كولىك ىزعىپ كەلەدى. رۋلدە دوسان. ەكەۋمىز ءار نارسەنى ءبىر ايتىپ، اقىرى ءدىن ماسەلەسىنە ويىستىق، مۇرتسىز ءسالافتاردى، قاۋعا ساقالدار مەن شولاق بالاقتاردى، ولاردىڭ «پاتشا» دەگەندى «وتان» دەگەننەن جوعارى قوياتىنىن ءبىراز قاۋزادىق.
- ەھ، ەرتەڭ بالالارىمىزدىڭ باسىن قاتىرماسا بولدى...
دوسان كوز قيىعىمەن ماعان قاراپ، باسىن يزەدى. ەكەۋمىز ءبىر ساتكە ءۇنسىز قالدىق. ءبىر مەزەتتە دوساننىڭ ويىنا ءبىر نارسە تۇسكەندەي بولدى.
- بىلەسىڭ بە، وسى بىزگە ءدىن ۇيرەتىپ جۇرگەندەردىڭ ەشبىرى «وبال» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تۇسىندىرە المايدى؟
-نەگە؟
- مىسالى مەن ءبىر جىل يراندا وقىدىم. ول جاقتىڭ ستۋدەنتتەرى ءبىزدى، ءبىز ولاردى ءجيى قوناققا شاقىراتىنبىز. سوندا بايقاعانىم يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ جاستارى جەرگە جايىلاتىن داستارحاننىڭ ۇستىنەن ولاي-بۇلاي اتتاپ جۇرە بەرەدى. قازاقتار شىر-پىر بولامىز. «ءاي، بولمايدى!» - دەسەك «نەگە؟»، - دەپ بەتىمىزگە باجىرايادى. وبال بولادى! انالار يىعىن قيقاڭ ەتكىزەدى. – دوسان قىزىنا اڭگىمەلەي باستادى. – جۇپ-جۇقا قاتپار ناندارى بار، ستۋدەنتتەرگە بەرەدى. اينالاسى جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە جاڭاعى نان قوقايىپ قاتىپ قالادى. سونى قاپقا سالىپ، اياعىمەن نىعىزداعاندى دا كوردىك. وبال عوي، ەندى... تۇسىندىرە المادىق. ولاردا ءبىزدىڭ «وبالدىڭ» ماعىناسىن ءدوپ ۇقتىراتىن ءسوز جوق ەكەن. ءدىني تۇرعىدا وسىنداي دارەجەگە جەتكەن قازاققا بىرەۋلەر كەلىپ اقىل ايتادى، اتا-بابادان كەلە جاتقان جولدى بۇزادى! ۇلتقا وبال ەمەس پە، ا، باۋىرىم؟
ول ماعان تاعى ءبىر قاراپ قويدى. ۇندەمەدىم. ويلاناتىن، زەردەلەيتىن ماسەلە ەكەن...
