«Ol búkil halyqtardy silkindirý úshin jaratylǵan er edi. Búkil elderge sumdyq bolyp tıdi, bárin de qaltyratyp jiberdi, ol týraly habardyń ózi qorqynyshty edi. Onyń júrgen júrisi mańǵaz, kózqarasy men qımyl qozǵalysy asa tektilikti kórsetedi. Soǵysty jaqsy kórgenimen tonaýshylyǵy az boldy, oı qabileti óte joǵary edi, suraýshyǵa qaıyrymdy, sengen adamyna óte meıirimdi».
Bul V ǵasyrda ómir súrgen vızantııalyq tarıhshy jáne elshi Prısk Panııskııdiń Attıla - Edil qaǵanǵa qatysty pikiri. Onyń sózinen biz Uly ǵun patshasynyń sol shaqtaǵy qazirgi tilmen aıtqanda, ımıdji men brendi týraly maǵlumat alamyz jáne de ondaı derekter kóptep sanalady.
Qas dushpandaryn sonshalyqty qorqynyshqa bóleı otyryp, sonymen qosa, márttigi men erligin de moıyndatyp, syılatqyza da bilgen qandaı kúsh?
Rasynda, jıhanger babamyz kóregen saıasatker, dana qolbasy ǵana emes, aqparattyq-psıhologııalyq soǵystyń qas sheberi bolǵan desek, qalaı?
Bledanyń qazasy strategııa retinde
Birden aıtaıyq. Osydan 16 ǵasyr buryn jasaǵan kósemdi PR-kommýnıkaııalaryn, marketıng, polıttehnologııa pánderin bildi deýden aýlaqpyz. Biraq, attary bolmaǵanymen, zatynyń qaı zamanda da bolǵany shyndyq qoı. Psıhologııalyq soǵys – bul áralýan aıla-ádispen adamdardy aqparattyq-psıhologııalyq turǵyda óńdeýden ótkizip, saıası, áskerı, ekonomıkalyq basyp-janyshtaý men qoqan-loqky, qorqytý júrgizý. Iaǵnı, qarsylastar kez kelgen jolmen bir-biriniń ahýaly, kóńil-kúıine, kózqarasyna, sezimine barynsha yqpal etýge tyrysyp baǵady. Saıası jáne ıdeologııalyq dıversııalardy daıyndaý aqparattyq-psıhologııalyq soǵysqa tán erekshelik. Ony ǵylymı teorııa retinde HH ǵasyrda bekitildi degenmen, prınpteriniń adamzat balasy paıda bolǵaly beri qoldanylyp kele jatqanyn eshkim de joqqa shyǵara almas.
Erlikke toly ótken tarıhymyzdy tarazylar bolsaq, kóshpendi ata-babamyzdyń bul jaǵynan tipten, basqa halyqtardan artyǵyraq habardar bolǵanyna kóz jetkize túsemiz. Ár rýdyń tańbasy, urany, shejiresiniń bolýy syndy syrt kózge eleýsiz kórinetin jaılardyń ózi dalalyqtardyń aıtalyq, brendologııadan qara jaıaý bolmaǵanyna bultartpas dálel. Mine, osyndaı ámbebap ortada ósip óngen Edildiń ómir men ólim máselesi sheshiletin shaıqastar barysynda nomadtyq tájirıbelerdi iske jaratpaýy múmkin be? Óz kezeginde, ol da Azııadan alyp kelgen soǵys óneriniń kontaktili erekshelikterimen qatar, aqparattyq múmkindikterin de iske asyrmaı tura almady. Psıhologııalyq qorqytyp-úrkitý strategııalary men taktıkalaryn da «qaıǵy» eýropalyqtardyń basyna úıip-tókti. Nátıjesinde, olar Edildi ózderiniń kúnálary úshin qudaıdyń jazalaýǵa jibergenine senetindi shyǵardy. Bul senimniń qandaı masshtabta bolǵanyn túsiný úshin franýz tarıhshysy M. Býve-Ajannyń «Attıla. Qudaıdyń qamshysy» atty kitabyn indete oqý kerek-aq. Ol ol ma, ǵundardyń aldynda sol zamandaǵy alpaýyt elder – Rımniń batys pen shyǵystaǵy qos ımperııasy ne, irili-usaqty tutas memleketter men taıpalar soǵyssyz baǵynyp, salyq tólep, alynbas qamaldar óz erikterimen týyn túsirýdi ádetke aınaldyrdy. Al qolǵa túsken qarsylas jaqtyń sarbazdary men bilikti adamdary (saq, sarmat, alan, got, frank, grek, rımdik) ǵun ordasynyń qyzmetine ótip otyrdy. Bul aıtqanǵa ǵana ońaı. Biraq, búkil bir qurlyqtyń jurtyn óz ıdeologııasyna uıytý úshin de nendeı áreketter jasalmady deseńizshi? Eń ókinishtisi, onyń barlyǵyn ata tarıh biz úshin saqtap qala almapty.
