قازاق تاۋەلسىزدىك العالى شيرەك عاسىردان استى. قيلى تاعدىرلى الاشتىڭ تاريحى قايتا تارازىلانىپ، كەڭەس داۋىرىندە تىيىم سالىنعان پاراقتارى جاريا ەتىلىپ جاتىر. اقتارا بىلگەن ادامعا جاسىرىلعان كومبە كوپ. تەك كىلتىن تابۋ قيىن، سۇرقيا زامان كۋاگەرلەرى كوز جۇمعان، ەل ىشىندە اۋىزدان اۋىزعا تاراعان اڭگىمە ۇزىك-جۇلىق، سۇيىلعان، دەرەك تاپشى. ايتسە دە ... سىرشىل ماعجان اقىن:
«ەرلەردى ۇمىتسا دە ەل، سەل ۇمىتپاس،
ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، جەل ۇمىتپاس.
... ارقانىڭ سەلى، جەلى، ءشولى، بەلى،
ەرلەردى ۇمىتپاسا، ەل دە ۇمىتپاس» دەپ جىرلاعانىن قاپەرگە الايىقشى. ەل ءۇشىن تۋعان ەرلەرگە قونىس بولعان كيەلى مەكەننىڭ توپىراعىن باسىپ، جۇپار اۋاسىن جۇتىپ، كەۋدەڭدى كەرىپ، توڭىرەككە قيالمەن كوز جىبەرىپ، قۇلاق ءتۇرىپ، ويعا شوما قالساڭ، جەل تەربەپ سىبدىرلاعان قۋرايى مەن ءدىرىل قاعىپ كول بەتىندە ويناعان مايدا تولقىنىنا دا ءتىل ءبىتىپ، سىبىرلاي سىر شەرتە جونەلەدى...
... وسىدان ون ءبىر جىل بۇرىن قۇس اتۋعا بەكىنگەن اڭشى جىگىتتەر كەشقۇرىم اقكول-جايىلمانىڭ توعىز كولىن بەتكە ۇستاپ جولعا شىقتى دا، سولارعا ىلەستىم. مىلتىق اسىنعان اڭشىلار قامىس ىشىنە ەنىپ، كول جاعالاپ كەتكەندە، مەن يەن، ەلسىز دالادا ەلەۋسىز جاتقان توققۇلى مەن كوكتوبە اۋىلدارىنىڭ ەسكى جۇرتىن جاياۋلاپ كەزدىم. سونداعى كورىنىس، تىلسىم دۇنيە تاڭعاجايىپ كۇيگە بولەپ، ساناما ولەڭ بولىپ قۇيىلدى.
ۇگىلگەن قىشى،
سۋ ءمۇجىپ، ۇڭگىپ، جەل تيگەن،
ىمىرتتا ۇيلەر،
كەمپىردەي بەلى بۇكشيگەن.
شانىشقان، انە،
توبەدە جالعىز سىرىق تۇر،
قاراۋىل قاراپ،
توڭىرەكتى شولىپ، سەلتيگەن.
ۇرەيىڭ ۇشىپ،
دەگبىرىڭ قاشىپ، ابىنبا،
تىزەڭدى بۇگىپ،
جولاۋشى، ءبىر ءسات دامىلدا.
بازارى تارقاپ،
يەسىز قالعان جۇرت دەمە،
ولگەندەر جاتىر،
ەس بولىپ سوناۋ قورىمدا...
ۇياسىنا قونۋعا ەڭكەيگەن كۇننىڭ قىزىل جالقىن بوياۋىنان ەسكى زيراتتاردىڭ قالقيعان قۇلاقتارى زورايا كورىنگەن شاقتا مەن، ارينە، ءۇستىن دالا ءشوبى باسقان قابىرلەردىڭ بىرىندە كوكتوبەنىڭ كوكجالى – حامزا مەرگەننىڭ ماڭگىلىك دامىلداپ جاتقانىن بىلگەن ەمەسپىن. الايدا قۇيتاقانداي جۇرەك سول ءسات شىمىرلاپ، ەسكى جۇرت پەن ەسكى قورىمدا ەل-جۇرت تەگىس بىلە بەرمەيتىن سىر مەن قۇپيا كوپ ەكەنىن سەزدىرگەن-ءدى.