قازاقتا ەشبىر ءدىن جەتەسىنە جەتكىزىپ تۇسىندىرە المايتىن، ەشبىر ءتىل ناق سيپاتتاپ اۋدارا المايتىن «وبال» دەگەن ۇعىم بارى راس. ول ءسوز بىزگە يسلام ءدىنى ارقىلى كەلگەن ەكەن. مىسالى «حاشر» سۇرەسىنىڭ 15 اياتىندا «ولار ىستەگەن ىستەرىنىڭ وبالىن تارتادى» دەگەن ءسوز بار. ءبىر اۋدارمادا «جازاسىن» دەلىنىپ ءجۇر. بۇعان قاراساق «وبال» «كۇنا، جازا» دەگەن بولىپ شىعادى. دۇرىس دەلىك. تەك ارابتان سىڭسە دە قازاقتىڭ «وبالىنىڭ» ماعىناسى الدەقايدا تەرەڭ. قازاقتا بۇل ءسوز ار-ۇيات، يمان كودەكسى! «وبال بولدى، وبالىنا قالدى، وبالىنا قالما» دەگەن ۇعىمنىڭ ءبارىنىڭ ءمانى دە، ءتۇبى دە تۇڭعيىق. ال، ارابتاردىڭ وزىندە «وبال» ءسوزى تىم كوپ قولدانىلادى ەكەن: ءبىر نارسەنىڭ كۇشەيتىلۋى، جيناقتالۋى، ءتىپتى توپەلەگەن اق جاۋىن دا وبال دەپ اتالادى. سوندىقتان بولار ولاردىڭ تۇيسىگىندە بۇل ءسوز قازاق ۇعىمىنا شەندەسە المايدى. يران جاستارىنىڭ دوساننىڭ داستارحانىنان اتتاپ جۇرە بەرۋى، ناندى اياقپەن نىعىزداۋى سول پايىم-پاراسات دەڭگەيىنىڭ باسقا ساتىدا بولعاندىعىنىڭ سالدارى. ولار ادال اسىنان قارا تابانىن اسىرا ءوتىپ بارا جاتقاندارعا الارا قاراعان قازاق بالاسىن تۇسىنبەيدى. ورىستار دا ۇياداعى بۇرشاق ۇرىپ تاستاعان بالاپاندى كورسە «جالكو» دەپ قويا سالادى. «جال» مەن «جالكو» قازاقتىڭ «اپىر-اي، وبال بولىپتىسىن» ءدوپ بەرە المايدى. ونى اۋدارماشىلار دا بىلەدى، سوزدىككە وبالدى-گرەح دەپ اۋدارۋلارى سونى بىلدىرسە كەرەك. «جالكو» -ايانىشتى، «گرەح» - كۇنانى بىلدىرەدى، «وبال»-...
ءسۇت توگىلسە - وبال، نان قوقىمى شاشىلسا - وبال، كوكتى جۇلساڭ - وبال، بالانىڭ قارنى تويماي قالسا - وبال، جۇيرىك ات اياقتان قالسا - وبال... وسىنىڭ بارىنە «ۆەليكي ي موگۋچيدىڭ» جالكوسىن قويىپ كورسەڭ جانى اشىعاننىڭ شالاجانسار لەبىزى شىعادى. ارابتىڭ جازا، كۇنا دەگەنگە ساياتىنى دا ەش ۇيلەسپەيدى. قازاق بالاسى وسى «وبالمەن» تاربيەلەنەدى. بۇل اسا بيىك ميستيكالىق-پسيحولوگيالىق كۇي. كيەسى بار، ەرىك- جىگەرىڭدى ۋىستا ۇستاتاتىن ۇعىم! ونى بىلگەن جان ادامگەرشىلىكتەن اتتامايدى. ءتۇسىندىرۋ قيىن. مۇنداي سانا