ەدىلدىڭ ءوز باۋىرىنىڭ قۇنىكەرلەرى رەتىندە ريمدىكتەردى تانىعانىن بايقاۋعا بولادى. ەگەر ول بۇعان دەيىن ولارمەن «ءىلدابايلاپ» بەيبىتشىلىك قاتىناسىن ساقتاپ كەلگەن بولسا، ەندىگىدە اشىق جاۋلىق جولىنا ءتۇسىپ، يمپەرياشىلاردىڭ تىنىشىن الا باستايدى. بۇل باعىتتىڭ دۇرىستىعىن ۆەنگرلەر اراسىندا تاراعان اڭىزدار شوعىرى دا دالەل بولا الادى.
افسانالارعا قاراعاندا، ەدىل باۋىرى قازاق تاپقاندا، ونى اسقان قۇرمەتپەن ارۋلاپ جەرلەگەن ەكەن. ەل ىشىندە بۇل ورىن «بۋدا» اتالىپ، كەيىننەن ونىڭ ۇستىندە قالا بوي كوتەرىپ، بۇگىنگى ۆەنگريانىڭ استاناسى بۋداپەشتكە اينالعان-مىس.
بىزگە قازاق ماقالىمەن: «اڭىز ءتۇبى – شىن» دەپ، قول كوتەرۋ قانا قالدى دەسەك ارتىق ەمەس-اۋ. قالاي دەسە دە، قاعاننىڭ ناعىز كوشپەندىگە ءتان «الىس-جاقىنعا ايبارلانۋ» مىنەزىمەن، وسى جاعىمسىز ينتسيدەنتتىڭ ءوزىن قاجەتىنە اسىرىپ، «باۋىرىن اياماعان، دۇشپاندارىن ايايدى دەيسىڭ بە؟» دەگەن سارىندا قارسىلاستارىن ىقتىرۋعا پايدالانعان سەكىلدى. سيگنالدىق مەسسەدج رەتىندە پايدالانعان دەپ بولجامداۋعا بولادى. بولار ءىس بولدى. نەگە مۇنى ۇرەي تۋدىرۋشى جارناما قۇرالى ەتىپ، ساياسي-اسكەري ماقساتقا پايدالانباسقا؟! بۇل جەردەن تاعى دا پسيحولوگيالىق ىقپال ستراتەگياسىن كورەمىز.
مارستىڭ قىلىشىن يەلەنىپ...
ەدىل جايلى اڭىز-ءافسانا، الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر وتە كوپ. ونىڭ تاعى ءبىرى قاعاننىڭ سوعىس قۇدايى مارستىڭ سەمسەر قىلىشىن يەلەنگەنى تۋرالى اڭىز. قارۋ كۋلتىنىڭ كوشپەندىلەر اراسىندا كەڭىنەن تاراعانى بەلگىلى. مىسالى، گرەك تاريحشىسى گەرادوت ساق-سكيفتەردىڭ قاسيەتتى سەمسەرلەر قۇرمەتىنە ادامداردى قۇرباندىققا شالاتىن داستۇرلەرى بولعانى جايلى جازىپ كەتكەن. ياكي مۇنداي سەمسەرگە يە بولعان جان بۇكىل الەمدى بيلەپ، «سۋعا سالسا باتپايتىن، وتقا سالسا جانبايتىن» اجالسىز باھادۇرگە، قازىرگىشە ايتساق، سۋپەرمەنگە اينالادى دەگەن سەنىم بولعان.