Dese de, birqatar jazbalardyń ýaqyt tezinen aman-saý ótkenin atap ótken jón. «Qorqynyshtyń kózi úlken» demekshi, olardyń deni jeńilýshiler tarapynan jazylyp, obektıvtilik jaǵynan kúmándi bolǵanymen, qundy derektik baza bola alady. Sondaı derektiń bir shoǵyry – nemere aǵaıyndy Edil men Bledanyń ordadaǵy araqatynasyna arnalǵan. Ondaǵy versııanyń birinde ǵun kósemin bılik jolynda týǵan baýyryn aıamaǵan jaýyz basshy retinde sýretteıdi. Osynaý kózqaras tarıh órinde aqyrynda Attıla obrazyna ábden bekip, keıinnen ony taq úshin týysyn óltirgen qanypezer etip shyǵardy. Qazir de buqaralyq mádenıette osy uıǵarymnyń ústem ekendigi aıtpasa da túsinikti. Mysaly, 2001 jyly AQSh-ta jaryqqa shyqqan «Attılla-jaýlaýshy» fılminen osy ustanymdy baıqaımyz. Tarıhshy retinde túbin qazyp kelsek, negizinen bul jańsaqtyq Rım azamaty Prosper Akvıtanskııdiń qalamynan tarady. Al keıingiler ony ilip alyp ketti.
Ádildigin aıtaıyq, Rýǵılanyń kózi ketkesin el tizginin qolǵa alǵan Edil men Bledanyń bılikti teń bóliskenin, biri shyǵysty bılese, ekinshisiniń batysta joryqtarda júrgenin kýálandyratyn estelikter az da bolsa bar. Máselen, Vızantııaǵa jylyna 700 fýnt altyn tólep turýǵa mindettegen II Feodosıdiń elshiligin ekeýlep qabyldady degen de derek bar. Biraq, qandaı da bir kıkiljiń týraly aıtylmaıdy, qaıta, Bledanyń aldaý jolymen jaýlary tarapynan ańshylyq ústinde qasaqana óltirilgeni týraly Vızantııa tarıhshysy Marellın Komıttiń jazyp qaldyrǵan haty bar. Tarıhshy buǵan kináli Attıla dep «lám» demegen, kerisinshe, syrt qoldardyń kesirinen bolǵanyn aıryqsha atap ótken. Endeshe, Bledanyń óliminen keıingi oqıǵalar aýanyna qarap otyryp, Edildiń óz baýyrynyń qunykerleri retinde rımdikterdi tanyǵanyn baıqaýǵa bolady. Eger ol buǵan deıin olarmen «ildabaılap» beıbitshilik qatynasyn saqtap kelgen bolsa, endigide ashyq jaýlyq jolyna túsip, ımperııashylardyń tynyshyn ala bastaıdy. Bul baǵyttyń durystyǵyn vengrler arasynda taraǵan ańyzdar shoǵyry da dálel bola alady.
Áfsanalarǵa qaraǵanda, Edil baýyry qazaq tapqanda, ony asqan qurmetpen arýlap jerlegen eken. El ishinde bul oryn «Býda» atalyp, keıinnen onyń ústinde qala boı kóterip, búgingi Vengrııanyń astanasy Býdapeshtke aınalǵan-mys.
Bizge qazaq maqalymen: «Ańyz túbi – shyn» dep, qol kóterý qana qaldy desek artyq emes-aý. Qalaı dese de, qaǵannyń naǵyz kóshpendige tán «alys-jaqynǵa aıbarlaný» minezimen, osy jaǵymsyz ınıdenttiń ózin qajetine asyryp, «baýyryn aıamaǵan, dushpandaryn aıaıdy deısiń be?» degen sarynda qarsylastaryn yqtyrýǵa paıdalanǵan sekildi. Sıgnaldyq messedj retinde paıdalanǵan dep boljamdaýǵa bolady. Bolar is boldy. Nege muny úreı týdyrýshy jarnama quraly etip, saıası-áskerı maqsatqa paıdalanbasqa?! Bul jerden taǵy da psıhologııalyq yqpal strategııasyn kóremiz.