... حامزا مەرگەن ەسىمىن العاش رەت، ارادا بىرەر جىل وتكەن سوڭ، اقكولدە ۇستا بولعان ساعىمباي قارت ءجۇمادىلداۇلىنىڭ اۋزىنان ەكىباستۇز قالاسىنداعى ۇيىندە قوناق بولعانىمدا ەستىدىم. كوپ ىشىنەن دارالانباي، قوي اۋزىنان ءشوپ الماي، موماقان قالىپتا ءومىر سۇرگەن قاريانىڭ كەۋدەسى تولى قازىنا ەكەنىن بىلمەپپىن.
... قىزىل وكىمەت كۇشىنە ءمىنىپ، قازاق بايلارىنىڭ مال-مۇلكىنە كامپەسكەلەۋ جۇرگىزىلىپ، شولاق بەلسەندىلەر قۇتىرعان 1929, بالكىم 1930 جىلدىڭ جازى ەكەن. جەتى اتاسىنان داۋلەتى ۇزىلمەگەن، اقكول-جايىلما ەلى قىسقا ساقال سادۋاقاس دەپ اتاپ كەتكەن بۇلانبايدىڭ سادۋاقاسى ىنىلەرىمەن قوسا اتاقونىسى قيبايدان سۇرگىن كورىپ، باسقامىس پەن قاراقوعا اراسىنداعى نۋ قامىس-قوپا ىشىندە بوي جاسىرىپ جۇرگەنىندە، ءبىر بەلسەندىنىڭ كورسەتۋىمەن نكۆد تۇزاعىنا تۇسەدى. سالت اتتىلى ميليتسيونەرلەر باي-مىرزالاردى ماتاپ، ارباعا وتىرعىزىپ، جولعا شىعادى. ميتىڭ جۇرىستەن جول ءونسىن بە، ىمىرت ۇيىرىلە توعىز كولدىڭ ءبىرى – اۋليەكول جاعاسىندا ەرۋ جاسايدى. كۇن باتىپ، اينالا تاستاي قاراڭعىلىق قۇشاعىنا ەنگەن ءتۇن ىشىندە حامزا مەرگەن باستاعان بەس-التى قارۋلى جىگىت قالعىپ-شۇلعىعان قىزىل جاعالىلارعا تاپ بەرىپ، ىڭ-شىڭسىز قارۋسىزداندىرادى. سادۋاقاس پەن ىنىلەرىنىڭ قول-اياعىن بايلاعان قىل ارقاندى شەشىپ، ءبىر-ءبىر اتقا وتىرعىزىپ، ءىز جاسىرادى.
- حامزا ەر جىگىت ەدى. ونداي ادامنىڭ تاعدىر-تالايى قيىن، باعى كەم، سورى قالىڭ بولادى، قاراعىم،- دەپ ەدى سول جولى ساعىمباي قارت.
باياندالىپ وتىرعان اڭگىمەدەن سوڭ قىزىعۋشىلىعىم ويانىپ، حامزا مەرگەن جايلى دەرەك جيناۋعا كىرىستىم. «قان – سۋ ەمەس» دەيتىن قازاقتىڭ ساناسىنا تۋىس ءۇشىن جان پيدا قاعيداسى بالا جاسىنان سىڭگەن. قانجىعالى شەجىرەسىن پاراقتاپ شىققان ءيبادىلداۇلى كەنجە اعانىڭ ايتۋىنشا، قورلىبايعا جاتاتىن حامزا مەرگەن سادۋاقاس بايعا تۋىس بولىپ كەلەدى ەكەن، ەكەۋىنىڭ ارعى اتالارى ۇمبەتەي بالالارى سابا مەن ءبورىباي.