اسىلى اڭىز جەلىسىنشە، بۇل سەمسەردى ەدىلگە ءبىر باقتاشى تاۋىپ اكەلىپ بەرگەن دەيدى. بۇل وقيعانى ءبىز ءسوز باسىندا كەلتىرگەن پريسك پانيسكيدىڭ سوزىنە سۇيەنىپ، تاريحشى يوردان ءوزىنىڭ «گەتتەردىڭ پايدا بولۋى مەن ۇلى ىستەرى جايلى» دەگەن شىعارماسىندا بىلايشا باياندايدى: «ول (ەدىل) تابيعاتىنان مەنمەندىگىمەن ەرەكشەلەنگەنىمەن، ونىسى سكيف پاتشالارى قاسيەتتى دەپ ساناعان مارستىڭ سەمسەرىن تاۋىپ العاننان كەيىن ءتىپتى ارتىپ كەتتى». سونداي-اق، ول داڭقتى قارۋدىڭ قالاي تابىلعانى تۋرالى: «ءبىر باقتاشى ءبىر تايىنشانىڭ اقساپ قالعانىن بايقايدى. ونىڭ قالاي جارالانعانىن بىلگىسى كەلىپ، قان ىزدەرىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، جايىلىپ وتكەن جەرىنەن اياعىن ءتىلىپ كەتكەن سەمسەردى كورەدى دە، ونى بىردەن اتتيلاعا اپارىپ بەرەدى. بۇل ونسىز دا تاكاپپار ەدىلدى قاتتى قۋانتىپ، ءوزىنىڭ الەم بيلەۋشىسى بولارىنا سەنىپ، مارستىڭ سەمسەرى ارقىلى سوعىستاردا جەڭىسكە جەتەتىن قۋات بەرىلدى دەپ سەندى» دەپ جازادى.
وسى جەردە مىنا ءبىر ءتۇيىننىڭ باسىن تارقاتىپ الماي بولمايدى. پريسكتىڭ عۇن ءامىرشىسى تۋرالى دەرەكنامالارىنا قۇرمەتپەن قاراۋعا باسقالاردا جوق ناقتى ءبىر سەبەپ – ونىڭ ەدىلمەن جۇزبە-ءجۇز كەزدەسكەنى. ويتكەنى، ول 488-جىلى عۇندارعا كەلگەن ۆيزانتيا ەلشىلەرىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ول ءبىرىنشى كوزدەن ۇلى بيلەۋشىنىڭ سەمسەرگە نەگىزدەلگەن ناقتى پسيحولوگيالىق پورترەتىن بەرىپ وتىر. بالكىم، سەمسەر تۋرالى اڭىزدىڭ يەسى ەدىلدىڭ ءوزى شىعار؟! ابدەن مۇمكىن عوي. مۇنى ەندى جاڭا زامان بىلىمىمەن قارۋلانعان پيارشىلار دا قوستايدى دەگەن ويدامىز. شىنىمەن-اق، زامانا رۋحى مەن ەرەكشەلىگىنە ساي ساۋاتتى جاسالعان پوليتتەحنولوگيانىڭ ەلەسى بار ميف. كوپتەگەن كوشپەلى حالىقتىڭ مادەنيەتىندە سەمسەر، قامشى جوعارى بيلىكتىڭ بەلگىسى بولىپ سانالدى. ال «عاجايىپ جولمەن» تابىلعان الماس سەمسەردىڭ قۇدايدىڭ ەل باستاعان باسشىعا دەگەن رازىلىعى دەپ قابىلدانعانى انىق. ارينە، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا ول سەمسەر جەتكەن جوق. كەڭ تاراعان بولجامدارعا سايكەس ەدىلمەن بىرگە كومىلگەن بولۋى دا مۇمكىن.
بىزدىڭشە، قانداي دا ءبىر ميستيكاسىز، سۋىق اقىلمەن قاراستىرار بولساق، مۇنىڭ ءبارىنىڭ ءمانىسى مىناۋ: كوشپەندىلەر ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە عۇن امىرشىسىنە ستراتەگيالىق-تاكتيكالىق مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ىشكى جانە سىرتقى ءيميدجدىڭ تىلسىم سيپاتتا بولۋى وتە ماڭىزدى ءارى پايدالى نارسە بولدى. بىرىنشىدەن، بۇل ەلباسىنىڭ لەگەتيمدىلىگىن ارتتىرىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدى وڭايلاتادى. ەكىنشىدەن، قاۋىپسىزدىككە ءبىراز كەپىل بولادى. قۇدايدىڭ وزىنەن سىي العان بايپاتشاعا كىم باتا السىن؟! ونىڭ ۇستىنە سول زامانداعى تۇسىنىك بويىنشا اناۋ-مىناۋ ەمەس، سوعىس قۇدايىنىڭ ءوزىنىڭ سەمسەرىمەن قارۋلانعان كوسەمنىڭ جەتەكشىلىگىندەگى جەڭىمپاز اسكەر تۋرالى حالىق اراسىنا تاراعان سىبىستار ونىڭ بىرقاتار ەلدى كۇشپەن ەمەس، كەلىسسوزدەر ارقىلى جاۋلاپ الۋىنا مۇمكىندىك بەردى دەپ توپشىلايمىز.