Marstyń qylyshyn ıelenip...
Edil jaıly ańyz-áfsana, alyp-qashpa áńgimeler óte kóp. Onyń taǵy biri qaǵannyń soǵys qudaıy Marstyń semser qylyshyn ıelengeni týraly ańyz. Qarý kýltiniń kóshpendiler arasynda keńinen taraǵany belgili. Mysaly, grek tarıhshysy Geradot saq-skıfterdiń qasıetti semserler qurmetine adamdardy qurbandyqqa shalatyn dástúrleri bolǵany jaıly jazyp ketken. Iakı mundaı semserge ıe bolǵan jan búkil álemdi bılep, «sýǵa salsa batpaıtyn, otqa salsa janbaıtyn» ajalsyz bahadúrge, qazirgishe aıtsaq, sýpermenge aınalady degen senim bolǵan.
Asyly ańyz jelisinshe, bul semserdi Edilge bir baqtashy taýyp ákelip bergen deıdi. Bul oqıǵany biz sóz basynda keltirgen Prısk Panııskııdiń sózine súıenip, tarıhshy Iordan óziniń «Getterdiń paıda bolýy men uly isteri jaıly» degen shyǵarmasynda bylaısha baıandaıdy: «Ol (Edil) tabıǵatynan menmendigimen erekshelengenimen, onysy skıf patshalary qasıetti dep sanaǵan Marstyń semserin taýyp alǵannan keıin tipti artyp ketti». Sondaı-aq, ol dańqty qarýdyń qalaı tabylǵany týraly: «Bir baqtashy bir taıynshanyń aqsap qalǵanyn baıqaıdy. Onyń qalaı jaralanǵanyn bilgisi kelip, qan izderimen júrip otyryp, jaıylyp ótken jerinen aıaǵyn tilip ketken semserdi kóredi de, ony birden Attılaǵa aparyp beredi. Bul onsyz da tákappar Edildi qatty qýantyp, óziniń álem bıleýshisi bolaryna senip, Marstyń semseri arqyly soǵystarda jeńiske jetetin qýat berildi dep sendi» dep jazady.
Osy jerde myna bir túıinniń basyn tarqatyp almaı bolmaıdy. Prısktiń ǵun ámirshisi týraly dereknamalaryna qurmetpen qaraýǵa basqalarda joq naqty bir sebep – onyń Edilmen júzbe-júz kezdeskeni. Óıtkeni, ol 488-jyly ǵundarǵa kelgen Vızantııa elshileriniń quramynda boldy. Ol birinshi kózden uly bıleýshiniń semserge negizdelgen naqty psıhologııalyq portretin berip otyr. Bálkim, semser týraly ańyzdyń ıesi Edildiń ózi shyǵar?! Ábden múmkin ǵoı. Muny endi jańa zaman bilimimen qarýlanǵan pıarshylar da qostaıdy degen oıdamyz. Shynymen-aq, zamana rýhy men ereksheligine saı saýatty jasalǵan polıttehnologııanyń elesi bar mıf. Kóptegen kóshpeli halyqtyń mádenıetinde semser, qamshy joǵary bıliktiń belgisi bolyp sanaldy. Al «ǵajaıyp jolmen» tabylǵan almas semserdiń qudaıdyń el bastaǵan basshyǵa degen razylyǵy dep qabyldanǵany anyq. Árıne, bizdiń zamanymyzǵa ol semser jetken joq. Keń taraǵan boljamdarǵa sáıkes Edilmen birge kómilgen bolýy da múmkin.