مىڭعىرعان مال ايداعان داۋلەتتى قازاقتاردىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتقان كەڭەس وكىمەتى ەندى اقسيراق اشتىقتان تيتىقتاعان جۇرتى ءۇشىن كۇيىنىپ، بالشەبەكتەرگە دالانىڭ بورىسىندەي ءتىسىن اقسيتىپ، نارازىلىق بىلدىرە باستاعان ەلدىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارىنا اۋىز سالادى. سولارعا قىرعيداي ءتيىپ، ناقاقتان تۇرمەگە تىعىپ، ايتپەسە اتاقونىسىنان بەزدىرەدى. كوكتوبە كولى ەتەگىندەگى قوياننىڭ جوتاسىنداي عانا كىشكەنتاي اۋىلدىڭ ەكى كوكجال جىگىتى قايىربەك پەن حامزا دا شىرعالاڭ كەشەدى. مىنا ءبىر ەسكى اڭگىمەنى اقكولدىك قۇدايبەرگەن اعا مۋسيننەن ەستىگەن ەدىم. سۇيەگى – قورلىباي، احمەتتىڭ قايىربەگى ءدۇمدى اۋلەتتەن ەكەن. اۋلەتتىڭ جيعان-تەرگەنىن قىزىل وكىمەت سىپىرىپ الىپ، اش-جالاڭاش قالدىرادى. ەر مىنەزدى، يلىگۋدى قورلىق كورگەن قايراتتى جاس جىگىت مۇنداي قىساستىققا كونسىن بە، ءتۇن ىشىندە جورتىپ بارىپ، كولحوز مەنشىگىنە بەرىلگەن جىلقىدان ەكى-ءۇش قىلقۇيرىقتىنى ايداپ كەتەدى. ۇرلىق ەمەس، العانى – ءوزىنىڭ ادال مالى. الايدا بالشەبەكتەر تۇسىنىگىندە بۇل – وكىمەتكە قارسى شىعۋ. ال قارسى شىققانعا قىزىل وكىمەت اياۋسىز. قايىربەكتىڭ سوڭىنا شام الىپ تۇسكەن سوڭ، توعىز كولدىڭ اراسىنداعى ۇساق ارالداردىڭ بىرىنە جاسىرىنادى. قۇس اتىپ، بالىق اۋلاپ، وزىنە قورەك تابادى. ارا-اراسىندا ءتۇن جامىلىپ، باسپالاپ اۋىلعا بارىپ-قايتىپ جۇرەدى. ءبىر جولى اۋىلدان قاسىنا جەتىم بالا ىلەسەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە سول بالانى اۋىلعا تۇز بەن سىرىڭكە الىپ كەلۋگە جۇمسايدى. «باندى» اتانعان قايىرگەلدىنى قولعا تۇسىرە الماي ابدەن زىعىردانى قايناعان قىزىل جاعالىلار تورۋىل قۇرعان ەكەن. الگى بالانى ۇستاپ الىپ، جانىن قيناپ، شىنىن ايتقىزادى. سودان سوڭ جولباسشى ەتىپ، كول ىشىندەگى ارالعا جەتىپ، كۇركەنى جان-جاقتان قاۋمالاپ قورشايدى. وسىلايشا، قايىرگەلدىنى ۇستاپ، سوت ۇكىم كەسىپ، سىبىرگە ايدايدى. ون جىل لاگەردە بولىپ، ەلگە قايتقانىندا ءوزى دە وكىمەتتەن قۇقاي كورگەن حامزا مەرگەن باۋىرىنداي قارسى الىپ، قامقور بولادى.