جالپى، تاريحشىلاردىڭ تۇجىرىمىنشا، ونىڭ اتىمەن بايلانىستى تاڭعاجايىپ اڭگىمەلەردىڭ تۋدىرعان ەففەكتىسى ناقتى قولباسىلىق ارەكەتتەرىنەن دە ءتيىمدى بولىپ، سول زاماننىڭ ىرگەلى مەملەكەتتەرىمەن «بوپسا» ويىنىن ويناۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، ەدىل پاتشانىڭ سەمسەرى تۋرالى اڭىز وسى ويىننىڭ ءبىر بولىگى بولسا دا تاڭ قالۋعا بولمايدى. مۇمكىن مۇندا شىنىمەن-اق، قانداي دا ءبىر ساكرالدى شىندىقتىڭ ۇلەسى بار؟! بىراق، اتىڭدى ولتىرمەي، ءوز ءيميدجىڭدى شەبەر باسقارۋ دەپ وسىنى ايت! قانشا عاسىرلار ارتتا قالدى. سوعان قاراماستان، ادامزات جادىندا قايراتكەرلىگى ءالى دە قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن ارتىنا ۇلكەن سۇراق بەلگى قالدىرىپ كەتكەن جۇمباق تۇلعا بولىپ قالا الدى.
«قۇدايدىڭ قامشىسى» لاقابى
ەدىلدىڭ جەڭىمپاز مەگاميفىنە تامىزىق تاستاعان سيمۆولدار شوعىرى تەك مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. جاۋگەرشىلىك زاماندا ەلدى ىرىمشىل، نىشانشىل بولمادى دەپ تاعى دا ايتا المايمىز. وسىنى باسا ايتا وتىرىپ، تاريحشى م. بۋۆە-اجاننىڭ جازۋىنشا، سول شاقتارى كوپتەگەن حريستيان ءدىنباسىلارى مەن دانالارى قايدان پايدا بولا كەتكەنى بەلگىسىز، الدەبىر الىس ولكەدەن اۋىپ كەلگەن سالت اتتى، از ساندى بەيتانىس حالىقتىڭ قالايشا مۇنشالىقتى قىسقا مەرزىمدە باسقالارعا باس بىلدىرگەنىن اقىلعا سالۋعا تىرىستى. سالدى دا اقىرى مۇنى «قۇدايدىڭ باعدارلاماسى» دەگەن شەشىمگە كەلىپ، وعان «قۇدايدىڭ قامشىسى» نەمەسە «انتيحريست» دەپ ونسىز دا برەندى كۇننەن كۇنگە تۇعىرلانىپ جاتقان عۇن امىرشىسىنە قولايلى ايدار تاقتى. ولار تىپتەن، ءبىراۋىزدان: «ەۋروپادا سالتانات قۇرعان ازعىندىق ءۇشىن، قۇداي بىزگە عۇندار مەن ولاردىڭ ءامىرشىسىن جۇمسادى» دەپ، اقىرزاماندىق بەلگىلەردى تىزبەلەي جار سالعان. ال كەيبىرەۋلەرى «قۇدايدىڭ ەركىنە قارسى كەلۋگە بولمايدى، ول ميسسيالى باسقىنشى» دەپ، وعان باعىنۋعا ۇندەپ، جەڭىمپاز بولۋىنا تىلەكستەستىك ءبىلدىرىپ، اق باتالارىن بەرگەن كورىنەدى. «سول كەزدەرى ءدىنباسىلار ايتتى» دەلىنگەن كونە كىتاپتاردا ساقتالى قالعان ماداقتاردىڭ ءبىر شوعىرى: «الاپاتىڭىز ارتسىن، قاھارىڭىز بۇرق-سارق قايناسىن»، «جەڭىسكە بارا جاتقان جاندى جەبە الا المايدى»، «اتتيلا شايقاسىپ جاتقاندا بەيعام جاتقاندار، كورگە ءتۇستىم دەي بەرسىن» دەپ كەلەدى.