ءدىني-رۋحاني عۇلامالىقتىڭ شىڭىنا جەتكەن ۇلتقا عانا ءتان بولسا كەرەك. مەنىڭ، مەن سەكىلدى كوپتىڭ تۇسىنبەۋى-سول شىڭنان ەتەككە ەنتەلەپ بارا جاتقان توپتىڭ ساناتىندا بولۋىمزدا. اينالامىز ءنوپىر. قۇلدىراڭداپ، قۇلدىراپ بارامىز. تابان تىرەر بۇدىر جوق. بالتىرى شىداماي دومالاپ كەتكەندەردىڭ، باسى جەرگە سارت-سۇرت ۇرىلعانىن كورىپ «تۋھ، اناۋ بايعۇسقا وبال بولدى عوي» دەپ داۋىستاپ قويامىز. تەك سول وبالدى ءوزىمىز تۇسىنبەيمىز. كۇنا، جازا دەگەن سوزدەردى قوسارلاساق جاڭاعى سويلەمىمىز شاتپاق بولىپ شىعادى. «انا بايعۇسقا جازا بولدى عوي... كۇنا بولدى عوي...» بۇل نە ءسوز؟! مۇمكىن ول پاك جان شىعار، مۇمكىن ول جاۋىز تاعدىر ەرى مەن ۇلدارىن جالماعان كەيۋانا شىعار، مۇمكىن ول تۇلدىر قالعان ۇل شىعار، زار جىلاعان قىز شىعار... ونىڭ سۇرىنگەنىنە «كۇنانىڭ» نە قاتىسى بار؟ ونىڭ وبالى كىمگە سوندا؟ بىلمەيمىن. «جوقشىلىق قاجىتتى!» دەپ ەڭىرەگەن انانى جەلكەسىنەن سۇيرەپ بارا جاتقان پوليتسيا دا، سونى سىرتتاي قۇپتايتىن، بارلىق زاڭدى «باقىلاۋشى» پروكۋرور دا، كەپەنى تراكتورمەن تاپتاتا سالعان اكىم دە، بالاسىن اجەتحاناعا تاستاي قاشقان بەيباق تا بىلمەيدى. كوزىندە «وبال-اي» دەگەن ويدىڭ ۇشقىنى بولسا مۇنىڭ ءبىرىن كورمەس ەدىك. ولار تۇگىلى وسىنىڭ بارىنە ميىعىنان كۇلىپ، مۇرتىن سىلاپ قاراپ وتىرعان دانىشپان مينيستر دە بىلمەيدى. ولار ەتەككە بىزدەن بۇرىن بارىپ قويعان. ۇمىتقان. اتاسى مەن اكەسى ايتقان «وبالدىڭ» جۇرناعى ەسىندە ەمىس-ەمىس ساقتالعان ادام ونداي ىسكە بارمايدى. سوندا قازاقتىڭ «وبالىنىڭ» قانداي قۇپياسى، نە قۇدىرەتى، قاسيەتى بار؟ ءبىر بىلسە ادىلەتتىڭ ايناسى، اقيقاتتىڭ قايراعى – سوت ءبىلۋى كەرەك-اۋ... الگى، التى ادامدى قاعىپ، ءبىرىن ولتىرگەن زومبي-جىگىتتىڭ سوتى كەزىندە قازى جاققا مويىن سوزىپ ەدىم «وبالدى» تۇسىنبەيتىنىن كوزىنەن ۇقتىم. التى بالالى ايەلدىڭ جەرىنە قاتىستى ۇكىمدى وقىعان قازىنىڭ دا كوزىندە ءولى تۇنەك. زالداعىلار «بالا-شاعاسىنىڭ وبالى ساعان، قارابەت» دەپ ەكىنشى تاراپتى قارعاپ-سىلەپ جاتىر. انالار مىرس-مىرس ەتەدى، قازى ۇقپاعاندى ولار قايدان ءتۇسىنسىن.