Bizdińshe, qandaı da bir mıstıkasyz, sýyq aqylmen qarastyrar bolsaq, munyń báriniń mánisi mynaý: Kóshpendiler ordasynyń bıleýshisi retinde ǵun ámirshisine strategııalyq-taktıkalyq mindetterdi júzege asyrý úshin ishki jáne syrtqy ımıdjdiń tylsym sıpatta bolýy óte mańyzdy ári paıdaly nárse boldy. Birinshiden, bul elbasynyń legetımdiligin arttyryp, memleketti basqarýdy ońaılatady. Ekinshiden, qaýipsizdikke biraz kepil bolady. Qudaıdyń ózinen syı alǵan baıpatshaǵa kim bata alsyn?! Onyń ústine sol zamandaǵy túsinik boıynsha anaý-mynaý emes, soǵys qudaıynyń óziniń semserimen qarýlanǵan kósemniń jetekshiligindegi jeńimpaz ásker týraly halyq arasyna taraǵan sybystar onyń birqatar eldi kúshpen emes, kelissózder arqyly jaýlap alýyna múmkindik berdi dep topshylaımyz.
Jalpy, tarıhshylardyń tujyrymynsha, onyń atymen baılanysty tańǵajaıyp áńgimelerdiń týdyrǵan effektisi naqty qolbasylyq áreketterinen de tıimdi bolyp, sol zamannyń irgeli memleketterimen «bopsa» oıynyn oınaýyna múmkindik berdi. Aıtyp aıtpaı ne kerek, Edil patshanyń semseri týraly ańyz osy oıynnyń bir bóligi bolsa da tań qalýǵa bolmaıdy. Múmkin munda shynymen-aq, qandaı da bir sakraldy shyndyqtyń úlesi bar?! Biraq, atyńdy óltirmeı, óz ımıdjińdi sheber basqarý dep osyny aıt! Qansha ǵasyrlar artta qaldy. Soǵan qaramastan, adamzat jadynda qaıratkerligi áli de qyzyǵýshylyq týdyratyn artyna úlken suraq belgi qaldyryp ketken jumbaq tulǵa bolyp qala aldy.
«Qudaıdyń qamshysy» laqaby
Edildiń jeńimpaz megamıfine tamyzyq tastaǵan sımvoldar shoǵyry tek munymen shektelmeıdi. Jaýgershilik zamanda eldi yrymshyl, nyshanshyl bolmady dep taǵy da aıta almaımyz. Osyny basa aıta otyryp, tarıhshy M. Býve-Ajannyń jazýynsha, sol shaqtary kóptegen hrıstıan dinbasylary men danalary qaıdan paıda bola ketkeni belgisiz, áldebir alys ólkeden aýyp kelgen salt atty, az sandy beıtanys halyqtyń qalaısha munshalyqty qysqa merzimde basqalarǵa bas bildirgenin aqylǵa salýǵa tyrysty. Saldy da aqyry muny «qudaıdyń baǵdarlamasy» degen sheshimge kelip, oǵan «Qudaıdyń qamshysy» nemese «antıhrıst» dep onsyz da brendi kúnnen kúnge tuǵyrlanyp jatqan ǵun ámirshisine qolaıly aıdar taqty. Olar tipten, biraýyzdan: «Eýropada saltanat qurǵan azǵyndyq úshin, Qudaı bizge ǵundar men olardyń ámirshisin jumsady» dep, aqyrzamandyq belgilerdi tizbeleı jar salǵan. Al keıbireýleri «qudaıdyń erkine qarsy kelýge bolmaıdy, ol mıssııaly basqynshy» dep, oǵan baǵynýǵa úndep, jeńimpaz bolýyna tilekstestik bildirip, aq batalaryn bergen kórinedi. «Sol kezderi dinbasylar aıtty» delingen kóne kitaptarda saqtaly qalǵan madaqtardyń bir shoǵyry: «Alapatyńyz artsyn, qaharyńyz burq-sarq qaınasyn», «Jeńiske bara jatqan jandy jebe ala almaıdy», «Attıla shaıqasyp jatqanda beıǵam jatqandar, kórge tústim deı bersin» dep keledi.
Óz kezeginde, qaǵan da el aýzyna iligip, mundaı qaýesetter týdyrýdyń jaqsy jaqtaryn molynan paıdalana bilgen be deımiz. Qýana qabyldamasa, qarsy da bolmaǵandaı áser qaldyrady. Kóptegen faktiler soǵan meńzep tur. Taǵy bir akademııalyq mysal, aǵylshyn jazýshysy Ýess Roberts «Ǵun Edildiń kóshbasshylyq syrlary» atty kitabynda bul másele tipten aıqyn jazylǵan: «Ol az ǵana adamnyń basyna qajetti oıdy salý arqyly, úlken alaý tutatyp, myńdaǵan adamdy óz qurbandyǵyna aınaldyra alatynyn túsindi. Demek, qańqý sózdiń arqasynda «uly jaýlap alý» jolyndaǵy kóptegen kedergilerdi alyp tastaýǵa bolady eken. Qaǵan ózin adamdardyń synynan joǵary sanady. Biraq bedel de mańyzdy edi. Ol óziniń kim bolǵanyn, nege qol jetkizý keregin bildi. Óıtkeni, oǵan soǵys pen kelissózderdiń nátıjesine áser etkeni kerek-tin. Osylaısha Edil jylnamalarda oıyp oryn alǵan tarıhı laqap atyna ıe bolysymen, ol ony túrli jerlerdi jaýlap alyp, myńdaǵan adamnan salyq jınaý úshin óziniń artyqshylyǵy retinde paıdalandy» dep keńinen tolǵaıdy.