اقكول-جايىلمانىڭ بىلەكتى دە جۇرەكتى قوس جىگىتى ناۋبەتتى جىلدار ىشىندە ەرلىككە پارا-پار ءىس-قيمىلدى تىزە قوسا سان مارتە جاساپ، بەلسەندىلەرگە بىقپىرتتاي ءتيىپ، داقپىرتى الىسقا جايىلعانى كامىل. اتتەڭ، ونى بايانداپ بەرەر كارى قۇلاق قازىر جوق.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ ىرقىنا كونبەي، تارتىبىنە مويىنسۇنباعان حامزا مەرگەن باس بولىپ، قورلىبايدىڭ ءبىراز جىگىتى قاتىن-بالاسىن الىپ، ەلدەن كەتۋگە بەل بۋادى. ىشىندە ماحات بالاسى ءيبادىلدا بار، ءبارى كوكتوبەدەن جىلىستاعاندا، قىراعى بەلسەندىلەر سوڭىنان قۋا شىعادى. قۋعىنشىلاردان جايدان-جاي قۇتىلا المايتىنىن ۇققان حامزا مەرگەن قولىنا بەساتارىن الىپ، شۇرىپپەنى باسىپ-باسىپ قالعاندا، دالاقتاپ شاۋىپ كەلە جاتقان قۋعىنشىلاردىڭ ءبىرىنىڭ بوركى شۇرق تەسىلەدى. «ەندى قايتپاساڭدار، وزدەرىڭ جازىم بولاسىڭدار!» - دەپ اقىرادى حامزا مەرگەن ات تۇياعى دۇبىرىنەن اسىرا ايقايلاپ. انالار توبەدەن سويىلمەن ۇرعانداي كىلت توقتاپ، وشارىلا قالادى. حامزا مەرگەنگە ىلەسكەن جىگىتتەر اقشام قاراڭعىلىعىنا ءسىڭىپ، سول كەتكەننەن جانساۋعالاعان كوپ قازاققا پانا بولعان سەپكرايعا جەتەدى.
ال مۇنداعى ەل ىشىندە «حامزانىڭ بەساتارى» دەگەن اڭگىمە گۋ-گۋ تارايدى. ايتپاقشى، سول بەساتار كوكتوبە كولىنىڭ جارىنا شانشىلا وسكەن شوق تالدىڭ تۇبىندە ءالى كۇنگە شەيىن كومۋلى جاتۋى بەك مۇمكىن.
جالپى، حامزا جايلى اقيقاتى مەن اڭىزى استاسىپ كەتكەن اڭگىمە كوپ. بىلتىر كۇزدە رەداكتسياعا مەرگەننىڭ قىزى ءناسيرا اجە كەلدى. جاسى سەكسەنگە تاياعان اجەمىز ەسىندە ەمىس-ەمىس قالعان ءبىراز جايتتاردى بايانداپ بەردى.
حامزا حاسەنۇلى 1951 جىلى ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان كوكتوبەدە 59 جاسىندا قايتىس بولعان ەكەن. وسى دەرەكتى نەگىزگە الىپ ەسەپتەسەك، مەرگەن 1892 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ءتارىزدى. ارتىندا 4 قىز، 2 ۇل قالىپتى.
قىزىنىڭ ايتۋىنشا، اكەسى ومبى جاقتان كوكتوبەگە 1943 جىلى ورالعان كورىنەدى. سول جولى بەساتارىن شوق تالدىڭ تۇبىنە كومىپ تاستاپتى، - دەدى ءناسيرا اجە اڭگىمە ۇستىندە.
مەرگەننىڭ تۋعان اۋىلىنا قايتۋىنىڭ سەبەبى مىنادا ما دەپ توپشىلادىق. نەمىس باسقىنشىلارىمەن سۇراپىل سوعىس ءجۇرىپ جاتقان كەز. اۋىلداعى قولىنا قارۋ الۋعا جارايتىن ەركەك كىندىكتى مايدانعا اتتانىپ، تۇرمىس اۋىرتپالىعى قاتىن-قالاش، بالا-شاعانىڭ يىعىنا تۇسكەن. كيەر كيىم، ىشەر اسقا جارىماي، حال مۇشكىلگە اينالعان. شەتتە ءجۇرىپ اتاقونىسىن ابدەن ساعىنعان مەرگەن كەڭەس وكىمەتىن ىشتەي جاقتىرماسا دا، سىرتتاي جۋاسىعان كەيىپ تانىتىپ، اۋىلىنداعى جۇرتقا باس-كوز بولۋ ءۇشىن كوكتوبەگە قايتادى. بۇل جورامالدى مەرگەننىڭ كەيىنگى ءىس-ارەكەتى تولىق راستايدى. ول بالا كۇننەن قانىق بالىقشىلىق پەن اڭشىلىقتى كاسىپ ەتىپ، اۋلاعان بالىعى مەن اتقان ۇيرەك-قازىن اۋىلداعى ءۇي-ۇيگە تاراتىپ بەرىپ جۇرەدى. حامزا مەرگەننىڭ بۇل جاقسىلىعىن جۇرت ۇمىتقان ەمەس، ءالى كۇنگە دەيىن جىر قىلىپ ايتادى.