وتكەندە «اۋەلى ەلگە، ودان كەيىن جەرگە وبال بولادى» دەگەن ماسەلە كوتەرىلىپ ەدى. تىنىش قانا تىنىس الىپ جاتقان جەردىڭ تامىرىن باسىپ كورگەن بالگەردەي بولعاندار شۋ ەتە ءتۇستى. «توزىپ بارادى ەكەن، اۋرۋ ەكەن، ولەدى ەكەن...». ءوز ارگۋمەنتىن ايتىپ، «وبال» دەگەندەردى جەپ بارادى. جەردى اناعا تەڭەگەندەردى «ولاي بولسا اناڭنىڭ بەتىنە سيمە، تى..ا» دەگەندەي كەكەتتى. جۇرت: اۋ، الداعىنداي ءسوزدى قالاي ايتتىڭ، قاسيەتتى تۇك وسكەن اۋزىڭا وبال عوي؟!- دەپ ەدى، جاڭاعىلار تاعى لاپ بەردى. بەتى اشىلىپ كەتكەن كەلىندەي كەكەتىپ، مۇقاتىپ، شايپاۋ تىلمەن جەپ بارادى. «مىنالارىڭ ءجون ەمەس» دەگەنگە كومەيىندەگى بۇلكىلدەپ تۇرعان «ءبىزدىڭ تاقسىردىڭ جاعاسىنا جارماسار كىم ەدىڭ...» دەگەن ويدى جاسىرىپ، «ءپالى، دانىشپان... »، - دەپ سايقالشا سىلق-سىلق كۇلەدى. ويتكەنى، وبالعا قالۋشىلاردىڭ ، شىڭعا ۇمتىلعانداردى ەتەكتەن تارتىپ قۇلاتۋشىلاردىڭ تاراپىنا ءوتىپ، امىرلىككە قول جەتكىزىپ العان. قورعانى كۇشتى، ايتاعىنا ابالايتىن توبەتتەرى جەتەرلىك. قارعىباۋدى اعىتسا، «انە!» دەپ ساۋساق شوشايتسا بولعانى... شوشايتىپ، قانشاماسىن تالاتتى دا. سول تالانعان «بۇلىكشىلەردىڭ» سورعالاعان كوز جاسىنىڭ، كوكپار بولعان جەرىنىڭ وبالى كىمگە؟ جالپى وبال دەگەن نە وسى، بىلەتىن بىرەۋ بار ما؟ قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى ەكەنىنە سەنىپ، ميى اينالىپ قالعان پەندەنىڭ وبالى كۇشتى مە، الدە سول قۇداي ەسىمىن العان حالىقتىڭ وبالى كۇشتىرەك پە؟ قايسىسىنىڭ وبالىنا قالعاننىڭ كۇناسى اۋىر؟ وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تاپساق قانا قۇلديلاعان ەكپىنىمىزدى تەجەر، يتەرۋشىنىڭ جاعاسىن جىرتار دارمەن تابىلار... جاڭا مەن مىسال ەتكەندەردىڭ دەنى دوسان ايتقان «ءدىن تۇسىندىرۋشەلەر» ەكەن. ولاردىڭ تۇسىنىگىنە ىلەسسەك قىرىمزىداي قىزىمىزعا، قۇلىنشاقتاي ۇلىمىزعا وبال بولماي ما؟ سولار نەگە قورقىتا بەرەدى، «انە، سيريانى، ليۆيانى قارا! ساعان سول كەرەك پە؟»، - دەپ زىركىلدەيدى. ول جاققا قاراساڭ ءدىندارلار بىرەۋدى باۋىزداپ، كەسىلگەن باستى كوتەرىپ، «اللاھۋ اكبارلاپ» جاتادى. انا قانىشەردىڭ اللانىڭ قۇلى ەكەنى دە، مۇسىلماندىعى دا وتىرىك. وبالدى قازاقتان ساداعا كەتسىن! سوندا ونى جارنامالاۋشىنىكى نە وي، تۇتاس مەملەكەتتى ۇرەيدە ۇستاۋ ساياساتى ما؟ قورقىنىشتان كوزى اتىزداي بولعان حالىققا وبال ەمەس پە؟ الدە اۆتومات اسىنىپ، قانجارىن جالاڭداتقان قاباساقالدان قورىقپاعانداردىڭ وبالى، سۇراۋى جوق پا؟ سول ۇرەي شوعىن ۇرلەۋشىلەر ارتىنشا «كوردىڭ بە، ءبارىن ساپ باستىم» دەپ بيلىك الدىندا ادال پيتبۋلدەي ارسالاڭدايدى. بىراق كوزدەرى قورقىنىشتى. قان ءيسىن سەزگەن ءپيتبۋلدىڭ قالاي وزگەرىپ شىعا كەلەتىنى بارشاعا ايان....