ءوز كەزەگىندە، قاعان دا ەل اۋزىنا ىلىگىپ، مۇنداي قاۋەسەتتەر تۋدىرۋدىڭ جاقسى جاقتارىن مولىنان پايدالانا بىلگەن بە دەيمىز. قۋانا قابىلداماسا، قارسى دا بولماعانداي اسەر قالدىرادى. كوپتەگەن فاكتىلەر سوعان مەڭزەپ تۇر. تاعى ءبىر اكادەميالىق مىسال، اعىلشىن جازۋشىسى ۋەسس روبەرتس «عۇن ەدىلدىڭ كوشباسشىلىق سىرلارى» اتتى كىتابىندا بۇل ماسەلە تىپتەن ايقىن جازىلعان: «ول از عانا ادامنىڭ باسىنا قاجەتتى ويدى سالۋ ارقىلى، ۇلكەن الاۋ تۇتاتىپ، مىڭداعان ادامدى ءوز قۇرباندىعىنا اينالدىرا الاتىنىن ءتۇسىندى. دەمەك، قاڭقۋ ءسوزدىڭ ارقاسىندا «ۇلى جاۋلاپ الۋ» جولىنداعى كوپتەگەن كەدەرگىلەردى الىپ تاستاۋعا بولادى ەكەن. قاعان ءوزىن ادامداردىڭ سىنىنان جوعارى سانادى. بىراق بەدەل دە ماڭىزدى ەدى. ول ءوزىنىڭ كىم بولعانىن، نەگە قول جەتكىزۋ كەرەگىن ءبىلدى. ويتكەنى، وعان سوعىس پەن كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجەسىنە اسەر ەتكەنى كەرەك-ءتىن. وسىلايشا ەدىل جىلنامالاردا ويىپ ورىن العان تاريحي لاقاپ اتىنا يە بولىسىمەن، ول ونى ءتۇرلى جەرلەردى جاۋلاپ الىپ، مىڭداعان ادامنان سالىق جيناۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ارتىقشىلىعى رەتىندە پايدالاندى» دەپ كەڭىنەن تولعايدى.
ءالحيسسا، ءار نارسەنىڭ ءبىر سەبەپشىسى بار، بارلىعىنىڭ باسىندا ءبىر تۇلعانىڭ لەپەسى تۇرادى، ەدىلدىڭ وسىناۋ قاھارلى اتىن ونىڭ ەرەكشە ورلىگىنە، مۇراتشىلدىعى مەن قايسارلىعىنا ءتانتى بولعان لۋپ ەسىمدى ترۋا ارحيەپيسكوپى قويعان دەسەدى. موناح باتىس الەمى ءالى ەدىلدى ءجىتى تانىماي جاتقان شاقتا، ونى تۋعان قالاسىنىڭ قابىرعاسىنان ءبىر كورگەندە-اق ەڭىرەپ: «مەن قۇداي وتارىن ارىقتاتىپ جۇرگەن لۋپپىن، ءتاڭىرىنىڭ شىبىرتقىلاۋىنا مۇقتاجبىن» دەي كەلە: «قۇدايدىڭ قامشىسى، سەنىڭ كەلۋىڭدى ءتاڭىرى جارىلقاسىن، قىزمەتىڭە قۇلدىق! سەنى توقتاتاتىن مەن ەمەس» دەپ ءوز قاۋىمىنا دەرەۋ مويىنۇسىنۋدى بۇيىرعان دەيدى. «اۋىزى دۋالى» دەپ وسىندايدى ايتسا كەرەك. ونىڭ بۇل شەشىمى ەل ىشىنە تەز تاراپ، قۇدايشىل ءدىنباسىلار مەن حالىقتىڭ قارسىلاسۋ ەمەس، قوسىلۋعا باعىتتالعان بوداندانۋ پروتسەسىن جەدەلدەتكەن ءتارىزدى.