Álhıssa, ár nárseniń bir sebepshisi bar, barlyǵynyń basynda bir tulǵanyń lepesi turady, Edildiń osynaý qaharly atyn onyń erekshe órligine, muratshyldyǵy men qaısarlyǵyna tánti bolǵan Lýp esimdi Trýa arhıepıskopy qoıǵan desedi. Monah batys álemi áli Edildi jiti tanymaı jatqan shaqta, ony týǵan qalasynyń qabyrǵasynan bir kórgende-aq eńirep: «Men qudaı otaryn aryqtatyp júrgen Lýppyn, táńiriniń shybyrtqylaýyna muqtajbyn» deı kele: «Qudaıdyń qamshysy, seniń kelýińdi táńiri jarylqasyn, qyzmetińe quldyq! Seni toqtatatyn men emes» dep óz qaýymyna dereý moıynusynýdy buıyrǵan deıdi. «Aýyzy dýaly» dep osyndaıdy aıtsa kerek. Onyń bul sheshimi el ishine tez tarap, qudaıshyl dinbasylar men halyqtyń qarsylasý emes, qosylýǵa baǵyttalǵan bodandaný proesin jedeldetken tárizdi.
Qolbasylar pragmatık keledi.
Edil de sol qatardan. Jaýlap alyp jatqan jurttardyń rýhanı basshylarynyń ózderi muny táńiri erkine teńep, óz-ózderinen qaltyrap, tize búgip jatsa, qaıdan «qoıyńdar» desin. Ol mundaı jańa attyń, Marstyń qylyshymen qatar, maıdan dalasynda jáne dıplomatııalyq sharalarda psıhologııalyq basymdyq berýge áleýettiligin birden ańdady dep boljaımyz. Budan shyǵatyn qorytyndy sol, uly ámirshi qarsylastarynan bólek, óz adamdaryna da, áskerindegi júz myńdaǵan sarbazdarǵa da erekshe áser etetinin bilip, birden jańa harızmany sińisti etip alǵan. Qysqasy, bul konepııanyń oǵan unaǵany sondaı, maqsatty túrde ony damyta bastaǵan sııaqty. Kele-kele qalalardyń qaqpasyna kelip: «Men – Attıla! Qudaıdyń qamshysymyn! Ash qaqpany» deýdi shyǵarǵany týraly jylnamalarda jazylǵan-dúr. Tıisinshe, kóp qalalar munan soń soǵyssyz berilgen nemese azattyqtary men amandyqtaryn mol dúnıege satyp alyp otyrǵan.
Dálel izdep alysqa barýdyń qajeti joq, qaǵannyń Katalýn shaıqasynan keıingi ekinshi joryǵynda Rım túbine at oınatyp kelgeni barshaǵa málim emes pe? Eýropa hronıkalarynda onyń aldynan arashaǵa Rım papasy I Levtiń shyǵyp: «Armysyń, Qudaıdyń qamshysy!» dep sálemdeskeni týraly jazylǵan. Sondaǵy qısynǵa sáıkes, Edil epıskoptyń sózi men ózine degen qurmetine tánti bolyp, usynylǵan kontrıbýııany alyp, Italııa shegin tastap ketken delinedi.