اقكول-جايىلمانىڭ توعىز كولىن ەمىن-ەركىن جايلاعان قاراجار، كوكتوبە مەن توققۇلىنىڭ جىگىتتەرى شەتىنەن اڭشى، بالىقشى ەكەنى بەلگىلى. سونىمەن قاتار، ۇستا مەن بالتاشى، زەرگەر مەن تىگىنشى دە ءوز ارالارىنان شىققان. بۇعان ەرتەدەگى قازاق تۇرمىسى ىقپال ەتكەن عوي. حامزا مەرگەن دە تەرى يلەپ، ەتىك تىگىپ، ات ابزەلدەرىن ءوزى جاساي بىلگەن. ەكىباستۇز وڭىرىنە تانىمال ىسمەر قىمبات اپا سارتىمبەكوۆا مەرگەننىڭ ونەرىن بالا كۇنى كوزىمەن كورىپتى. قۋعىن-سۇرگىندى باسىنان كەشىرگەندە حامزا مەرگەن كول ىشىندەگى اققۋ ارال، قاسقىر ارالدى پانالاپ، جاپادان جالعىز تىرشىلىك ەتكەن. سول ۋاقىتتا پايدالانعان ديىرمەنى ولەڭتى ورتا مەكتەبىنىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنە وتكىزىلگەن ەكەن، بالكىم ءالى ساقتاۋلى تۇرعان بولار.
بيىل كۇز قاراجار اۋىلىنا ارنايى بارىپ، سول جەردىڭ تۋماسى كاكەن قاريانىڭ بالاسى ءابجاندى جولباسشى ەتىپ، كوكتوبە اۋىلىنىڭ ەسكى جۇرتىن كورىپ قايتپاقشى بولدىق. ومىرزاق كولى مەن كوكتوبە كولىنىڭ قىلتا تۇسى ايداردان تىزەدەن اسقان سۋدى ەتىكپەن كەشىپ وتكەنىمىزبەن، ارى قاراي جۇرە المادىق. سول ساپارىمىزدا ءابجان:
- حامزا مەرگەندى اكەم كاكەن بالا كۇنىندە كورىپتى. قىلدىكولدەگى قاسقىر ارالىندا بوي تاسالاپ جۇرگەن كەزى ەكەن. مەنىڭ اكەم ءوز اكەسى تاشىمگە ەرىپ سول جاققا بالىق اۋلاي بارىپتى. اقشام جامىراعان شاقتا كول شەتىندە بالىق سورپاسىن ءىشىپ وتىرعاندا، حامزا مەرگەن قامىس اراسىنان شىعا كەلىپتى. قاباعى قاتۋلى، سۇستى كورىنىپتى. ءتاشىم مەن حامزا ءتۇنى بويى وت باسىندا زاماننىڭ اۋ-جايىن ءسوز ەتىپتى دە، تاڭ قىلاڭ بەرگەندە مەرگەن جىمىن بىلدىرمەيتىن جولبارىستاي باسىپ كەتىپ قالىپتى»، - دەپ، اڭگىمە تيەگىن اعىتتى.
مۇنارتىپ بۇلدىراعان كوكتوبەنى بۇل جولى كورۋدىڭ ءساتى تۇسپەسە دە، ءابجاننىڭ اڭگىمەسى كوڭىلدى مارقايتىپ، كوز الدىما جىگىتتىڭ تورەسى – حامزا مەرگەننىڭ سۇلباسى، ەرتەدەگى قازاق اۋىلىنىڭ ءسان-سالتاناتى كەلدى.