قولباسىلار پراگماتيك كەلەدى.
ەدىل دە سول قاتاردان. جاۋلاپ الىپ جاتقان جۇرتتاردىڭ رۋحاني باسشىلارىنىڭ وزدەرى مۇنى ءتاڭىرى ەركىنە تەڭەپ، ءوز-وزدەرىنەن قالتىراپ، تىزە بۇگىپ جاتسا، قايدان «قويىڭدار» دەسىن. ول مۇنداي جاڭا اتتىڭ، مارستىڭ قىلىشىمەن قاتار، مايدان دالاسىندا جانە ديپلوماتيالىق شارالاردا پسيحولوگيالىق باسىمدىق بەرۋگە الەۋەتتىلىگىن بىردەن اڭدادى دەپ بولجايمىز. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى سول، ۇلى ءامىرشى قارسىلاستارىنان بولەك، ءوز ادامدارىنا دا، اسكەرىندەگى ءجۇز مىڭداعان ساربازدارعا دا ەرەكشە اسەر ەتەتىنىن ءبىلىپ، بىردەن جاڭا حاريزمانى ءسىڭىستى ەتىپ العان. قىسقاسى، بۇل كونتسەپتسيانىڭ وعان ۇناعانى سونداي، ماقساتتى تۇردە ونى دامىتا باستاعان سياقتى. كەلە-كەلە قالالاردىڭ قاقپاسىنا كەلىپ: «مەن – اتتيلا! قۇدايدىڭ قامشىسىمىن! اش قاقپانى» دەۋدى شىعارعانى تۋرالى جىلنامالاردا جازىلعان-ءدۇر. تيىسىنشە، كوپ قالالار مۇنان سوڭ سوعىسسىز بەرىلگەن نەمەسە ازاتتىقتارى مەن اماندىقتارىن مول دۇنيەگە ساتىپ الىپ وتىرعان.
دالەل ىزدەپ الىسقا بارۋدىڭ قاجەتى جوق، قاعاننىڭ كاتالۋن شايقاسىنان كەيىنگى ەكىنشى جورىعىندا ريم تۇبىنە ات ويناتىپ كەلگەنى بارشاعا ءمالىم ەمەس پە؟ ەۋروپا حرونيكالارىندا ونىڭ الدىنان اراشاعا ريم پاپاسى ءى لەۆتىڭ شىعىپ: «ارمىسىڭ، قۇدايدىڭ قامشىسى!» دەپ سالەمدەسكەنى تۋرالى جازىلعان. سونداعى قيسىنعا سايكەس، ەدىل ەپيسكوپتىڭ ءسوزى مەن وزىنە دەگەن قۇرمەتىنە ءتانتى بولىپ، ۇسىنىلعان كونتريبۋتسيانى الىپ، يتاليا شەگىن تاستاپ كەتكەن دەلىنەدى.