الدە جەردىڭ وبالى جوق شىعار، ەل بوساقا شۋلاعان بولار؟ مىسالى، حح عاسىردىڭ 40-50 جىلدارىندا قازاق دالاسىنا ارىپ-اشىعان كوپ ۇلتتار كەلدى. سولاردىڭ بارىنە «وبال بولادى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ كۇشىمەن قازاق قولىنداعىسىمەن ءبولىستى، بالاسىنىڭ اۋزىنان جىرىپ، ءبىر ءتىلىم ناننىڭ جارتىسىن، جالعىز قۇرتتىڭ تىستەمىن سولارعا بەردى، امان الىپ قالدى. ءوسىردى، وركەندەتتى، كوبەيتتى. ورتادا جارتى عاسىردان اسا ۋاقىت وتكەندە قازاق «جەرىمە وبال بولادى» دەپ ەدى الگىلەردىڭ ەشبىرى ءۇن قاتپادى. بۇل ولار جەتپەگەن رۋحاني دارەجە، نەمەسە، ولاردىڭ قازاقتىڭ «وبالىندا» ەش شارۋالارى جوق؟ قازاقتى تىم «سينتيمەنتالنىي» سانايدى. بىراق سول سينتيمەنتالنوست بولماسا ءبىز قايدا بولار ەدىك،- دەپ ويلاي ما؟ بۇل دا كوكەيدە جۇرەر سۇراق. زامانىندا سولاردى اسىراۋ ءۇشىن نانىن بەرگەن اناسى سۇتكە جارىتپاي، اش وزەگىنە ءتۇسىپ، كوز جۇمعان قاراگوز ءسابيدىڭ وبالى شە؟ مۇنىم ساۋدالاسۋ، جازعىرۋ ەمەس، تەك «وبالدىڭ» انىقتاماسىن ىزدەۋ عانا... مۇمكىن وسى پايىمىممەن بىرەۋلەردىڭ وبالىنا قالىپ وتىرعان شىعارمىن... وندا كەشىرىم وتىنەم.
كولىك ءجۇرىسىن باياۋلاتتى، جول جيەگىنە توقتادى. قاۋىپسىزدىك بەلدىگىن اعىتىپ دوسەكەڭ سىرتقا شىقتى. اۋىر ويلاردان ارەڭ ارىلعان مەن دە ءتۇستىم. كەۋدەمىزدى كەرىپ كەڭ
تىنىس الدىق. قىزعالداق، سارىباسى قالىڭ ءوسىپ، كىلەمدەي قۇلپىرعان، مىسىققۇيرىعى جەلمەن تەربەلىپ، تەڭىزدەي تولقىتقان دالا ەرەكشە سۇلۋ. مەن جەردەن جاس جۋسان جۇلىپ، قۇمارلانا يىسكەدىم. دوسان زورلانا ەزۋ تارتتى:
-وبال، ءا؟
باسىمدى يزەدىم. وبال ەكەنىن تۇسىنەمىن، بىراق، كىمگە وبال، نەگە وبال، نە ءۇشىن وبال، قانداي وبال ەكەنىن ايتىپ، ۇقتىرىپ بەرە المايمىن. دوسان دا تولىق تۇسىندىرە المادى. ايتەۋىر، وبال! توقسان تاراۋ جولدان ۇلتىن اداستىرماي، سان عاسىرلار تۇتاس بولمىسىن «وبال» دەگەن جالعىز اۋىز سوزبەن ساقتاپ كەلگەن بابالارىمىزدىڭ ۇعىمىن تۇيسىنگەن، قازاققا قازاقتىڭ «وبالىنىڭ» ءمان-ماعىناسىن ايتىپ، ۇقتىراتىن بىرەۋ قالدى ما ءوزى بۇل قازاقستاندا؟! ەشكىمنىڭ، ەشتەڭەنىڭ وبالىنا قالماي ءومىر سۇرۋگە بولا ما؟!
سەرىك ابىكەنۇلى
"جەگى" كىتابىنان