Iá, «Qudaıdyń toqpaǵy» ataný, tarıhshy M. Býve-Ajannyń baǵamdaı bilgenindeı, óte qorqynyshty anyqtaýysh. Tipten, zamanynyń moraline sáıkes áreket etken, sóıte otyra, keıbir eýropalyq ámirshiler sekildi (Vandaldar koroli Geızerıh pen got koroli Evrıh adamdardy dini men tegine qaraı qýdalaǵan) patologııalyq qanypezerlikpen aýyrmaǵan adam retinde Edilge qarata qoldaný, bir jaǵynan, tym qatygezdik. Ekinshi jaǵynan bul, sol shaqtaǵy batystyń dalalyqtardan aqparattyq soǵystan tolyq jeńilgenin kórsetedi. Keıinnen olar osy jeńilistiń qarymtasy retinde qandaı da bir negizsiz, «Edil jas qalyńdyǵynyń qolynan ólipti» dep jıhangerdiń abyroıyna daq salýǵa tyrysty. Mysaly, birneshe ǵasyrdan soń jaýlary Shyńǵyshan ólimi týraly da osylaı dep qońyrsytatyn bolady.
Hosh, antagonıst sıpatty adamzat qoǵamynyń bir ereksheligi osy. Solaı bola tura, jaýlyq nıet ýaqyt óte mańyzdylyǵy ketkesin joǵalýy kerek qoı. Alaıda, eýropalyqtardyń is júzinde osy laqaptyń áserinen áli arylmaǵanyn kóremiz. Ol áli kúnge tolastamaǵan Edildiń lıderlik beınesiniń demonızaııasy úrdisinen baıqalady. Tipten, Eýropa órkenıetiniń matrıasyna tasqa qashalǵandaı ornyǵyp qaldy. Bile bilgenge, bul óz ýaqytynda bar bolǵany «jaýlaý markasy», dıversııalyq aqparat jetkizý quraly ǵana bolatyn. Bizdiń paıymymyz osyndaı.
Uly mıfterdiń artyndaǵy shyndyq
Zamanynda qanshalyqty qurmettedi desek te, Rım jáne Eýropa hrıstıandarynyń Edildi jan-tánderimen jek kórgenderi talassyz aqıqat. Munyń báriniń uly jıhanger týdyrǵan qorqynyshqa negizdelgenin de joqqa shyǵara almaımyz. Búginde uly dalany quldandyrǵan Reseı qaıratkerlerine qalaı syzdana qaraımyz, sol sııaqty, olar da ony qudaıdyń shapaǵatyna laıyq emes, sondyqtan da ibilis isin jasaýǵa týǵan alpaýyt tulǵa kórdi. Ony táńiri jazasyna balaǵanda da, osy mánde topshylady dep tolyq aıtýǵa negiz bar. Adamnyń laqaby onyń qoǵamdaǵy orynyn kórsetedi. Sondyqtan da, jandy qutqaryp, máńgi ómirge ıe bolýǵa baǵdarlanǵan hrıstıan áleminde Attıla tek zulymdyqtyń quraly sanalýy zańdylyq. Bul Eýropa ónerinde keńinen kórinis tapqan desek artyq emes. Basqasy basqa, uly ıtalıan aqyny Dante Alıgerıdiń «Qudiretti komedııasynda» Attılany tamuqtyń jetinshi qabatyna ornalastyrýynyń ózi kóp jaıdan habar bermeı me? Ol biz úshin qaharman, al olar úshin ótiń jarylyp ketse de, ezýshi, bet qaratpas joıqyn kúsh, orktar ordasynyń ámiri!
Biraq-taǵy, kóshpeliler órkenıetiniń perzentteri hám búgingi jalǵasy retinde osy obrazdyń saıası-áskerı maqsatta sanaly túrde jasalǵanyn da umytpasaq kerekti. Uly qaǵannyń is-qımylyna qarap, dushpandarynyń fızıkalyq bolmysyn emes, oı-sanasyn nysanaǵa alyp, aqparattyq-psıhologııalyq soǵys júrgizgenin aıǵaqtaımyz. Qala berdi, alystan «paıǵambar» izdesek, «Edildi bir kisideı tanydy» degen jazýshy Ýess Robertstiń de, tarıhshy M. Býve-Ajannyń da zertteýleriniń qorytyndylary da osyǵan saıady (Yqylasty izdenýshilerge sol eńbekterdi usynamyz!). Zertteýshiler aıtqandaı, ol jerde eshqandaı da maǵynasyz is-qımyl bolǵan emes. Barlyǵy da belgili bir strategııalyq maqsattyń aıasynda belgili bir mindetterdi sheshýge baǵyttalǵan. Kerek deseńiz, qaıda jerlengeni, molasynyń jasyrylýy da bekerden beker emes, áldeqandaı nyshandyq mánge ıe bolýy kádik.