ءيا، «قۇدايدىڭ توقپاعى» اتانۋ، تاريحشى م. بۋۆە-اجاننىڭ باعامداي بىلگەنىندەي، وتە قورقىنىشتى انىقتاۋىش. تىپتەن، زامانىنىڭ مورالىنە سايكەس ارەكەت ەتكەن، سويتە وتىرا، كەيبىر ەۋروپالىق امىرشىلەر سەكىلدى (ۆاندالدار كورولى گەيزەريح پەن گوت كورولى ەۆريح ادامداردى ءدىنى مەن تەگىنە قاراي قۋدالاعان) پاتولوگيالىق قانىپەزەرلىكپەن اۋىرماعان ادام رەتىندە ەدىلگە قاراتا قولدانۋ، ءبىر جاعىنان، تىم قاتىگەزدىك. ەكىنشى جاعىنان بۇل، سول شاقتاعى باتىستىڭ دالالىقتاردان اقپاراتتىق سوعىستان تولىق جەڭىلگەنىن كورسەتەدى. كەيىننەن ولار وسى جەڭىلىستىڭ قارىمتاسى رەتىندە قانداي دا ءبىر نەگىزسىز، «ەدىل جاس قالىڭدىعىنىڭ قولىنان ءولىپتى» دەپ جيھانگەردىڭ ابىرويىنا داق سالۋعا تىرىستى. مىسالى، بىرنەشە عاسىردان سوڭ جاۋلارى شىڭعىسحان ءولىمى تۋرالى دا وسىلاي دەپ قوڭىرسىتاتىن بولادى.
حوش، انتاگونيست سيپاتتى ادامزات قوعامىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى وسى. سولاي بولا تۇرا، جاۋلىق نيەت ۋاقىت وتە ماڭىزدىلىعى كەتكەسىن جوعالۋى كەرەك قوي. الايدا، ەۋروپالىقتاردىڭ ءىس جۇزىندە وسى لاقاپتىڭ اسەرىنەن ءالى ارىلماعانىن كورەمىز. ول ءالى كۇنگە تولاستاماعان ەدىلدىڭ ليدەرلىك بەينەسىنىڭ دەمونيزاتسياسى ۇردىسىنەن بايقالادى. تىپتەن، ەۋروپا وركەنيەتىنىڭ ماتريتساسىنا تاسقا قاشالعانداي ورنىعىپ قالدى. بىلە بىلگەنگە، بۇل ءوز ۋاقىتىندا بار بولعانى «جاۋلاۋ ماركاسى»، ديۆەرسيالىق اقپارات جەتكىزۋ قۇرالى عانا بولاتىن. ءبىزدىڭ پايىمىمىز وسىنداي.
ۇلى ميفتەردىڭ ارتىنداعى شىندىق
زامانىندا قانشالىقتى قۇرمەتتەدى دەسەك تە، ريم جانە ەۋروپا حريستياندارىنىڭ ەدىلدى جان-تاندەرىمەن جەك كورگەندەرى تالاسسىز اقيقات. مۇنىڭ ءبارىنىڭ ۇلى جيھانگەر تۋدىرعان قورقىنىشقا نەگىزدەلگەنىن دە جوققا شىعارا المايمىز. بۇگىندە ۇلى دالانى قۇلداندىرعان رەسەي قايراتكەرلەرىنە قالاي سىزدانا قارايمىز، سول سياقتى، ولار دا ونى قۇدايدىڭ شاپاعاتىنا لايىق ەمەس، سوندىقتان دا ءىبىلىس ءىسىن جاساۋعا تۋعان الپاۋىت تۇلعا كوردى. ونى ءتاڭىرى جازاسىنا بالاعاندا دا، وسى ماندە توپشىلادى دەپ تولىق ايتۋعا نەگىز بار. ادامنىڭ لاقابى ونىڭ قوعامداعى ورىنىن كورسەتەدى. سوندىقتان دا، جاندى قۇتقارىپ، ماڭگى ومىرگە يە بولۋعا باعدارلانعان حريستيان الەمىندە اتتيلا تەك زۇلىمدىقتىڭ قۇرالى سانالۋى زاڭدىلىق. بۇل ەۋروپا ونەرىندە كەڭىنەن كورىنىس تاپقان دەسەك ارتىق ەمەس. باسقاسى باسقا، ۇلى يتاليان اقىنى دانتە اليگەريدىڭ «قۇدىرەتتى كومەدياسىندا» اتتيلانى تامۇقتىڭ جەتىنشى قاباتىنا ورنالاستىرۋىنىڭ ءوزى كوپ جايدان حابار بەرمەي مە؟ ول ءبىز ءۇشىن قاھارمان، ال ولار ءۇشىن ءوتىڭ جارىلىپ كەتسە دە، ەزۋشى، بەت قاراتپاس جويقىن كۇش، وركتار ورداسىنىڭ ءامىرى!