بولىپتى دەيدى
جىگىتى اتان جىلىكتى،
كوكپارعا ءتۇسىپ،
ءشۇيىلىپ تەڭگە ءىلىپتى.
قۇرالاي كوزدى،
قىرمىزى، سۇلۋ ءمۇسىندى،
قۇشاعى وتتاي،
قىزدارى بولعان قىلىقتى.
قازاقتىڭ رۋحى سىنباعان، نامىسى سەمسەردىڭ جۇزىندەي قايرالعان، باۋىر ءۇشىن جان قيۋعا ءازىر، «اتادان بالا تۋسا يگى، اتا جولىن قۋسا يگى» دەگەن مۇراتقا بەرىك شاعى. 1916 جىلى ورىستىڭ اق پاتشاسى بودان جۇرتى قازاقتىڭ 19-41 جاس ارالىعىنداعى ەركەكتەرىن مايدانداعى تىل جۇمىستارىنا الۋ جونىندە جارلىق جاسادى. مۇنىڭ ءوزى جەر-سۋىنان ايرىلىپ اشىنعان الاشتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزىپ، تورعاي بويىندا امانگەلدى يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىس بۇرق ەتتى. كوتەرىلىسشىلەردى اس-سۋ، كيىم-كەشەك، جورىق اتىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن حاندىق باسقارۋ جۇيەسى ەنگىزىلىپ، قىپشاقتىڭ حانى بولىپ ابدىعاپار جانبوسىنۇلى، ارعىننىڭ حانى بولىپ وسپان شولاقۇلى سايلاندى. حان جارلىعى ەكى ەتىلمەيدى، قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كوتەرىلىسشىلەردى قولداۋشىلار، كومەك بەرۋشىلەر تابىلدى. بۇلاي دەۋىمىزگە مىنا ءبىر دەرەك تە نەگىز بولىپ تۇر. ءجۇز جاساپ ومىردەن وتكەن شەجىرەشى جىلقىباي پالۋاننىڭ بالاسى جارىلعاپ اعا: «امانگەلدى باتىر كوتەرىلىسىنە بيەكە باي تورعايعا 100 جىلقى ايداتىپتى. جول ۇزاق ءارى قاۋىپ-قاتەرسىز ەمەس. الىس ساپارعا ون شاقتى قارۋلى جىگىتتى ىرىكتەپ، باس جىلقىشىسى مۇزافاردى باسشى ەتكەن. سولاردىڭ اراسىندا حامزا مەرگەن دە بولعان»، - دەگەن دەرەك ايتتى.
بيەكە – قانجىعالىنىڭ قاراسى، باياناۋىلدان. جاز جايلاۋى ەكىباستۇز وڭىرىندەگى كىشى ايداربەك دەپ اتالاتىن جەر. زيراتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوندا تۇر.
دەسەك تە اۋەلگى اڭگىمە ارناسىنا تۇسەيىك. ءبىزدىڭ جاقتان جىلقى ايداپ بارعان جىگىتتەر كوتەرىلىسكە قاتىستى ما، قاتىسپادى ما، ول جاعى بەيمالىم، الايدا ءسوز بولىپ وتىرعان ساپار كەۋدەسىندە وتى بار حامزانى تىپتەن قايراپ، الدا كۇتىپ تۇرعان ايقاستارعا شىڭداعانى انىق. ارادا ون-ون بەس جىل وتكەن سوڭ، قىزىل وكىمەت قازاقتى نوقتالاپ، تىرپ ەتكىزبەۋگە كىرىسكەندە، ەركىن ءومىردى سۇيگەن ەر جىگىت الىسىپ-جۇلىسىپ ولۋگە بەل بۋعان. قياناتشىل بيلىككە باعىنباي، قايرات قىلعان، سول ءۇشىن زوبالاڭ كەشكەن.