Keı derekterge qaraǵanda, Edil óz qosyndaryna barynsha taǵy, qatal keıipke enip, múmkindiginshe qorqynyshty kórsetetin teri men júnnen jasalǵan sıyqsyz kıimder kııýge, sondaı-aq, jatjurttyqtardyń kózinshe joǵary effekt úshin shıki et jep otyrýdy talap etip otyrǵan. Al qolǵa túskender barynsha azaptalýǵa, qarsylasqandar typ-tıpyl bolýǵa tıis bolǵan. Bul ne degen sóz? «Qara pıar» demeske shara bar ma? Buǵan orda adamdarynyń sol shaqtaǵy eýropalyqtar úshin tańsyq mońǵoloıdtyq bet-álpetin, bas súıekteriniń qoldan jasalǵan deformaııasy, saqalsyzdyq, tapal jylqylar, sondaı-aq, qysqa sadaq, shalbar, úzeńgi, ysqyryqty jebeler tárizdi tehnologııalyq ınnovaııalardy qosyńyz. Jan shoshyrlyq «qospa» shyqqan joq pa?
Saıyp kelgende, munyń barlyǵy uly qaǵandy kózi tirisinde-aq ańyz tulǵaǵa aınaldyryp, joıqyn ǵundar týraly alypqashpa sybystarǵa negiz bolyp, jaýlarynyń qutyn qashyrýǵa, qarsylasý erik-jigerlerin úgýge qyzmet etken dep batyl aıta alamyz. Sondyqtan da, Edildi tarıh betterinde nelikten «Meniń atymnyń tuıaǵy tıgen jerge shóp shyqpas» degen qaharly sózben qaldy deýge bolmaıdy. Bul tóńiregin túgel moıyndata bilgen jeńimpazdyń sózi! Dushpanyn soǵyspaı, rýhtyq deńgeıde jeńe bilgen strategtiń ómirlik pálsapasy dese de bolady.
Osy oraıda, qaǵannyń esimi nelikten búgingi EO-da aýyspaly maǵynada: stıhııalyq apat, kataklızmdi bildiretin uǵym retinde qoldanylyp keledi dep suraý da artyq. Tutas bir násildiń genetıkalyq jadyna óshpes iz qaldyra bilgen tásilqoılyǵyn genıılik emes dep kór! Ózi joq bolsa da, ataq-aıbary, alapat daqpyrty, durys paıdalana bilse, qaı-qaı elge qolshatyr bolýǵa jaraıtyn brendtik kapıtaly, uran qylyp alarlyqtaı aıbarly aty qaldy. Osy jaǵynan bizdiń de teń quqyly áriptesterimiz – vengrlerdiń Edil beınesin menshikteýge umtylýyn túsinýge bolady. Shyńǵysty bary da, nary da etken zamanaýı Mońǵolııa, Temirdi tegeýrindi beınesi etken Ózbekstandy aqymaq dep kim aıtty? Bul arqaly aqynymyz Muhtar Shahanov aıǵaılatyp júrgendeı, áste basqynshylyq pen jaýyzdyqty áspetteý emes. Bar bolǵany, fakt konstaııasy!
Ol uly shaıqastar ýaqyty bolatyn: Basy da, sońy da emes. «Ne sen ony, ne ol seni!». Úrim-butaǵyńmen quldanyp, qyrǵyn tappas úshin, basqa jol joq-tyn. Soǵysta barlyq qural ájetke jaraı beredi.
Múmkin artynda qalǵan urpaǵynyń bir toby retinde biz de áldebireýlerdiń kózine mılıtarıst, árýaqty jurt kórinip tura ma ekenbiz, kim bilsin? Qansha degenmen, ol bizdiń ústem bolǵan dáýirimiz edi. Ol shaqtyń da shytyrmanǵa toly óz romantıkasy bar. «Barar jeriń – Balqan taý, Ol da bizdiń barǵan taý» degendi atam qazaq beker aıtty deısiz be?! «Balǵa kezińde uryp baq, tós kezińde shydap baq» demekshimiz. Ómir – kúres. «Tarıhtaǵy bardy bar, joqty joq» dep aıtatyn kez keldi! Osy eldigimizdiń bastaýynda turǵan Edil qaǵan da budan tys emes.
Abylaıhan Qalnazarov,
Mádenıettanýshy-lıngvıst