بىراق-تاعى، كوشپەلىلەر وركەنيەتىنىڭ پەرزەنتتەرى ءھام بۇگىنگى جالعاسى رەتىندە وسى وبرازدىڭ ساياسي-اسكەري ماقساتتا سانالى تۇردە جاسالعانىن دا ۇمىتپاساق كەرەكتى. ۇلى قاعاننىڭ ءىس-قيمىلىنا قاراپ، دۇشپاندارىنىڭ فيزيكالىق بولمىسىن ەمەس، وي-ساناسىن نىساناعا الىپ، اقپاراتتىق-پسيحولوگيالىق سوعىس جۇرگىزگەنىن ايعاقتايمىز. قالا بەردى، الىستان «پايعامبار» ىزدەسەك، «ەدىلدى ءبىر كىسىدەي تانىدى» دەگەن جازۋشى ۋەسس روبەرتستىڭ دە، تاريحشى م. بۋۆە-اجاننىڭ دا زەرتتەۋلەرىنىڭ قورىتىندىلارى دا وسىعان سايادى (ىقىلاستى ىزدەنۋشىلەرگە سول ەڭبەكتەردى ۇسىنامىز!). زەرتتەۋشىلەر ايتقانداي، ول جەردە ەشقانداي دا ماعىناسىز ءىس-قيمىل بولعان ەمەس. بارلىعى دا بەلگىلى ءبىر ستراتەگيالىق ماقساتتىڭ اياسىندا بەلگىلى ءبىر مىندەتتەردى شەشۋگە باعىتتالعان. كەرەك دەسەڭىز، قايدا جەرلەنگەنى، مولاسىنىڭ جاسىرىلۋى دا بەكەردەن بەكەر ەمەس، الدەقانداي نىشاندىق مانگە يە بولۋى كادىك.
كەي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ەدىل ءوز قوسىندارىنا بارىنشا تاعى، قاتال كەيىپكە ەنىپ، مۇمكىندىگىنشە قورقىنىشتى كورسەتەتىن تەرى مەن جۇننەن جاسالعان سيىقسىز كيىمدەر كيۋگە، سونداي-اق، جاتجۇرتتىقتاردىڭ كوزىنشە جوعارى ەففەكت ءۇشىن شيكى ەت جەپ وتىرۋدى تالاپ ەتىپ وتىرعان. ال قولعا تۇسكەندەر بارىنشا ازاپتالۋعا، قارسىلاسقاندار تىپ-تيپىل بولۋعا ءتيىس بولعان. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ «قارا پيار» دەمەسكە شارا بار ما؟ بۇعان وردا ادامدارىنىڭ سول شاقتاعى ەۋروپالىقتار ءۇشىن تاڭسىق موڭعولويدتىق بەت-الپەتىن، باس سۇيەكتەرىنىڭ قولدان جاسالعان دەفورماتسياسى، ساقالسىزدىق، تاپال جىلقىلار، سونداي-اق، قىسقا ساداق، شالبار، ۇزەڭگى، ىسقىرىقتى جەبەلەر ءتارىزدى تەحنولوگيالىق يننوۆاتسيالاردى قوسىڭىز. جان شوشىرلىق «قوسپا» شىققان جوق پا؟
سايىپ كەلگەندە، مۇنىڭ بارلىعى ۇلى قاعاندى كوزى تىرىسىندە-اق اڭىز تۇلعاعا اينالدىرىپ، جويقىن عۇندار تۋرالى الىپقاشپا سىبىستارعا نەگىز بولىپ، جاۋلارىنىڭ قۇتىن قاشىرۋعا، قارسىلاسۋ ەرىك-جىگەرلەرىن ۇگۋگە قىزمەت ەتكەن دەپ باتىل ايتا الامىز. سوندىقتان دا، ەدىلدى تاريح بەتتەرىندە نەلىكتەن «مەنىڭ اتىمنىڭ تۇياعى تيگەن جەرگە ءشوپ شىقپاس» دەگەن قاھارلى سوزبەن قالدى دەۋگە بولمايدى. بۇل توڭىرەگىن تۇگەل مويىنداتا بىلگەن جەڭىمپازدىڭ ءسوزى! دۇشپانىن سوعىسپاي، رۋحتىق دەڭگەيدە جەڭە بىلگەن ستراتەگتىڭ ومىرلىك ءپالساپاسى دەسە دە بولادى.