زوبالاڭ دەمەكشى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ باي-مىرزانى عانا ەمەس، قوجا-موللالاردى، ءدىندارلاردى دا قۋدالاعانى ءمالىم. حامزا مەرگەننىڭ مولداحمەت دەگەن اعاسى قاجى ەكەن. شولاق بەلسەندىلەر ءۇي-ءۇيدى ءتىنتىپ، ءدىني كىتاپتاردى تارتىپ الىپ، وتقا جاققان تۇستا، مولداحمەت قاجىنىڭ مەككە-مەدينادان الا كەلگەن قۇران كىتاپتارىن اعايىندارى ساندىققا سالىپ، كوكتوبەدەگى اتا زيرات ىشىنە كومىپتى-مىس. بۇل ءسوزدى ءناسيرا اجەدەن ەستىگەلى بەرى «ءشىرىپ كەتپەسە، ءالى جاتىر-اۋ شىركىن، جادىگەر دۇنيە» دەگەن وي مازالاپ ءجۇر.
«جاقسىنىڭ اتى وشپەيدى» دەگەن دانا حالقىمىز. اقكول-جايىلما وڭىرىندە ەسىمدەرى ەل ەسىندە ساقتالعان ارىس ازاماتتار كوپ. عۇمىرىنىڭ باسىم بولىگى اۋمالى-توكپەلى زامانعا ءدوپ كەلىپ، ەل-جۇرتپەن بىرگە تالاي ناۋبەتتى كورىپ، قيامەت-قايىم كۇندەردە دە ادامدىق ارىنا داق تۇسىرمەي، ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، يىلمەي وتكەن ەر جىگىت – حامزا مەرگەننىڭ ءومىرى تۇگىلى، ءولىمى دە جۇمباق.
كۇز. قۇس قايتقان مەزگىل. زەڭگىر اسپاندا نوقات بولىپ كورىنگەن توپ قۇستى نۇسقاپ، اۋىلداس جىگىت: «بىرەۋىن اتىپ ءتۇسىرشى» دەپتى-مىس ەرىگىپ. حامزا مەرگەن اتىپ جىبەرگەنىندە، وق ءتيىپ قۇلاعان قۇس قاز ەمەس، اققۋ بولىپ شىعادى. سودان كوپ ۇزاماي اڭشى وقىستان اۋىرىپ كوز جۇمادى دا، «اڭداۋسىزدا اتىپ العان كيەلى قۇستىڭ كيەسى ۇردى» دەگەن ءسوز تارايدى. ەسكى اڭگىمەنى كوپ بىلەتىن زاڭنىڭ سەرىگى دە وسىلاي دەيدى، سول ءوڭىردىڭ تۋماسى قايروللا دۇيسەنباەۆ ءبىر اڭگىمەسىنە وسى وقيعانى ارقاۋ ەتكەن. شىندىعى قايسىسى، قوسپاسى قايسىسى – ونى ايىرىپ الۋ ەندى قيىن، بالكىم قاجەتى دە شامالى، ەڭ باستىسى، اڭىز-ءاپسانالاردى حالىقتىڭ حامزا مەرگەنگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى تۋعىزىپ وتىر. بۇل دا ءبىر باقىت! اقكول-جايىلمانىڭ كوكجال پەرزەنتىنە كوزى تىرىسىندە بۇيىرماي، كوزى جۇمىلعان سوڭ بۇيىرعان باقىت! ال ءبىز الداعى جازدا تاعى دا كوكتوبەنىڭ ەسكى جۇرتىن، حامزا مەرگەننىڭ قابىرىن ىزدەپ بارامىز. ول جەردە:
تاس وشاق جاتىر،
وتى جوق جانىپ مازداعان،
قاساپقا تۇسكەن،
تۇيەسى سوڭعى بوزداعان.
مونتيىپ جاتىر،
توبەشىك بولىپ ەسكى جۇرت،
مۇڭايىپ بىرگە،
بوز سەلەۋ باسقان بوز دالام!
ەرلەرىن جوقتاپ بوزداعان دالا مۇڭىن ەستىپ قايتۋ سول دالانىڭ بولاشاعىن ويلاۋ ءۇشىن قاجەت دەپ بىلگەندىكتەن، بارۋ كەرەك، كورۋ كەرەك، ايتۋ كەرەك.
جاسسەرىك سادۋاقاس