وسى ورايدا، قاعاننىڭ ەسىمى نەلىكتەن بۇگىنگى ەو-دا اۋىسپالى ماعىنادا: ستيحيالىق اپات، كاتاكليزمدى بىلدىرەتىن ۇعىم رەتىندە قولدانىلىپ كەلەدى دەپ سۇراۋ دا ارتىق. تۇتاس ءبىر ءناسىلدىڭ گەنەتيكالىق جادىنا وشپەس ءىز قالدىرا بىلگەن تاسىلقويلىعىن گەنيلىك ەمەس دەپ كور! ءوزى جوق بولسا دا، اتاق-ايبارى، الاپات داقپىرتى، دۇرىس پايدالانا بىلسە، قاي-قاي ەلگە قولشاتىر بولۋعا جارايتىن برەندتىك كاپيتالى، ۇران قىلىپ الارلىقتاي ايبارلى اتى قالدى. وسى جاعىنان ءبىزدىڭ دە تەڭ قۇقىلى ارىپتەستەرىمىز – ۆەنگرلەردىڭ ەدىل بەينەسىن مەنشىكتەۋگە ۇمتىلۋىن تۇسىنۋگە بولادى. شىڭعىستى بارى دا، نارى دا ەتكەن زاماناۋي موڭعوليا، تەمىردى تەگەۋرىندى بەينەسى ەتكەن وزبەكستاندى اقىماق دەپ كىم ايتتى؟ بۇل ارقالى اقىنىمىز مۇحتار شاحانوۆ ايعايلاتىپ جۇرگەندەي، استە باسقىنشىلىق پەن جاۋىزدىقتى اسپەتتەۋ ەمەس. بار بولعانى، فاكت كونستاتسياسى!
ول ۇلى شايقاستار ۋاقىتى بولاتىن: باسى دا، سوڭى دا ەمەس. «نە سەن ونى، نە ول سەنى!». ءۇرىم-بۇتاعىڭمەن قۇلدانىپ، قىرعىن تاپپاس ءۇشىن، باسقا جول جوق-تىن. سوعىستا بارلىق قۇرال اجەتكە جاراي بەرەدى.
مۇمكىن ارتىندا قالعان ۇرپاعىنىڭ ءبىر توبى رەتىندە ءبىز دە الدەبىرەۋلەردىڭ كوزىنە ميليتاريست، ارۋاقتى جۇرت كورىنىپ تۇرا ما ەكەنبىز، كىم ءبىلسىن؟ قانشا دەگەنمەن، ول ءبىزدىڭ ۇستەم بولعان ءداۋىرىمىز ەدى. ول شاقتىڭ دا شىتىرمانعا تولى ءوز رومانتيكاسى بار. «بارار جەرىڭ – بالقان تاۋ، ول دا ءبىزدىڭ بارعان تاۋ» دەگەندى اتام قازاق بەكەر ايتتى دەيسىز بە؟! «بالعا كەزىڭدە ۇرىپ باق، ءتوس كەزىڭدە شىداپ باق» دەمەكشىمىز. ءومىر – كۇرەس. «تاريحتاعى باردى بار، جوقتى جوق» دەپ ايتاتىن كەز كەلدى! وسى ەلدىگىمىزدىڭ باستاۋىندا تۇرعان ەدىل قاعان دا بۇدان تىس ەمەس.
ابىلايحان قالنازاروۆ،
مادەنيەتتانۋشى-لينگۆيست
